Men búrynghy MQK Qostanay oblystyq basqar­masynda shiyrek ghasyrdan astam qyz­met etip, zeynetke shyqqan adammyn. Júmys babymen jýrgende, alystan da, keyde jaqynnan da ataqty kisi­lerdi kórip, olardyng resmy emes әn­gi­melerin estigen kezderim kóp bol­dy. Mysaly, 60-70 jyldary N.S.Hru­­shevty, L.I. Brejnevti, taghy bas­qalardy kóruding sәti týsti. So­lar­dyng ishinde SOKP Ortalyq Ko­miyteti Sayasy burosynyng mýshesi, So­sialistik Enbek Eri ataghyn ýsh mәr­te alghan memleket jәne qogham qay­ratkeri Dinmúhamed Ahmetúly Qo­naevtyng shoqtyghy biyik túratyn edi.
Diymekeng adaldyqty, adamdyqty ómir jolynyng tuy etip ústaghan. Onyng asyp-tasqanyn eshkim estip, bilgen joq. Qashanda bir qalpynan taymaghan adam. Aqyl-parasat, keng minez kelbetine jarasyp túrar edi. Aghamyzdyng adamgershiligi, kemen­ger­ligi, bekzattyghy, kemel basshygha tәn parasattylyghy, ghajayyp kishipeyil­digi ýshin halqy ony syilady, Diy­mash dep jaqyn tútty. Elbasymyz N.Á. Nazarbaevtyn: “Qonaev esimi Qazaqstan halqymen birge jasary anyq, aqiqat. Ol kisi – bәrimizge ústaz bolghan úly adam”,– dep Diyme­kene bergen layyqty baghasyn aita ketu jón bolar.

Men búrynghy MQK Qostanay oblystyq basqar­masynda shiyrek ghasyrdan astam qyz­met etip, zeynetke shyqqan adammyn. Júmys babymen jýrgende, alystan da, keyde jaqynnan da ataqty kisi­lerdi kórip, olardyng resmy emes әn­gi­melerin estigen kezderim kóp bol­dy. Mysaly, 60-70 jyldary N.S.Hru­­shevty, L.I. Brejnevti, taghy bas­qalardy kóruding sәti týsti. So­lar­dyng ishinde SOKP Ortalyq Ko­miyteti Sayasy burosynyng mýshesi, So­sialistik Enbek Eri ataghyn ýsh mәr­te alghan memleket jәne qogham qay­ratkeri Dinmúhamed Ahmetúly Qo­naevtyng shoqtyghy biyik túratyn edi.
Diymekeng adaldyqty, adamdyqty ómir jolynyng tuy etip ústaghan. Onyng asyp-tasqanyn eshkim estip, bilgen joq. Qashanda bir qalpynan taymaghan adam. Aqyl-parasat, keng minez kelbetine jarasyp túrar edi. Aghamyzdyng adamgershiligi, kemen­ger­ligi, bekzattyghy, kemel basshygha tәn parasattylyghy, ghajayyp kishipeyil­digi ýshin halqy ony syilady, Diy­mash dep jaqyn tútty. Elbasymyz N.Á. Nazarbaevtyn: “Qonaev esimi Qazaqstan halqymen birge jasary anyq, aqiqat. Ol kisi – bәrimizge ústaz bolghan úly adam”,– dep Diyme­kene bergen layyqty baghasyn aita ketu jón bolar.
Qostanay oblystyq partiya ko­miy­tetining hatshysy bolyp qyzmet is­tegen P.M. Chernysh “Epoha Boro­dina, vremya Demiydenko” degen kita­bynda: “Ne sdelaiy nikakogo ot­krytiya esly skaju, chto kajdyy priyezd v oblasti Dimasha Ahme­do­vicha Kunaeva vosprinimalsya, y na dele byl bolishim prazdnikom. Mno­go raz mne prihodilosi byti na ego vstrechah s aktivom –vsegda on ocha­rovyval nas svoim nerisovan­nym, a prirodnym oboyaniyem, en­siklopedicheskim umom, podlinnoy intelliygentnostiu. Slovom, on na dele byl dlya nas jivym priymerom, obrazsom partiynogo y gosudar­st­vennogo deyatelya. Zachem emu bylo ko­go-to zapugivati, esly ego bespre­deli­no lubili, uvajaly kak avto­riytetnogo liydera, sdelavshego dlya svoey strany?...”dey kele avtor agha­myz­dyng ornyna kelgen kisini ja­ghym­syz jaghynan surettep ketedi.
