PROFESSOR N. I. BEREZINNYNG «HAN JARLYQTARY»

[KITABYNA ESKERTPELER]

I. Toqtamys hannyng Yagaylogha  jazghan jarlyghy, Qazan, 1850.

Búl jarlyq bir kezderi Krakov qazynalyq múraghaty qaghazdarynyng arasynda bolyp, polyak tarihshysy Narushevichtin1 qolyna týsedi. Ony 1834 [jyly] knyazi M. A. Obolenskiy2 Syrtqy ister ministrligining bas múraghatynan tauyp, 1850 jyly týpnúsqanyng dәl kóshirmesin jasap (fac-simile), shyghystanushy ghalymdar Fren3, Shmidt4, Kovalevskiy5, Kazembek6 jәne Gammer7 jasaghan eskertpelermen Qazanda basyp shyghardy. Osy basylymgha gramotamen birge tabylghan oryssha audarmanyng kóshirmesi men Kazembek jasaghan arab tilindegi transkripsiyasy qosa berilgen. Toqtamystyng jarlyghy hijranyng 795 [jyly], radjab8 ayynyng 8-i kýni, yaghny milady boyynsha 1392-1393 jyly jazylghan.

Jarlyq jyltyr qaghazdyng eki betine jazylghan, onyng birinshisi 9 vershok9, kelesisi 91/2 vershok, eki qaghazdyng da eni 47/8 vershok. Ekeuinde de búqanyng basy týrindegi tamgha bar.

PROFESSOR N. I. BEREZINNYNG «HAN JARLYQTARY»

[KITABYNA ESKERTPELER]

I. Toqtamys hannyng Yagaylogha  jazghan jarlyghy, Qazan, 1850.

Búl jarlyq bir kezderi Krakov qazynalyq múraghaty qaghazdarynyng arasynda bolyp, polyak tarihshysy Narushevichtin1 qolyna týsedi. Ony 1834 [jyly] knyazi M. A. Obolenskiy2 Syrtqy ister ministrligining bas múraghatynan tauyp, 1850 jyly týpnúsqanyng dәl kóshirmesin jasap (fac-simile), shyghystanushy ghalymdar Fren3, Shmidt4, Kovalevskiy5, Kazembek6 jәne Gammer7 jasaghan eskertpelermen Qazanda basyp shyghardy. Osy basylymgha gramotamen birge tabylghan oryssha audarmanyng kóshirmesi men Kazembek jasaghan arab tilindegi transkripsiyasy qosa berilgen. Toqtamystyng jarlyghy hijranyng 795 [jyly], radjab8 ayynyng 8-i kýni, yaghny milady boyynsha 1392-1393 jyly jazylghan.

Jarlyq jyltyr qaghazdyng eki betine jazylghan, onyng birinshisi 9 vershok9, kelesisi 91/2 vershok, eki qaghazdyng da eni 47/8 vershok. Ekeuinde de búqanyng basy týrindegi tamgha bar.

Jarlyq kóne týrki tilinde úighyr jazuymen jazylghan. №1 dep belgilengen birinshi jol altynmen jazylghan. Qazembek myrza «Toqtamys mening sózim», al Berezin myrza «Toqtamystyng sózi» dep oqysa, týpnúsqada: Banzarovtyn10 mongholsha transkripsiyasy jәne Qazembek pen Berezinning arabsha transkripsiyasy boyynsha birinshisinde توقتامیش سوزم, ekinshisi boyynsha توختاميش سوزوم, ekinshi jolda arab tilinde kufalyq jazumen altyn siyamen basylghan mórde Grigorievtin11 oquy boyynsha ortasynda السلطان العادل توقتامش, yaghni, әdiletti súltan Toqtamys jәne ainala بسم الله الرحمن الرحيم، لا إله إلا الله. Rahymdy Qúday atymen jәne t.b. Gammer bylaysha audarady: Le sultan, le juste Toktamisch; au nom de Dieu le clement et etc. jәne لا اله الا الله sózinen keyn - Dieu est le maitre de l'Empire. Songhy sóilem

shamasy súltannyng úrany bolsa kerek, sebebi onyng tiyn aqshalarynda da kezdesedi dep kórsetedi.

Salystyru ýshin Kazembek pen Berezinning transkripsiyasyn keltiremin.

 

Berezin Qazembek

O. M. Kovalevskiy men N. A. Polevoy12 boyynsha jarlyq 139213 jyly Toqtamys Temirding qysymymen taqtan aiyrylyp, Dongha qashyp bara jatqan kezde jazylghan.

