Telearnanyng qúdiretin 20-ghasyrdyng basynda-aq bilip, aitqan adam kóp. Búl qúraldyng adam sanasyn qalay ózgertetinine býgingi kýni mysal keltirip jatudyng ózi artyq, rәsuә sóz. «Ýsh qiyan» gazeti qazaq kórermenine úsynylyp jatqan keybir kinolar turaly jazyp, talay talqygha sebep bolghany ras. Jauyr bolghan taqyrypty qayta arshu ýshin emes, búl joly kenirek, telearnadaghy qazaq beynesi degen mәselege sóz qozghaghandy jón kórdik. Sebebi, «býgingi qazaq telearnasynda keshegi qaharman, dana, ER qazaqty býgingi onyng úrpaghymen baylanystyra almay otyr, sondyqtan qazirgi otandyq telearna jasaghan jobalar: habar bolsyn, kino bolsyn, kórermen qazaqtyng kónilinen shyqpaydy. Jasandylyq kóp!» degen pikir bar. Sosyn, búl jәshikting ishinde qazaq jaqsy kóretin keyipker, oghan tәn minez, erlik, danalyq, tәuekelshildik joq! Úrpaghymyz basqa últtyng keyipkerlerine qarap ózderin kәris, týrik, nemis, orys qaharmany sezinip ketti, qyzdarymyz kimge elikterin bilmey jýr degen alandy oy kópting kókeyinde jýrgeni anyq. Olay bolsa, tәuelsiz Qazaqstandaghy otandyq telearnalarymyz úrpaghy elikteytindey qazaq qaharmanyn nege somday almay jatyr? Nege? Kim ne deydi? Osy sala tónireginde jýrgen biraz adamdy әngimege tartyp kórdik. Oqyp kóriniz.

Ákim TARAZI, jazushy:

Telearnanyng qúdiretin 20-ghasyrdyng basynda-aq bilip, aitqan adam kóp. Búl qúraldyng adam sanasyn qalay ózgertetinine býgingi kýni mysal keltirip jatudyng ózi artyq, rәsuә sóz. «Ýsh qiyan» gazeti qazaq kórermenine úsynylyp jatqan keybir kinolar turaly jazyp, talay talqygha sebep bolghany ras. Jauyr bolghan taqyrypty qayta arshu ýshin emes, búl joly kenirek, telearnadaghy qazaq beynesi degen mәselege sóz qozghaghandy jón kórdik. Sebebi, «býgingi qazaq telearnasynda keshegi qaharman, dana, ER qazaqty býgingi onyng úrpaghymen baylanystyra almay otyr, sondyqtan qazirgi otandyq telearna jasaghan jobalar: habar bolsyn, kino bolsyn, kórermen qazaqtyng kónilinen shyqpaydy. Jasandylyq kóp!» degen pikir bar. Sosyn, búl jәshikting ishinde qazaq jaqsy kóretin keyipker, oghan tәn minez, erlik, danalyq, tәuekelshildik joq! Úrpaghymyz basqa últtyng keyipkerlerine qarap ózderin kәris, týrik, nemis, orys qaharmany sezinip ketti, qyzdarymyz kimge elikterin bilmey jýr degen alandy oy kópting kókeyinde jýrgeni anyq. Olay bolsa, tәuelsiz Qazaqstandaghy otandyq telearnalarymyz úrpaghy elikteytindey qazaq qaharmanyn nege somday almay jatyr? Nege? Kim ne deydi? Osy sala tónireginde jýrgen biraz adamdy әngimege tartyp kórdik. Oqyp kóriniz.

Ákim TARAZI, jazushy:

«Papa, qazaqty nege qorlaydy?»

- Ásirese, songhy 10 jyl ishinde telearna qazaqtyn, bayyrghy ózing aitpaqshy, er qazaqtyn, ór qazaqtyng obrazyn úsaqtatyp jiberdi. Qazir olardyng kórsetip jýrgeni kóshe sypyryp, bazardy jaghalaghan әldekimder. Ony qazaq dep aitudyng ózi úyat. Almatydaghy bir telearnada 3-4 jyl boyy ala qapshyq arqalaghan myj-myj, úsqynsyz qazaqty kórsetip qoydy. «Qazirgi qazaqty kórsettim», - deydi jýrgizushisi. «Sen sony kórsetem dep, qazaghyndy masqara qylyp, әbden qorladyn», - dedim!