Diymekeng jylyna eki ret kók­temde jәne kýzde oblysqa kelip, jú­mysshy-sharualarmen kezdesip, aqyl kenesin aityp túratyn. Oblys aktiy­vin jinap sóz sóileytin. Búl kisining baghdarlamalyq tereng mazmúndy sózin magnittik taspagha jazyp alyp, ke­yinnen oblys, audan basshylary, ken­shar diyrektorlary, mamandar jú­mys oryndarynda múqiyat tyndap, manyzdy degen jerlerin qaghazgha týr­tip alyp jatqandaryn talay kórdim.    Aghamyzdyng tektiligine, әdeptiligine, minez baylyghyna toqtala keteyin. Oblysymyzdy A.M. Borodin degen kisi kóp jyldar basqardy. Qazaq halqyna kózqarasy teristeu ol res­publika basshylyghyna da menmensip qaraytyn edi desem, kózkórgen agha buyn ókilderi mening sózimdi joqqa shy­gharmas dep oilaymyn. Ol Mәs­keudegi Bas hatshynyng ataghyn jәne ózi­ning onymen otbasylyq syi­las­tyghy bar ekenin kóbine orynsyz jerde kóldeneng tartyp, ózine jalghan bedel jasap otyratyn kisi edi.
P.Chernysh ózining jogharyda atal­ghan kitabynda A.Borodinning is-sa­parmen kelgen respublikadaghy miy­nistrlerdi aitpaghanda, olardan da jo­ghary lauazymdy kisilerge aitar sózin ekshemey, tabaldyryqtan tarpa bas salatyn edi deydi. Búl kisining respublika basshylaryn tyndamay ketkeni turaly avtor aityp ótedi. Ol Borodinning Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining bi­rin­shi hat­shy­sy Yusupovpen de ob­komnyng bu­ro­synda teketireske týs­kenin jazady.
Borodinning júrttyng kózinshe esh­kimdi mensinbey, ózin joghary ús­tap otyrghanyna shydamay, Yusupov: “...vy, tovarish Borodiyn, zarvalisi, samoupravstvuete, ne priznaete SK?..” dep qatang eskertken. Joghary lauazymdy kisini múnday auyr sóz aitqyzugha osynyng aldynda bir negiz bolghan shyghar.
Orys halqynyng keybir ókilderi Borodinning múnday “erlikterin” ish­tey qoldaytyn. Olar әngimelese qal­ghanda: “Borodin respublika bas­shy­lyghyna pysqyrmaydy da, kerek bolsa oblysty Qazaqstannan bólip alyp Reseyge qosady”,– dep bizding shymbayymyzgha batatyn sózder ai­tatyn edi. Ókinishke qaray, osynday alypqashty qúpiya aqparattar ol kezde jii estiletin.
Kitap avtory P.Chernysh Boro­diyn­nin: “Tovarish Yusupov! Pra­vilinye ukazaniya SK ya priznaval y priznai, a nepravilinye ne priyz­naval y priznavati ne nameren!” dep jauap qayyrghanynyng kuәsi bolyp­ty. Osy eki kisining oryndaryn oisha auystyryp kórinizshi. Osynday júrt­tyng kózinshe dóreki tartys bo­lar ma edi? Bola qalghannyng ózinde ol nemen biter edi? Mening par­tiyam basqa, sen­­derding qaghiy­dala­ryng ózderine dep aitu ýshin de qiqar minez az, jogharydaghy senetin myqtysy bolu kerek qoy.