Toqtamystyn  polyak koroline arnaghan sózi

Vedomo daem nashemu bra (tu) aj esmi sel na stole velikogo sarstva. Koly esmi pervoe sel na sarskom stole, togda esmi poslal byl k vam Asana y Kotlubugu14 vam dati vedanie y nashy poely nashly va(s) pod gorodom, pod Trokiy15 stoyachy vy pa poslalie este k nam posla vashego Litvina na imya Nevoista Ou drugom pak lete stala mejy na zamyatiya nash plemenny (k) Bekbulat y Hoja Mediyn16 buchinilsya nam vorog y ousta na na (s) y eshe k tym Bekgich y Turduchak Berdy Davyd Tiknya17 golovniy moy byly slugy y tiy staly nam vorog y ou mene slujache y pochaly koromolity na mene poslalisya odnogo na imya Idikgiya do Aksak Temirya18 na mene ligo myslyache. Po tyh poslanii po Idikgiyevu posolistvu vyshel na mene Aks a k-T e my ri Jeleznaya noga ot Chornogo Peska19. Togda Aksak priyshel tak tayno na nas aje ne bylo nam nikakoe vesty a ny slova alij ozrely esmo ego ou nashoy derjave My pa ne pospely esmo y spryatativsee sily y a sh e e toliko sh t o okolo na nash dvor esti y s tymy staly esmo protiv togo Aksaka. Tyy isnyy Bekbulat nash vorog nas vydal y pobegl o nas. Koly toy lihiy Bekbula[t] pobegl togda vsy ludy vsya rati na beg povernulisya. To delo potom stalo. Bog nas pojaloval opya[ti] nashy nepriyately vorozy dal nam vsih ou nashy ruki. My ih skaznily tak chto opyati ne budut nam pakostiti. Nyne poslal esmi k vam slugy nashy Asana y Tulu-Ochju20 to povedaty vam nashemu bratu aby to vedaly vy shto mejy tioee zemle suti knyaniya volosty davaly vyhod Beloy Orde to nam nashe dayte, a shto budeti vashee derjavy pod namy a my za to ne stoim vam ishiyte svoego a my vam damo. A eshe chto bylo mejy nas kak zdavna gostem puti chist y vashim y nashim torgovsam. Bez priim bez pakosty vsyakomu chlvku y chornym ludem promel. Na to vse poslaly esmo sey nash yarlyk y s nashey pechatiu zolotou, aby to krepko bylo. A toy yarlyk pisan ou Orde na ustiy Donu kuryachiego leta a mesyasya irichepa21. Kak otsinash, kakotsy vashy byly zaodno, posly sylaly mejy soboy, a my takoje hochem s vamy byti. Aje budet va(m) nadobe pomochi na kogo voroga vashego, yaz sam esmi gotov za togo tobe na pomochi vsei moei siloi, a toliko vesti nam dayte.A koly pa potom koly nam vy nadobe vy nam takovy je budite.

Toqtamystyng orys tilinde jazylghan birinshi hatynyng artqy betinde (búl hat ta eki bet qaghazgha jazylghan, әrqaysysynyng úzyndyghy 6 3/4 vershok 22, eni tatar hattary siyaqty 4 7/8 vershok. Birinshi hatta búqanyng basy týrindegi tamgha anyq bayqalady) polyaksha audarmasy bar, № 3:

I nasi poslowie nalesli was pod miastem iednym sloiacych (Litvin elshining aty atalmaghan). Teraz poslalem do was slugi nasze Asana y Tochtulucza, oznaymuiac wam, naszemu bratu, abyscie o tym wiedzieli. A co miedzy ziemia, twoie sa Ksiazecie wlosci dawali dochod Bialey Ordzie, to nam nasze daycie; a co bedzie w waszey dzierzawie pod nami, my o to stac nie bedziem: szukaycie w sobie, a may wam damy. I co bylo miedzy nami zdawna gosciom gosciniec wolny y etc.

Temir - Qútlyqtyn23 jarlyghyna eskertpe (23-b.).

اونك قول jәne سول قول-gha bólu قرغز qara qyrghyzdarda da bar.

مشایخ avtordyng audarmasy boyynsha qazi, qyrghyzdarda mashayyqوالیه - әuliyeni اولیه24, bildiredi, mysaly: Syr ózeni boyynda 40 әuliyening ziraty bar, olar  سرننك قرق مشایخی dep atalady. Syrdyng qyryq mashaihy 25.

بوكاول توتقاول. Qyrghyzdarda ازغانه ایلگه بك بولمه، ازغانه اسقه بوكاول بولمه degen maqal bar - Az ghana elge bek bolma, az ghana asqa baqauyl bolma. Yaghni, baqauyl han dastarqanynyng dayashysy26.

شوسون - susyn, شوسون بر - susyn ber.

قوشچی. Avtor qússhy, býrkitshi dep audarghan. Orta Aziyada jәne qyrghyzdarda qússhy jәne búl isti biletin adam قوش بك ne قوش بكی; قوشچی27 degen atpen atalady, yaghny joryq kezindegi qyzmetshiler, nókerlerding bir týri ((قوش) - kósh, kóshshi).

قالا nemese (36 bet, №25)قلا* 1  Qyrghyzdar barlyq orys auyldary men bekinisterin [qazir osylay ataydy], al barlyq Týrkistan qalalaryn kerisinshe [kent] كنت dep ataydy.

 

Berezin myrzanyng «Han jarlyqtary»

kitabyna eskertpeler

 

Besinshi jarlyq*2.

41 bet, №34. Qyrghyzdar da aqsýiek jәne qarasýiek bolyp bólinedi, aqsýiekter, tekti; al qaralar qarapayym halyq, jay qyrghyzdar ózin qara qazaq dep ataydy.

سالیق nemese سالیغ28 (bet 43) . Barymtashy qyrghyzdar auyldy shabar aldynda óz attaryn, zattaryn qaldyratyn jer, qostyng bir týri.

ایلدین ییل سانی29 (bet 47, №49). Qyrghyzdarda ییل ساین degen sóz bar, ol jyl sayyn degen maghyna beredi. سانی degen sózdi ساین dep sanasaq, ony bylay audarugha bolady: jyl sayyn halyqtan...

اوسال30 (bet 47, №57) qyrghyz tilinde osal, әlsiz, úqypsyz, senimsiz, jýdeu, اوسال كسی - osal kisi; nashar, senimsiz adam; اوسال ایشلامك - úqypsyz, nashar isteu.