«Astana - mening mahabbatym» degen 12-seriyaly kino shyghyp jatyr. Sonyng premierasyna qatystyq. Eki-ýsh seriyasyn kórip, jerge qaradym. Qasymda úlym Alpamys bar edi. Shyqqasyn: «Papa, nege sonsha qazaqty qorlaydy?», - deydi. Nege? - dedim. «Qaranyzshy, ana týrik qyzy teledidardan Preziydentting sóilegen sózin tyndap otyr, foyening arghy jaghynan bir jigit shygha keledi, soghan túra jýgirip, preziydent sóilep jatqan teledidardy óshirip tastaydy!». Búl balanyng bayqaghany. Ómirde múnday bolatyn shyghar. Asyghys kezde teledidardy óshirip ketip qalasyng ghoy. Al, múny sen milliondaghan adamnyng aldyna kórkemfilim dep kórsetip otyrghan joqsyng ba? Filimning iydeyasy boyynsha, Astananyn, Preziydentting keremet bedelin jasau emes pe?! Ony óshirip tastap, pysqyryp ta qaramay, kóringen jigitke túra jýgiredi. Qatty yza bolyp shyqtym.

Keyin 10 shaqty seriyasyn kórsetti teledidardan. Operator keremet týsirgen. Astanagha ghashyqtyqty kórsetip, qalany әdemi suretteydi. Al, sol әdemi qalada kimder ómir sýrip jatyr dep oilaysyz? Úry-qary, jeniltek әiel, zinaqor erkek, billiard sonynda jýrgen jigitter, qaraqshylar. Ishinde jóndi bir әrtis te joq! Basynan ayaghyna deyin boyanyp alghan qyzdardy bas keyipker qylyp týsiripti. Olardyng beli jinishke, ayaghy úzyn bolsa boldy ma? Óner degen әrtisting últtyq keypine qaraydy. Qazaqtyng qarapayym qyzy bar emes pe?

«Mahabbat mashaqatynda» (Ironiya lubvi) qazaq qyzy orystyng jigitine ketip qalady. Múnyng ar jaghyndaghy aram oy - qazaqtyng otbasyn búzu. Bir súhbatynda rejisser bizding onday oiymyz joq edi depti. Oiy bolmasa, nege qazaq pen qazaqtyng arasyndaghy mahabbatty somdamaydy?
Múnyng birden-bir sebebi, bizding keybir telearnalar satylghan. Olardyng qojalary Qazaqstannan tys jerde otyr. Qazaq halqyn ydyratu sayasatyn ústanyp otyrghan adamdar. Qazaqtyng obrazyn jasamaugha júmys jasaydy. Men múny ótkende ýlken jinalysta aittym.
«Qazaqstan» telearnasynyng orny bólek.

Núrlan ÓNERBAEV, QR Parlamenti Mәjilisinin deputaty:

- Jalpy, jurnalister eldi eleng etkizetin «ótkir» janalyqtargha әues. Sosyn, qazirgi kinonyng obrazy men janalyqtardaghy obrazdyng arajigin ajyrata almay qalghan jaghday bar. Kinony da eleng etkizetin janalyq etip kórsetkisi keledi. Al, qazirgi júrtty ne elendetui, ne qyzyqtyruy mýmkin? Býgingi kýnning beynesi dep, qoghamdaghy bylyqty kino qylyp týsirsek, kórermenning qataryn kóbeytemiz, payda kóremiz dep oilaydy. Búl jerdegi maqsat, - tek payda! Jyltyraq kino jastardy elendetui mýmkin. Onyng týpki maghynasy, últtyq sana-sezimi arqyly jastardy tәrbiyeleudi eshkim oilap jatqan joq. Bizde kinogerler tarihy taqyryptargha bara almaydy, barghysy da kelmeydi. Júrtqa oy salyp, sezimin oyatatyn, namysyn týrtetin dýniyege basyn qatyrghysy kelmeydi. Nege? Óitkeni onyng qaytarymy tez emes.«Birjan saldy» kórdik, biraq Birjandy әiel qúmar qylyp jiberdi degen el arasynda pikir bar. «Mústafa Shoqay» da osynday syngha qaldy. Abylay hanymyzdy da jetistire almadyq.Kezinde telearnanyng birinde júmys jasap jýrgende qarapayym qazaqtyng bir otbasy arqyly qazaqtyng tirligin, býgingi beynesin kórsetkimiz kelgen filim týsirdik. Jarty saghattyq qana osy «Bir bala» degen filimdi el qabyldady. Ol jerde qazaqy otbasynyng jaghdayy bar edi.
Mәselen, ózim qatysqan «Qazaqtyng jany» habary arqyly Abaydyng qara sózderi, Berdibek, Tólen aghalarymyzdyng shaghyn әngimeleri arqyly býgingi qazaqtyng kózgharasyn, bolmysyn ashugha tyrystyq.Býgingi ne kórip otyrmyz? Baghdarlamalardyng aty qazaqsha demesen, barlyghy Reseylik, shetel habarlarynyng kóshirmesi.