P.Chernysh kitabynda Bәiken Áshi­mov aghamyzdy Qostanay әuejayynda Borodinning qalay qarsy alghanyn ob­lys basshysyna ishtarta jazady. Egin oraghy ayaqtalyp qalghan kezde, oblysqa issaparmen kelgen osy joghary laua­zymdy kisige Borodin әuejayda túrghan júrttyng kózinshe amandyq-saulyq joq: “Eger sen ýkimetke qosymsha astyq tap­syrudy súray kelsen, onda samo­le­tinning motoryn sóndirmey, osy jerden keyin qayta ber, senderge bir týiir de dәn bermeymin”,– degen. Al shyn­dyghyna kelsek, ol kezde qo­symsha astyq beretin ob­lysta mýmkinshilik tolyghy­men bolypty, sebebi kóp as­tyq qambalarda, qyrman­dar­da ysyrap bolyp ja­typty. Búl respublikanyng bir ónirin basqaryp otyrghan basshynyng emes, oi-órisi kem, kesir kisining aitatyn sózi emes pe? “Mening syiy­narym da, sýienerim de Mәs­keude otyrghanda sender ma­­ghan ne istey alasyn­dar?”– degen shaypaulyq onyng әr isinen bilinip túrar edi. Osynday kisilermen jú­mys isteu, Dimash aghamyzgha onay týspegeni belgili.
Qostanaygha kelgen bir sa­paryndaghy aktivte Diy­mash aghamyz sóz sóilep, auyl sharuashylyghyn damytudyng kezek kýttirmes mindetteri turaly óz pikirin ortagha saldy. Zal toly audan, iri meke­me basshylary, kenshar diyrektorlary. Bәrining nazary Diymekende. Zal ishi siltidey tynghan.
–Elimiz qostanaylyqtardan jyl sayyn mol astyq kýtedi. Sondyqtan siz­der gektardyng qúnarlylyghyn art­ty­rudyng naqty isterin jýzege asy­ru­larynyz kerek. Tek sonda ghana gektar berekeli bolady”– dep bir týiindep qoyghan Diymekeng onan әri:
– Biz mal sharuashylyghyn órken­detuding ozat, jana tәsilderin keninen qoldana otyryp, qoghamdyq mal basyn kýrt arttyruymyz kerek,– dep sózin jalghastyryp edi, A.M. Borodiyn:
– Dimash Ahmetovich, siz ken inje­nerisiz ghoy, mal sharuashylyghyn jete bilmeuiniz aiyp emes,– dep sózin bóldi de: – Sizding myna aityp túrghany­nyz­dy qabyldau qiyn. Keshe men Leonid Iliichten hat alyp edim. Onda búl mә­sele turaly onyng oiy basqa ekenin ai­typty”, – dep bes-on minuttay agha­myzdy minbede túrghyzyp qoyyp, ózi aqylsyndy.
Mәskeudegi basshy Qostanaydaghy ob­kom hatshysynyng júmysynda, ýiin­de, sayajayynda, mashinasynda ýki­mettik tike “VCh” telefon baylanysy túr­ghanda, ýiine hat jazyp otyra ma? Búl migha qonbaytyn jaghday ghoy. Biraq amal ne, “auzy qisyq bolsa da, baydyng úly sóilesin” dep qazaq osyndaylardy aitqan.
Al Diymekenning ornynda basqa bir tyghyz minezdi kisi bolsa, ózine baghy­nysh­ty sheneunikke: “Sabyr etiniz, sony­nan kabiynette sóilesermiz”,– dep tyiyp tastar edi ghoy. Ishki mәdeniyeti tó­men búrynghy mal dәrigerining sonshama erkinsip ketkeni, aghamyzdy minbede son­sha telmirtip qoyghany, otyrghan­dar­dy da ynghaysyzdyq jaghdaygha qal­dyr­dy. Biraq, Diymekeng lauazy­mynyng biyik­tigine, resmy qúqyghynyng joghary ekenine qaramastan ashu shaqyr­mady, oghash minez kórsetpedi, sabyrly, sal­maqty qalpynan taymady. Mineki, Diy­mekeng úlylyghyn, bay minezdiligin, sa­byrlylyghyn osylay kórsetti.