رینجتمك (bet 48, №62) - renjitu, qayghyrtu, ókpeletu.

ارنه (bet 49, №63) - qyrghyzdarda ارینه, yaghni: әriyne, ارینه سولای - әriyne solay.

 

Saadat Giyreydin31 II jarlyghy

 

یولاوچی (bet 51, №45) avtordyng týsindirui boyynsha: bir nәrsege júmsalghan kez kelgen adam. یولاوچی qyrghyzdarda - kez-kelgen jolaushy nemese sayahatshy.

قوجوق، ایتق، تنكری بردی (№79 jalqy esimder qyrghyzdarda qazir de bar.

اقتاچی علی بی (bet 54, № 99) Shora turaly qyrghyz jyrynda (tama Shora batyr) Aktashy Ály by bar, ol keyde اقتاچیننك علی بی - aqtashynyng Ály bii dep atalady. Jyr boyynsha, búl Ály bi, poemada Oral ne Sarayshyq noghaylarynyng aqtashy ruynyng basshysy, onyng ruyn poema qaharmany, Kishi jýz tama ruynyng qyrghyzy, Naryqtyng úly, batyr Shora shauyp alady. Shora - Kóshimning jәne Qazandy basyp alghan zamanynda boldy. Orystardyng Qazandy almaq niyetin estip, Shora qúlaugha jaqyn patshalyqqa kómekke attanady, jolay Estek hany (qyrghyzdar bashqúrttardy estek nemese óstek*3 dep ataydy) Kóshimge qonaq bolady jәne Qazangha 12 shaqyrym jetpey jebesin tartady. Ol ýreyli ysqyryghymen orystardy shoshytyp, músylmandargha qaysaq batyry jaqyndaghanyn bildirdi.

سبا - اوندر*4 - qymyz toly ýlken mes

اركه [erke] - mongholsha biylik, kýsh; qyrghyzdarda jaqsy kórgendikten biylik etuge erik berilgen adam. Sýiikti balalaryn erke deydi.

توسامیش - búiryq, [basqaru, jýrgizu].

Shynghys han Van hannyn32 ókil balasy boldy [ókil bala nemese ókil qúda]. Rashid ad-Dinnin33 jazuynsha, horlas taypasynan shyqqan Eke Bisur یكه بیسور jas kezinde Shynghys hanmen dos bolghan بقا خونی (Berezinning oquy boyynsha bagain honiy).

Rashid ad-Din úighyrlar men kóptegen basqa taypalar Tuku handy توكوخان qúrmettep, este saqtaghan, ol ertede úly biyleushi Qozy kórpeshtiki bolghan, anyzgha qaraghanda, aghashtan tughan dep jazady. Nayman handarynyng biri Inak han eke*5 onyng qúrmetine Tuku han esimin alghan.

Sesen سجانك، سجان، ساجان, bahadýr بهادر, búiryq مركان, mergen, baqsy, tekin تـیكیـن ataqtar. Han, Gurhan, van, govan, noyon, tayshy jәne bek-lauazymdar.

Hulagular34 túsynda biylikke kelgen sunit bekterining birining esimi جغـتـای كوچـك bolghan. Shaghataydyng qazasynan keyin búl esimge tyiym salynyp, ony Suntay dep atay bastaghan, sebebi ol sunit taypasynan edi.

Monghol hany Qabul han قـبـل خان inisining әieli auyrghanda, tatar shamany shaqyrylady. Nauqas qaytys bolghan kezde onyng tuystary shamandy óltirgen.

Bay sózi - óte kóne týrki atauy. Túnghysh úighyr biyleushisi مـنكـوباي Mónkebay boldy. R[ashid ad-Dinnin] zamandasynyng biri, úighyr begi ايغـور باي [Úighyrbay] dep atalghan.

Idikut úighyrlary B[ereziyn] myrzagha qaraghanda, shamasy, jaqsy bilse kerek.

انغـرجاق jәne ارغـمجي arghamshy atauy Berezin myrza oilaghanday bas ii jәne syilyq degen maghyna bermeydi, dala jauyngerine óte qajet er nemese arqan degen sóz.

Shusyn - [tura maghynasynda] susyn.

اولاغ - arba

«Altyn» degen sipatty mongholdar úlylyqty, kýshtilikti, baylyq-dәuletti kórsetu ýshin kóp qoldanghan. [Mysaly: Altan han35] - altyn han, altan depter - altyn kitap, altyn bet - التـون جوز.

 

Dәulet Giyrey36 hannyng jarlyghy37

 