Kezinde meni «Eki júldyzgha» shaqyrdy. Men múnday habargha barmaytynymdy aittym.

Qazir sandyq telearnalargha kóshu ýshin kóp qarajat bólineyin dep otyr. Eger sandyq jýiege ótetin bolsaq, tek memlekettik emes, barlyq arnalar sandyq jýieni tegin paydalanady degen әngime kóterildi. Olar nege paydalanu kerek? Qazaqtyng beynesin jasamaytyn, qazaqtyng namysyn oilamaytyn, mәdeniyetimizdi dәriptemeytin, ónerimizdi nasihattamaytyn basqa tәuelsiz telearnalar nege qazynanyng esebinen bizding qoghamgha qarsy júmys isteytin habarlardy nasihattauy kerek? Ózderining telearnalary arqyly Reseyding janalyghyn, kinosyn beredi. Biz sol ýshin olargha memleketting qazynasynan aqsha beruimiz kerek pe?Bizde namys joq!

.

Cergey Ázimov, kinorejisser:

- Ómirde eng qiyny - jalghyzdyq. Qazaqta onday eshqashan bolmaytyn shyghar dep oilaytynmyn. Qazir sol bizge keldi. Qazir qazaq qalalyq. Auylda júmys joq deydi. Sol qazaq jalghyz otyryp shәy ishedi, ózin ghana oilaytyn, ózinen aspaytyn dengeyge qúldyrady. Biz sol taqyrypty kino qylyp týsirdik. Songhy týsirgen filimim - «Keshikken mahabbat», oghan Jerar Depardie qatysqany belgili. Jaqynda maghan Fransiyadan hat keldi. Hatty Jerardyng atynan kómekshisi, oryssha biletin Arno Frely jazghan. Sony sózbe-sóz oqyp bereyin:

«Jerar Depardie priyatno tronut filimom «Pozdnyaya lubovi».

Jerar prosil menya peredati Vam, chto on sovetuet vsem kazahskim kiynematografistam, rabotnikam «Kazahfilima», skonsentrirovatisya v rabote nad nasionalinymy sujetamy y razvivati iyh. Y chto toliko s takimy temami, podcherkivaishimy narodnyy harakter, kazahskiy kiynematograf mojet vyity na nasionalinyy y mejdunarodnyy rynok. On dumaet, chto brosatisya segodnya proizvoditi filimy «po-amerikanski» - eto oshibka, kotorui sovershait uje zachastui russkiye. V dokazatelistvo tomu - russkie filimy tak y ne mogut vyity na mirovoy rynok.

V to vremya, kak iranskiye, beligiyskie ily indiyskie filimy s yarkim nasionalinym stiylem smogly utverditisya v miyre kino. IYmenno poetomu on s radostiu uchastvoval v vashem filime.

...Teperi Vam reshati y deystvovati!» (Hat qysqartyldy, - red.)

Últtyq taqyryp, problemalar bastan asady. Álemde últ retinde joyylghan joqpyz. Bizding últtyq dәstýrimiz, әdet-ghúrpymyz, otbasymyz ne bolyp jatyr, ne ózgeris, qiynshylyq bar? Jastar ýlkenderdi qúrmettey me? Osynday taqyryptardy jasauymyz kerek. Últtyq problemalardy sheshu joldaryn kórsetumiz kerek! Onday kino bolsa, últtyq minez, onyng bolmys beynesi anyq kórinip túrar-edi.