Keshki tamaq kezi. Joghary resmy qonaqtargha arnalghan qala syrtyndaghy kottedjde biz ishki kýzet qyzmetkerleri óz isimizben ainalysyp jatqanbyz. Aldynda Diymekeng alys bir audannan kelgen edi. Janynda oblys hatshysy Borodiyn, respublikalyq MQK-ning tór­aghasy V.T.Shevchenko oblystyq mem­lekettik qauipsizdik komiytetining bas­qarma bastyghy I.IY.Petrovich, taghy bas­qalar bar. Biz, arnauly kýzet adam­dary ne bolyp jatqanyn alysyraq jerden baqylap, keyde kerek-jaraghyna qolghabysymyzdy da tiygizip qoyatynbyz. Auyzsha tapsyrys jәne jazbasha nús­qaular boyynsha, bizge búl kisilerding sózine aralasugha bolmaytyn-dy.
Asqa otyrdy-au degen kezde kot­ted­jden atyp shyqqan polkovnik Pet­rovich bizge qatang ýnmen:
– Aspazshy qayda, jyldam maghan jetkizinder! – dep búiyrdy. Biz ne iste­rimizdi bilmey, ә, degende abyrjyp qal­dyq. Bir tótenshe oqigha bolyp qal­dy ma, kýzetip jýrgen kisimizben bay­lanysty kýtpegen tosyn is boldy ma dep alandadyq. Birer minuttyng ishinde, dedektetip janaghy bayghústy basty­ghy­myzgha alyp keldik. Egde jasqa kelgen kisi on bes-jiyrma jyl boyy oblys­tyq partiya komiytetining ashanasynda aspazshy bolyp isteydi eken. Últy ev­rey edi, oblys basshysyna jaqyndyghy boluy kerek, sirә, qazannyng basynda shómish ústap jýrip-aq ordendermen marapattalypty. Ózining de­ne bitimi tolyq kisining ba­lasha asyp-sa­syp, esi shyqqany sonshama, shaqyrghan jerge әreng jetti. Sheni tómen adamdardyng múnday jagh­dayda әngimege qatysyp túruy artyq bolatyn, sondyqtan biz bólmeden shy­ghyp kettik. Biraz uaqyttan keyin aspaz­shymyzdyng saly sugha ketkendey sými­reyip oraldy.
–Ne boldy? Tabaq dúrys tartyl­mady ma?– dep súraqtardy jan-jaq­tan jaudyryp jatyrmyz. Aspazshymyz әreng degende: “Bas tartu dәstýrin bú­zyppyn”,– dep ýn qatty. Biz tandanyp bir-birimizge qarastyq.
–Ne bolghanyn ashyp aitshy, bil­genshe mazamyz ketip túr,– dedik. Se­bebi, búl biz ýshin tosyn oqigha edi.
–Qoydyng basyn jaghyn aiyrmay, tisin qaqpay asyppyn. Sol domalaq qalpynda tabaq tartyppyn. Búl, әriyne baryp túrghan soraqy is edi,– dep bizge týsindire bastady. Onyng aituynsha, etting nanyn sopaqsha shaghyn farfor tabaqqa salyp, ýstine qoydyng etin tu­rapty. Tabaqtyng jiyegin arshylghan kar­toppen әsemdegen. Ýstine basty do­malap ketpesin dep jatqyzyp qoyyp­ty. “Domalap” degen sózdi estigende men:
–Sen onyng jaghyn bólgen joq pa edin?– dedim.
–Joq, audannan soyyp, basyn ýi­tip әkelgen mal bolghan son, bәri dayyn shyghar dep, sol qalpynda pisirip qo­naqtargha aparyp berdim,– dedi. Búryn qoydy qazaqqa bauyzdatyp, soyghyza­tyn. Et kóbine audandardan dayyn kýiinde keletin. Nege ekeni belgisiz, búl joly olay bolmasa kerek.
Oblys basshylarynyng aghamyzgha dúrystap bas tarta almaghanyna ishimiz qazanday qaynap, kýiindik, biraq bizde dәrmen bar ma? Ol kezde, osynday ýl­ken lauazymdy kisilerge as pisiruge de qazaq últynyng ókilderin jaqyndatpay­tyn. Ony aityp jatudyng qajeti de joq. Qazan-oshaqtyng qasynda bir qazaq jýrse mynanday úyat jaghdaygha qalmaghan da bolar edik.