اولوغ اولوس ینك او[ن] ك قول ینك وسول قول ینك || تومان مینك یوز اون بلكان اوغلانلر بی لرینكا ایچی كنت لرینك و شهرلرینك داروغه بكلرینكا مفتی و مدرس لرینغه قاضی و محتسب لرینغه مشایخ صوفی لرینغه امام و مؤذن لرينغه كمي جي و كوبرجي لرينغه قوشچی بارسجی لارینغه اعمال متصرف لارینغه دیوان بتكاجی لارینغه یورور اشار یولجی بولاوجیلرینغه كوب ایلكا بارجا توزنجا بلكا بلكان لار كا بو كاویل ویساویل لرینغه قيوما ایش اوزره تورغانلرغا بان بو یرلیغ بلیغ سعادت تیلیع خاقانی و توقیع رفع عظمت ترصغ ممالك جهان بانی حكمی اولدركی اوشبو دارنده فرمان همایون مثال بتمثال فرخنده فال دولت منوال قدوت الامثال و الاقران تایغان احمد بی ینك علی پاشا اولان برله دعوالو و نزاعلو بولغان یرلری اوزرینه یرلیغ شریف واجب التشریف موجبنجه قدوة العلماء المتورعين و افضل الفضلاء المتشرعين مولانا محمود دام || و زاد افضاله و اروب بحسب الشرع كوروب سيزوب النه سجل صورتي و يروب حدود اربعه سي بو در ذكر اولنور قره صودن صورت و يريلوب قبله طرفي مونكال بای ینك قره اغاچ و طرفي شرقي علی پاشا اوغلان و طرفی غربي ارقا يولينه منتهي طرفي شمالی عبد السلام بی یرینه منتهی بو حدود برله محدود بولغان یرلرینه و مزبور منلا محمودك سجلاتينه كوره و سيزوغي موجبنجه بزدن داغي ال نشاليغ و كوك مهرليغ نامه يرليغ اوتول قيلوب ات تارتوب دولت اشكمزدين اتي اوزوب دخي اول حدود ايله ذكر اولان يرلري انعام و سيورغال و ايدوب قولينه بو ال نشانليغ و كوك مهرليغ بو ملك نامه ني و يرديم و بيوردوم كه بعد اليوم مزبور احمد بي اول يرلركا متصرف بولغاننده كيم كيمرسه دخل و تعارض ايلميه لر الوغ كيجك سلطانلر بولسونلار و اوغلانلر بي لر بولسونلر و اوزكه يصاويل قوللريمز بولسونلر دخل و تعارض ايلميه لر رنجيده ورميده بو جانب خاقانمزدن سيورغال و عنايت اولنمش در الار بلكاي لر وجه من الوجوه و سبب من الاسباب و نوغ من الانواع مانع و دافع و منازع اولميه لر دخل و تعارض ايليانلري حاكم الوقت اولانلر منغ و دفع قيلغاي لار انج كوكل برله تينج اولتوروب بزكا و بزياوم روغ اوروغلريمزغه دعا و القيش ارتوره تورغايلار ديو قولينه طوته تورورغه يوزوك نشانليغ يرليغ ويريلدي محرمرا شهر محرم الحرام سنة 977 (قره صو)

Dәulet Giyrey hannyng sózi *6

 

Úly úlystyng ong jәne sol qolynyng týmenbasy, mynbasy, jýzbasy, onbasy úlandar38 men biylerge39 ishki kentter men qalalardyng darughabekterinin40 barlyghyna mýfti, tәlimgerler, qazylar jәne esepshilerge41 sopy-mashayyqtargha, moldalar men azanshylargha42 qayyqshylar men kópirshilerge, hatshylargha, jolaushylar men sayahatshylar, kóp elge*7, barsha bilgi bilgenderge baqauyldar43 men jasauyldar jәne búghan qatysy bar basqa da júrtshylyqqa. Osy búiryq әlemning úly biyleushisi han jarlyghy:

Tayghan ruynyng Ahmet bii men Ály Pasha úlannyng arasyndaghy jer ýshin úzaqqa sozylghan talas-tartystyng nәtiyjesinde, qasiyetti jәne oryndaugha mindetti sanalatyn jarlyq boyynsha sharighat zanynyng bilgiri, ghalym Maulana Mahmud (danqy arta bersin) jiberildi. Ol barlyghyn zang boyynsha qarap, syzbany dayyndap, ózi jasaghan aktinining kóshirmesin (Tayghan Ahmet biydin) qolyna berdi. Qarasuda jasalghan syzba boyynsha shekara bylay belgilenedi: ontýstikte - Múnal baygha qarasty Qara aghash, shyghysta - Ály Pashan úlannyng jerleri, batysta  - dala joly (Arqa angly), al soltýstik shekara Ábu Salyam biydin44 jerlerimen shekteledi.

Belgili molda Mahmudtyng syzbasy men dәiegine sýienip, (Tayghan Ahmet) bir jylqy tartu etip, bizden jogharyda belgilenip ótken jerge qatysty qyzyl belgi men kók móri bar jarlyq súrady. Ol bergen jylqyny rizalyqpen ala otyryp, oghan syy kórsetip jәne jogharyda belgilengen jerlerdi berip, onyng qolyna qyzyl belgisi men kók móri bar patsha jarlyghyn ústatyp mynaday búiryq berdim: aldaghy uaqytta ýlken jәne kishi súltandar, úlandar men biyler jәne t.b. osy jerdi iyelenushisi Ahmet biyge kýsh kórsetip, zorlyq jasaushy bolmasyn. Oghan bizding hannyng meyirimi týskendikten, jasauyldar men bizding basqa da qyzmetshilerimiz ony shettetip mazasyn almaydy. Qanday syltaumen bolsyn, negizben bolsyn, qanday da bir jolmen bolsyn onymen daulasyp, renjituge rúqsat joq.

Ony renjitip, qoqan loqy kórsetkender bolatyn bolsa, jergilikti әkimder ony toqtatyp, tyiym saluy kerek.

Ol tynysh otyryp, aq jýrekpen bizge jәne bizding úrpaqtarymyzgha dúgha qylyp, bata jasasyn. Osylaysha, mór basylghan han jarlyghy qolyna berildi.

977 jyldyng jazynda qasiyetti Muharram45 ayynda jazyldy.