Men basqany aityp qaytem, ózim osynday eki taqyrypty jasadym dep aita alamyn. Birinshisi, «Ray dlya mamy», ekinshisi - «Keshikken mahabbat».

Jaqynda Manghystauda Isa-Dosan kóterilisining 140 jyldyq toyyna qatystym. Olardyng erligi turaly mindetti týrde kino týsiruimiz kerek. Sebebi, búl 19-ghasyrdyng songhy kóterilisi. Ar-namys, ruh, erlik, órlik te tabylady osy kóterilisten. Azghantay ghana halyq bes jyl boyy imperiyamen soghysty. Patsha әskerining bala-shaghany ayausyz qyrghan qatigezdigi taghy bar. Osynyng bәrin surettey alsaq, keremet kino shyghady!

Jaqynda, sizderding basylym kótergen Qazaq qyzynyng aghasy joq pa? («Ýsh qiyan», №16 (474) 06.05.2010) degen maqalany oqydym. Ras, onda aitylghan mәselelerdi jasyra almaymyz. Qazaq qyzyn, úlyn qorlamauymyz kerek. Kerisinshe, qazaqtyng qyzy men úly ýlgi alatyn keyipkerlerge ainaluy kerek.
Biz ýlgili keyipker jasauymyz kerek!

Áshirbek SYGhAY,Qazaqstannyn enbek sinirgen qayratkeri, Memlekettik syilyqtyn laureaty, belgili teatr synshysy:

- Qazirgi bizding telearnalar aqparattyq ról atqaryp otyr. Olardyng obraz jasap otyrugha uaqyty da joq.

Mәselen, ózim óner zertteushisi bolghasyn, óner sheberlerinin, sahna maytalmandarynyng aty atausyz ketip bara jatqanyn oilaymyn. Mysaly, Ydyrys Noghaybaev, Ánuar Moldabekov, Núrmúhan Jantóriyn, Rayymbek Seyitmetov, Tanat Jaylybekov, Seyfolla Telgharaev, Qarmysov, Sholpan Jandarbekova, Sәbira Mayqanova, Farida Shәripovanyng ómiri nege qyzyqty emes?! Jarty saghat, 40 minattay berse, júrt ony qyzyqtar edi. Ony bayyptap, saraptap bere alsa, tartymdy bolady.

Qazir qazaqy obraz jasap jýrgen eshkim joq. Isatay, Mahambet týgil býginde aramyzda jýrgen tәuir qyzdar men jigitterding bolmysyn jasaugha bolmay ma? Sol obrazdy jasaugha talpynyp jýrgendi kórip túrghanym joq. Sosyn bireumen - Týkiyamen, Reseymen birigip týsiremiz dep qazaqtyng ýni estilmey qaldy.

Qarjydan qysyla ma, әlde qazaq talantsyz ba? Búl - eldi eskermeu, namysyn ayaqqa taptau.

Abaydyng ózi dúrys týsirildi me, aitshy? Býkil elge taraghan roman-epopeya 8-10 seriya bolyp bizge nege oralmaydy? Ánuar Álimjanovtyng ocherkteri, saparlary turaly әngimelerinen, ya bolmasa, «Ústazdyng oraluy» dep, әl-Faraby turasynda telefilimder jasasa ghoy, qanday keremet bolar edi?! Jastar ata-babasynyng ghúmyryn, ósken ortasyn, ótken kezenning tabighatyn týisinip, sezinip, elikter edi ghoy. Qazir bas-ayaghy joq dýniyelerdi jasap, syngha qalyp jatyr. Qogham da u-shu. Tipti, deputattar aralasyp jatyr. Sondyqtan eldi oilau kerek. Qazir men sodan qorqamyn. Halyqqa ruh berip, ruhany qanaghattandyru kerek.