Búl oqighany eske alghanda taghy da Diy­mekenning ústamdylyghyn, mәdeniyet­ti­ligin aitayyn degen edim. Ol kisi sypayy týrde ghana: “Myna basty qazaq dayyndamaghan eken”,– depti. Tabaqtyng mýmkin basqa da kemshilikteri bolghan shyghar.
Nege ekenin bilmeymin, basshylar Diymekene ýsh mezgil desem artyq bol­mas, bas tartumen bolatyn. Sonda qa­zaqtyng últtyq taghamy osy ghana dep oi­laghandary ghoy. Keyde aghamyz, qasynda­ghylargha oiyn-shynyn aralastyryp: “Qazaqstanda qoydyng sanyn 50 miyl­liongha jetkizu ýshin bir mezgil ukraiyn­dyq borsh ishuge de bolady ghoy”,– dey­tin kórinedi. Biraq onyng mәnin, ishki syryn týsinip jatqan kim boldy desenshi.
Diymekendi birinshi ret, úmytpasam, 1964 jyly Kókshetau qalasynda kórdim.Ol kezde birinshi hatshy Yusupov ta, al Diymekeng bolsa Qazaq SSR Miy­nistrler Kenesining Tóraghasy bolatyn. Kýzge qaray Hrushevti Kókshetauda qar­sy alu ýshin, bizder onshaqty oblystyq MQK-ning qyzmetkerleri Burabay ku­rortynda birer kýndey kýtip otyrdyq. Jospar boyynsha Bas hatshy osy jer­de birneshe kýn demalugha tiyis eken. Ol kisi kýtken kýnnen keshigip keldi, onyng sebebi, Qostanay men Aqmolanyng ara­syndaghy temirjol bir-aq tarmaq bo­latyn. Qostanaydan Aqmolagha deyin jýz­degen sostavtardy jýrgizbey stan­siya­largha, razezderge lyq toltyrdy. Relis­terdi auystyratyn jerlerdi kos­tylidermen shegelep tastaghan, qyraghy kýzet.
Jol boyy araqqa toyyp alghan Hru­shev kózin sәl júmsa boldy, janyn­daghy jaghympazdar poyyzdy toqtatatyn kó­rinedi. Ne bolyp qaldy dese: “Nikiy­ta Sergeevich vzdremnul”,– deydi. El joq, júrt joq jerde patsha kózin ash­qan­sha poyyz toqtap túratyn kórinedi. Al, poyyzdyng bir minut toqtap túrghany bәlenbay million shyghyn әkeletini belgili.
Sonymen, arnayy poyyz týs aua Kók­shetau stansiyasyna da jetti. Per­ronnyng eki jaghy lyq tolghan adam, miy­lisiya әreng ústap túr. Jarty saghattan keyin basy jaltyrap, qolyna shlya­pasyn ústap Nikita Sergeevichtini ózi shyqty. Ortagha kelip, jaqyn kelinder degendey eki jaqtaghy kisilerge belgi berdi. Sol-aq eken, júrt bizdi basa-masa perronnyng ortasyna qaray jýgirdi. Bas hatshynyng taptalyp qalu qaupi tóndi. Biz bir birimizding qarymyzdan ústap topqa tegeurin bolamyz ghoy dep edik, onymyz kýtkendey nәtiyje bermedi. Aldymyzdan mәskeulik MQK organynyng adamdary bizdi basqagha sanap úryp jatsa, artymyzdan basyp-janshyp bara jatqan tobyr. Men iyghyma iyghym tiyerdey bolyp Hrushevting janynda túrdym. Alasa boyly, basy jaltyr, boz kostum kiygen tolyq kisi, omyrauynda Enbek Erining Altyn júldyzy.