Qarasu46

QOZY KÓRPESh - BAYaN SÚLU

(Qúsmúryn tizimi)

 

Joghartynan kóringen sary noghay

Edil sugha talasqan bú ne toghay?

«Qozy Kórpesh» degening biraz ólen,

Eptep aitqan kisige tym-aq onay.

 

Jigitter, kisige*1 sózdi ken etelik,

Jer ortasy jekendi*2 belgi etelik.

Jaqsynyng aruaghy qalmay ma eken,

Qozy Kórpesh, Bayandy tebiretelik.

 

Edil-Jayyq boyynda joldas boldy,

Birin-biri eki bay tanymaydy.

At súramaq búrynghydan qaldy deydi,

Sarybay Qarabaygha kimsin? - deydi.

 

Qarabay men Sarybay angha keldi,

Aldynan buaz maral dushar boldy.

Ekeui bir-birinen ótingende,

Sarybay atayyn dep túra keldi.

 

Qarabay, Sarybaymenen angha shyqqan,

Ekeuining dәuirlep danqy shyqqan.

Eki bay qosylghan son, kele jatsa,

Aldynan buaz maral túra qashqan.

 

Jaqsy, jaman bolmaghy qúdaydan-dy,

Bir búlt jauayyn dep shyr ainaldy.

Aldyna buaz maral kelgennen son,

Atqaly Qarabay myltyqpenen ontaylandy.

 

Meken izdep, jigitter, kel ketelik,

Ortasynda Kóktóbe belgi etelik.

Azamattar, erinbey tyndasanyz,

Qozy Kórpesh, Bayandy tebiretelik,

 

Qyl-kópirden*3 adamdar jýrer emis,

Ámme jandy siratqa*4 aydar emis.

Tynday túrghan erinbey erler bolsan,

Erte zaman bir, eki bay bolghan*5 emis.

Sol eki baydyng jaylauy Týmen emis,

Kiyikti atyp ang etin jegen emis.

Eki baydy súrasanyz, azamattar,

Qarabay men Sarybay degen emis.

 

Bay da bolsa kónili tar sekildi,

Tәniri bergen dәuleti bar sekildi.

Maldy berip qúdayym basty bermey,

Bir shybynday perzentke zar sekildi.

 

Qarabay men Sarybay angha shyqty,

Eki baydyng mergendigi, danqy shyqty.

Ekeuining zayyby kýmәndi eken,

Ghayyp jerden aldynan ang qashypty.

 

Qarabay men Sarybay angha barghan,

Buaz maral aldynan dushar bolghan.

Atamyn dep Qarabay oghyn salyp,

Ýiimde zayybym buaz dep atpay qalghan.

 

Kóksengirden*6 eki bay bóken tosqan,

Buaz maral aldynan dusharlasqan.

Buaz maral aldynan dusharlasyp,

Atpaymyn dep Qarabay qayta qashqan.

 

Jasaghannyng qazynasy kópti deydi,

Kiyik atyp, ang etin jepti deydi.

- Buaz maral aldynnan dusharlasty,

Nege atpadyng Qarabay? - depti deydi.

 

- Jata-jata ýiimde ishim pysty,

Jigitke kóp qyldyq múnday isti.

Atamyn dep ýiimnen shyghyp edim,

Atar jerde kónilime bir qiyal týsti.

 

- Mergendikti qoymadyq tamam deydi,

Dushar keldi bir maral saghan deydi.

Dushar kelgen maraldy atpay qalyp,

Qiyalyndy aitsanshy maghan deydi.

- Álde qalay bolady zaman deydi,

Buaz maral atpaghym qalay deydi.

Mening zayybym ýiimde kýmәndi edi,

Sol eske týsken song atpaghym obal deydi.

 

- Talay qyzyq kórermiz aman bolsa,

Mergendikti qoyarmyz jaman bolsa,

Qúda bolar menimenen bar ma jayyn?

Qúday perzent kórseter zaman bolsa.

 

Múnan bylay kóringen qaraghayyn,

Qolyndaghy baltanyng saby qayyn.

Ýiindegi qatyny buaz edi,

Búl maraldy atpay túr, Sarybayym.

 

- Ózen sudyng boyynda sagha deydi,

Búl tilindi alayyn agha deydi.

Menin-daghy qatynym buaz edi,

Búl maraldy atpayyn, baba, deydi.

 

Ekeuimiz bir-birimizdi synalyq-ty,

Qatynnyng buazdyghyn súralyq-ty.

Sizding qatyn bizding qatynmen buaz eken,

Ekeumiz bir qúdaygha jylalyqty.

 

Erennin*7 ýstindegi sendi deydi,

Qúdaydyng kórsetkeni jóndi deydi.

Anda jýrip a, baba, joldas boldyq,

Tamyr bolsaq qaytedi endi deydi.

 

Ekeumizdi taptyrghan anamyz da,

Bir qúday barsha jangha panamyz da.

Sizding qatyn bizding qatynmen buaz eken,

Dos ta, tamyr qylalyq balamyzdy.

 

Qyz bolsa qyryq jeti bolar deydi,

Shyraghymyz bir qúdaydyng qúly deydi.

Ekeumizden eki qyz tuar bolsa,

Bir elge berelik múny deydi.

 

Qarabay endi sonda kýldi deydi,

Qúdaydyng kórsetkeni jóndi deydi.

Ekeumizden eki úl tuar bolsa,

Aqiyrettik*8 dos bolsyn endi deydi.

Ekeuimizding sheshemiz ana deydi,

Ýstimizde bir qúdayym pana deydi.