«Balapan» telearnasy ashyldy, basynda quandyq. Endi, ózing tyndap kórshi! Obraz týgili, dúrys sóiley almay otyrmyz. Sózin estisen, kýlesin. Osylay eken dep, bala erteng solay sóilep shyghady. Kórkemdik, ruhany jaghyna mәn beru kerek. Ýkimetke kinә joq, telearna ashyp berdi. Til ýirenetindey, minez ýirenetindey tәuir filim, habarlar jasap kórsetuge bolady ghoy endi.

Mәskeu bilgenin isteydi, bizdiki kórgenin isteydi. «Eki júldyz» sonyng mysaly. Jýrgizushisi ghajap, keremet shyqty dep maqtaydy. Jaqsy dep aita almaymyn. Tәrbiyeli, dayyndalghan, sýzgiden, talqydan ótken habarlar emes, qalay bolsa, solay. Mәskeulik myrzalar men hanymdardyng «ýlgisin» alyp, bizdin, qazaqstandyq hanymdar men myrzalar kýlkige qaldy.
Kýlkige qaldyq!

.

Erlan SAIROV,
sayasattanushy:

- Qazaq televiydeniyesining mәselelerin kótergen kezde biz býgin ghalamdyq aqparattyq kenistikte ómir sýrip otyrghandyghymyzdy eskeruimiz kerek.
Býgin jahandanu ýrdisterine baylanysty әrbir adamnyng sanasyna myndaghan aqparattyq aghymdar әser etedi. Sonymen birge biz osy aqparattyq ónimderdi tútynushy halyqpyz. Al, ol ónimder bizding jetkinshek úrpaqtyng sanasyna keri әserin tiygizip jatqandyghy barlyghymyzgha belgili.
Sondyqtan osyndau intellektualdyq qoqysqa jauap bere bilu qajet. Biz teledidardyng negizgi funksiyasy tәrbiyeleu ekendigin úmytyp bara jatqan tәrizdimiz. Óitkeni qanday jana filimdi kórseng qazaq qyzynyng boyyna bizding últqa jat qasiyetterdi japsyryp, qyzdardy saldaqy etip kórsetip qoyady. Ata-anagha degen qúrmet mýldem dalada qalghan. Al osy ónimning barlyghy memleketting qaltasynan shyghyp jatyr ghoy.
Qazir jaghday ózgerip, biraz betbúrys bolyp jatqan tәrizdi. Balalargha arnalghan arna ashyldy. Endi negizgi mindet osy kanaldy últtyq qúndylyqtargha tәrbiyeleytin ónimdermen tolyqtyru. Búl jerde mindetti týrde qazaqy mәdeniyetting belgisi boluy qajet.
Tarihy personajdargha keletin bolsaq, biyl qazaqtyng ghúlama ghalymy, XIX ghasyrda dýniyejýzining ataqty ghalymdarymen teng týsken ataqty Shoqan Uәlihanovqa tughanyna 175 jyldy. Osy datagha arnalyp, birde-bir filim nemese derekti filim de týsirilgen joq.
Búl - ýlken ókinish.

.

Bolat JETEKBAY,
«Qazaqfilim» kinostudiyasyndaghy kórkemdik kenes jәne ssenarlyq-redaksiyalyq alqanyn redaktory, aqyn:

- Qazir qazaq mәdeniyeti iyesiz, maqsat-mýddesiz, bey-bereket jaghdayda zamananyng kýiletken aghymyna týsip bara jatqangha úqsaydy. Bir sózben aitqanda, biz mәdeny haostamyz, kosmos әli jasalghan joq.
Balanyng qolyna ústara ústatugha bolmaydy. Ózine de, basqagha da qauipti. Kinony da kim kóringenning qoljaulyghy qylugha bolmaytyn edi... Ókinishke qaray, búl óner qazir kórkemdik, iydeyalyq túrghyda jalanash, qorghansyz, anghal-sanghal albardyng kýiinde túr. Memleketting aqshasyna oiyna kelgendi týsiru beleng aldy da «kino әlemin» iygerip alghandar memleketting ózine boy bermey ketkenine kuә bolyp otyrmyz.
Qazaqy dildi qalyng elding de mýddesi bar!

Súhbatty jýrgizgen
Dәuren SEYITJANÚLY

«Ýsh qiyan» gazeti.  Týpnúsqadaghy taqyryp: «Qazaq telearnalarynda qazaqtyng beynesi nege «joq»?