Osy kezde janynda Yusupov bar Qonaev keldi. Aghamyz úzyn boy­ly, syptay týzu, kelbetti, aryqsha kel­gen, qozghalysy shiraq kisi eken. Lez­de qiyn jaghdaydy qolyna alyp, Hru­shevti tez mashinasyna mingizip, yzaly tobyrdan aman-esen shygharyp jiberdi. Búlay deytinim, tyng iygeru­shilerding túrmystyq әl-auqaty ol kezde nashar bolatyn. Aldynda ýlde men býldege oranasyndar, barlyq jaghynan jaqsy jaghday jasaymyz dep shetten әkelgen, ishinde tipti sottalghandary da bar kópshilikting is-qimylyn aldyn ala boljau qiyn bolatyn. Kórinis onsha únamsyz, u-shu, shan, kim ne istep jatqanyn bilu qiyn. Eger de bir qastandyq bola qalsa, kimnen kelgenin de bilmey qalu mýmkin edi.
Mәskeulik qonaq júmysyn asha­na­dan bastady. Kýn sirkirep jauyp túrghan bolatyn. Biz esikting mana­yynda, syrttan baqylap jýrgenbiz. Qonaqtardyng sany az bolsa da guili úlghaya týsti. Aspazshylar sebetke sal­ghan bos shólmekterdi alyp bizding ja­ny­myzdan ótip jatyr. Dayashylar­dan:
– Nikita Sergeevichting iship-jeui qalay?–dep súrap qoyamyz.
–Jaqsy qyzdy, qyrly staqan­men ishedi eken,– deydi.
Bir kezde kómekshilerining bireui kelip, Hrushevti Mәskeuden tele­fongha shaqyrghanyn aitty. Qyzara bórtip syrtqa shyqqan ol, kómek­she­simen birge “VCh” apparaty ornalas­qan ghimaratqa bettedi. On-on bes minuttay telefonmen sóileskennen keyin, ol ashanagha soqpay tikeley mashinasyna mindi de ketip otyrdy. Júrt onyng ketkenin bilmey de qal­dy, sebebi qorghaushysynyng ózi asha­nada qalyp qoyghan bolatyn. Búl kezde Qonaev pen Yusupov ashanada joq bolatyn. Olar qonaqqa ertenine kórsetetin jaqyn jerdegi kenshargha ketken eken. Al Hrushev Kókshetauda túrghan arnayy úshaghyna minip, esh­kim­men qoshtaspay úshyp ketipti. Ke­lesi kýni onyng Tbilisy qalasyn­daghy bir jiynda sóilep jatqan dauysyn radiodan estidik. Osynday qúiyn minezdi kisimen til tabysyp júmys isteu Diymekene onaygha týspe­gen bolar. Onyng ber jaghynda M. Gorbachevtyng aghamyzgha kórsetken qor­lyghy ol óz aldyna bólek әngime.
Qazaq halqyna negizsiz últshyl­dyq kýiesin jaqqan 1986 jylghy jeltoqsanda jastarymyzdy qangha toghytqan, Diymekenning ar-ojdanyn ayaqqa basyp, tereng or qazghan Gor­bachev keyin Almatygha syily qonaq bolyp kelgende Diymekenning Ken­sayda jatqan qabirine baryp, aruaq­qa bas iyip, taghzym etudi de bilmedi. Múnday kisilik onyng qolynan kel­gen joq. Alataudyng asqaq shynyn­day Dinmúhammed aghamyz, eline en­begi singen últymyzdyng ruhany tә­lim­geri, adaldyq pen adamger­shi­liktin, bekzattyq pen kemengerlikting belgisi desem artyq aitqandyq bol­mas. Osy asylymyzdy ardaqtau, bý­gingi úrpaqtyng paryzy men qaryzy.
Elimizdi úzaq basqarghan túlgha jә­ne kirshiksiz tazalyqtyng simvoly retinde Diymekene tabanynyng taby qalghan Qostanayda bir kórkem kóshe­ning aty búiyrmaghany janymyzgha ba­tady. Al oblystyq Qonaev atyn­daghy qordyng materialdyq mýshkil jagh­d­ayy qaltaly balalarymyzgha ýlken syn. “Óli riza bolmay, tiri bay­ymaydy”, – degen, aghayyn. Irge­li el, shoqtyghy biyik, mәdeniyeti joghary últ bolamyz desek osyny esten shy­gharmayyq.

Ghalihan MÁULETOV,  ÚQK-ning otstavkadaghy podpolkovniygi.. Qostanay.