Bireui úl, biri qyz tuar bolsa,

Qúday qossa, biz qosalyq jәne deydi.

 

Attan týsip, sol maraldy almay qaldy,

Onay aitqan sol sózdi qúdeken*9 [qabyl] aldy.

Torsyqtaghy maltany shayyp iship,

Ishte jatqan balagha bata qyldy.

 

* * * * *

Jiyrmada jasym bar, jylym tauyq,

Eki bay qúda bolyp, qyldy sauyq.

Alystan kim ekenin tanymaymyn,

Bir adam elden shyqty, qatty shauyp.

 

Qarabay, Sarybaymen angha jelgen,

Bir adam shybyn bolyp ýiden kelgen,

Ol adam keldi-daghy ýndemedi,

- Nege asyghyp jýripsin, janym, degen?

 

- Ýiindegi mal-janyng aman deydi,

Quantqaly kelip edim Qarabaydy.

Qyz tapty qatynynyz býgingi kýn,

Sýiinshige shapqylap keldim, - deydi.

 

Qarabay men Sarybay bata oqyghan,

Bata oqyghan jerinde qate oqyghan.

Qosqanynyng belgisi sol emes pe,

Týse qalyp sol jerde jata oqyghan.

 

Jiyn qylyp Qarabay bie soyghan,

Bir biyening etine júrty toyghan.

Qarabaydyng zayyby qyz tauypty,

Bayan súlu bolsyn dep atyn qoyghan.

 

Ayakózding boyynan el auypty,

Qylady eken Sarybay bek qauipti,

Ýsh kýndeyin tolghatyp azamattar,

Sarybaydyng zayyby úl tauypty.

 

- Sarybay qaysy jaqqa ketti deydi,

Bir tazsha sýiinshi tileymin depti deydi.

Elden búryn sýiinshi tileymin dep,

Sarybaydyng aldyna kepti deydi.

 

Qarabay men Sarybay angha jelgen,

Bir adam túra shauyp elden kelgen.

Shauyp kelgen kisi kim bolady dep,

Sarybay men Qarabay tura jýrgen.

 

Sarybaydyng dәuleti shennen asqan,

Shapqan kisi búlargha jaqyndasqan.

Sol kisining kim ekenin súrayyn dep,

Sarybay oghan taman qadam basqan.

 

- Aman ba eken ýidegi malym deydi,

Múnsha asyghyp, qay jaqqa barasyn, zalym, deydi.

Atyng aryp, ózing sonday boldyrypsyn,

Ne jaymen jýripsin, tazsham, deydi.

 

- Jol bolsyn dep súraysyz ba bizden deydi.

Kelgenimdi bildiniz be, myrzam, deydi.

Qatynynyz býgingi kýn bir úl tapty,

Sýiinshi súray kep túrmyn sizden deydi.

 

Jana jaqsy boldy ghoy kónilim deydi,

Ýshbu*10 sózing kónilime mәlim deydi.

Onday atty kýn tusa, janym tazsha,

Tórt týlik mal bereyin saghan deydi.

 

Adamdardyng tarazysy tende deydi,

Patshalardyng aldary kende deydi.

Bireui úl da, bireui qyz bolypty,

Qozy Kórpesh, Bayan dep at qoydy deydi.

 

Eki bay bir-birine qadam qoydy,

Qatyny úl tapqan song kónili toydy.

Bireui úl, bireui qyz bolghannan son,

Eki myrza elge taman jarys qoydy.

 

Qarabay Sarybaymen jelgen eken,

Maral qaghyp bir taugha kelgen eken.

Qarabay men Sarybay jarysqanda,

Sarybay elge jetpey jyghylyp ólgen eken.

Qarabaydyng mingeni aqtanker-di,

Jol ýstinde ólip qalghan qayran er-di.

- Qasyndaghy joldasyng jyghyldy-ay dep,

Shauyp baryp Qarabaygha habar berdi.

 

Qarabay kele jatyp bir qara kórdi,

Ólip jatqan jan joldasyn jana kórdi.

Ólip qalghan kisini neteyin dep,

Elge qarap Qarabay jýre berdi.

 

Qarabay qartayghansha boy boylaydy,

Jer jýzine syimaghan mal aidaydy.

Jetim úlgha qyzymdy bermeymin dep,

Óz ýiine kelgen song oy oilaydy.

 

Sarttar sauyr basady talqymenen,

Erge jabdyq jarasar narqymenen.

Jetim úlgha qyzymdy bermeymin dep,

Qarabay kóship ketti halqymenen.

 

Ólenimning basy edi Ghabdilbashar*11,

Qúdayym quat berse, jolymdy ashar.

Qarabaydyng elderi kóshkeninde,

Qozy Kórpesh bala edi jalghyz jasar.

 

Sarybaydy, jigitter, qúday aldy,

Aqyrzamandy qúdayym búlay saldy.

Kóshe qashyp Qarabay ketken eken,

Jesir qatyn, jetim úl bilmey qaldy.

 

Tamam molla jiylyp oqyr hatym*12,

Jetkizipti Sarybay júrtqa datyn.

Sarybaydyng qatyny úl tapqan son,

Qozy Kórpesh qoyypty onyng atyn.

 

Sol eki baydyng auyly kóshken eken,

Bir perzent kókeylerin kesken eken.

Qatynymyz qyz tapsa ekeui de,

Qol boqshasy bir bolsyn desken eken.

 

Eki baydyng auyly kóshken eken,

Bir perzent kókeylerin kesken eken.

Zau zaman*13 ekeumizden eki úl tua qalsa,

Tang qalghanday dos bolsyn desken eken.

Sol eki baydyng auyly kóshken eken,

Bir perzent kókeylerin kesken eken.

Bireui úl, bireui qyz bolghanda,

Qúday qossa, biz qostyq desken eken.

 

Aq han ólip, Qara han bosqan eken,

Kóksengirden kiyikti tosqan eken.

Qozy Kórpesh qúrsaqta, Bayan ishte,

Ishte jatqan ekeuin qosqan eken.

 

Kóship ketti Qarabay oghan kónbey,

Sol ketkennen ketedi, qaytyp kelmey.

Aytyp qosqan qosaghyn Qozykenin

Sol Qarabay ketedi-au qaytyp bermey.

 

Qozy Kórpesh jerinde oinaydy-mys,

Degenine bir jetpey qoymaydy mys.

Bir, eki (jyl) bolghan song Qozy Kórpesh,

Tәmam bala jiylyp oinaydy mys.

 

Jasy kishi, aghagha ini boldy,

Jigitting óz boyyna mini boldy.

Eki jasqa kelgende Qozy Kórpesh,

Sheshesine tamaq bergen kýni boldy.

 

Ýsh jasynda eshtene oilamaydy,

Tórt jasynda dәneme boljamaydy.

Bes jasqa kelgen song Qozy Kórpesh,

Kisilerge bir auyz sóz aityp, oinamaydy.

 

* * * *

Aytayyn Qozy Kórpesh óleng jattap,

Alty jasta túrady-au halqy maqtap.

Jeti jasqa kelgende Qozy Kórpesh,

Óz auylyn qondyrady ózi bastap.

 

- A, shesheke, kórsetkeni qúdaydyng jón-di deydi,

Molalardyng salghany dem-di deydi*14.

A, shesheke, oinargha joldasym joq,

Maghan joldas tauyp ber, endi deydi.

- A, balam, kýlip oinap qala kór, dәrmensiz bop,

Esebi joq, sansyz sening dәuleting kóp.

Saghan qaydan tabayyn men joldasty,

Ózinmenen bir tughan bauyrym joq.

- A, shesheke, men bir jarlyq súrayyn ba,

Bermeseng de sertinde túrayyn ba?

Bәle tazsha múnda bir jaqynda bar,

Tazshamenen oinaugha barayyn ba?

 

- Men edim seni tapqan anang deydi,

Bir qolymda qaghaz ben qalam deydi.

Adyra qalghyr tazshany ne qylasyn,

Úryspasang oinay ber, balam, - deydi.

 

Qozy Kórpesh jýredi eken sózding týbin boljay,

Súlulyqtyng belgisi shanqan bozday.

On bir jasqa kelgende Qozy Kórpesh,

Kelgen eken tazshamen oiyn oinay.

 

- Ay, tazsha, sening atyng malay deydi,

Ayta túghyn sózim bar talay deydi.

Ýiimnen seni tazsha izdep keldim,

Asyq oinar auqatyn*15 qalay deydi

 

- Ay, Qozy Kórpesh, sen ózing núrly deydi.

Ýiimde bir qaram joq, sorly, deydi.

Sen ýiinnen bizdi qalap kelgen bolsan,

Asyq oinar kónilim bar-dy deydi.

 

Qozy Kórpesh sol kýnde maldy deydi,

Aqyly joq tazshany - jarly deydi.

Qozy Kórpeshtey oiynnyng jayyn bilmey,

Tazsha útylyp asyqtan qaldy deydi.

 

Qozy Kórpesh saghan ne kerek deydi,

Jaughan qarday boraghan qyzyq deydi.

Aqyly joq súm tazsha oinaghanda,

Óz saqasyn ózi syilap berdi deydi.

 

Qozy Kórpesh, men bir jauap aitayyn saghan deydi,

Týrli bolghan halyqta zaman deydi.

Múnan bylay senimen oinamaymyn,

Óz saqamdy berip ket, maghan deydi.

 

- Qolyna ústaghanyng baqan ba edi,

Tazsham saghan bir ólim taqaldy endi.

Óz qolynnan ózing syilap bergennen son,

Qayta nege súraysyng saqandy endi.

 

Óleng aityp jýremin ertendi-kesh,

Saghan qylghan Qozy Kórpesh enbegim esh.

Qaynyna barmay jýrgen jaman múndar,

Óz saqamdy berip ket, Qozy Kórpesh.

 

Óshtes qylghan ekeuin qúday ma eken?

Jaman sózdi Qozykem tynday ma eken.

- Qatynyna bara almay, maghan kelip,

Asyghymdy aldy dep jylaydy eken.

 

- Sen túra-túrshy, a, tazsham, qan qylghanday

Aqylymnan adastym dal qylghanday.

Saqa týgil, a, tazsha, at bereyin,

Mening qaynym kim degen jan bolghanday.

 

- Sadaghyma salghanym qayynnan oq,

Qozy Kórpesh búl kýnde dәuleting kóp.

Narazy boldym, saqamdy bermegen son,

Ótirik aittym, qúda bolghan búl jerde tiri adam joq.

 

- A, tazsha, men әli qarap túrmyn kóniline,

Kel, qoyarmyn júdyryqpen tas tóbene.

Qaynyng bar dep sen maghan ózing aittyn,

Endi seni qoymaymyn óz erkine.

 

- Qozy Kórpesh, qoryqpaymyn aqyrsang da,

Ótirikti, sirә aitpaymyn baqyrsang da,

Oylap túrsam, sening qaynyng tipti de joq,

Basymdy ala kesip óltirseng de.

 

- Qúday qosqan qosaqtan qalmaymyn ghoy,

Jamandyqty, sirә, esime almaymyn ghoy.

Ótirikti aitasyng sәrseng qylyp,

Tazsha sening tiline, sirә nanbaymyn ghoy.

 

- Qúda saghan bermegen sana deymin,

Eshteneni bilmegen bala deymin.

Mening aitqan tilime nanbasanyz,

Ýiine baryp sheshennen súra deymin.

 

- Jýrushi edim [esh] nәrseden kónilim qaytpay,

Sen qaytardyng kónilimdi ras aitpay.

Kishkeneden qostyrghan qosaghymdy,

Sheshem nege ótirik aitsyn, ras aitpay.

 

Qozy Kórpeshting mingeni qarager-di,

Qúday taghala sol jerde aqyl berdi.

Sol tazshadan ýmitin ýzgennen son,

Esigin sart úryp ýige kirdi.

 

Qozy Kórpesh kele jatyp kózin sýzdi deydi,

A, shúnaq tazsha, onyng oiyn búzdy deydi.

Tazshadan naza bolyp*16 kele jatsa,

Bayqamastan bir órmekti ýzdi deydi.

 

- Aldyndaghy qúrylghan mynau órmek,

Órmektey ótirikshi qyla bermek.

Aldyndaghy órmekti nege ýzdin?

Qatynynnan airylghan súm jýgirmek.

 

- Ay, eneke, maghan qylghan ermeging de,

Estirshi men jamayyn órmegindi.

Mening qaynym qay jaqta, jan eneke,

Ýshbu jerde tólep keteyin órmegindi.

 

- Sadaghyna salghanyng aq qayyng oq,

Eki qaytyp kelmeydi dýnie boq.

Órmekti ýzgen song keyip edim,

Oylap túrsam a, balam, qaynyng joq.

 

- Sauyr etikting tabany talda bolsa,

Qyryq kisining aqyly handa bolsa.

Sirә erkine qoymaymyn, jan eneke,

Qaynymnyng turasyn ait, әlde bolsa.

 

- Barsha jannyng syiynghany bir qúdayym,

Qúlaghyng sal, a, balam, kep qylayyn,

Toqsan qabat aitsang da, qaynyng joq.

Tynyshymdy ala berme, súmyrayym.

 

- Adamdy sóilettirgen til menen jaq,

Kempir, saghan bayladym bir aruaq.

Sirә, tynyshyndy qoymaymyn, ay eneke,

Ashulanbay, jyldam-aq qaynymdy tap.

 

- A, balam endi saghan qayyrylmaymyn,

Búl sózinnen esh qorqyp qayghyrmaymyn.

Qalay aitsan, solay ait, súmyray balam,

Ne qylsang da, sol sózden aiyrylmaymyn.

 

Qozy Kórpesh atqa minip jelgen eken,

Súm kempirding tiline ergen eken.

Qu tazshadan birdene esitken son,

Ashulanyp ýiine kelgen eken.

 

* * *

 

Qarataudyng betinde qara tas-ty,

Jyghylghanda sýiegey qaryndas-ty.

- Kirip kelsen, shoshydym senen, balam,

Shyraghym, saghan ne bolyp múnsha óning qashty?

 

- Shesheke, bir sózim bar aitatyn saghan deydi.

Qyrly bolghan halyqta zaman deydi,

Asyq oinap, qarnym ashyp keldi,

Biday quyryp óz qolynnan maghan bershi, - deydi.

 

- Balanyng qasyn-kózin kórsem deydi,

Qasyma, shyraghym, kelseng deydi.

Qarnyng ashyp, óning qashyp (qaydan keldin)?

Qolymnan biday quyryp bersem deydi.

 

Balasynyng kózinen aqqan jasy,

Bauyry joqqa esh qayghyrmaydy jalghyz basy.

- Shesheke, qosqan jarym qayda deydi,

Qalyndyghym atyn ait, kim әkesi?

 

Qozy Kórpesh mingeni kók-ti deydi,

Sóileuge qyzyl tilim epti deydi.

- Kýiingennen aitamyn, jalghyz balam,

Qosqany ras edi depti deydi.

 

- Áuelgi mollalardyng jazghan haty,

Búzylmas patshanyng sharighaty.

Qosqany bir súlugha ras bolsa,

Kim eken maghan qosqan jardyng aty?

 

- Kishkenennen jýrushi eng kókshe qoyan,

Jaqsy- jaman ekeni ózime ayan.

Alys ketken nemeni izdey kórme,

Qosqanynnyng aty edi súlu Bayan.

 

Qozykening kónili tynbaydy-mys,

Jaman-jaqsy adamdy synaydy-mys

Búghan biday quyrdy sheshekesi,

Salyp berse tabaqtan jemeydi-mys.

 

Mening aitqan Qozykeme bú bir kenes,

Qozykege sheshesi lәm dep aitushy emes.

Qozykening kónilinde әlde ne bar,

Qazanymen berse de taghy jemes.

 

- Qaz keledi, ai, shesheke atayyn da,

Úiqym keldi tósek sal jatayyn da.

Enbekpenen ósirgen, jan shesheke,

Qolynmenen bersenshi, tatayyn da.

 

Ne jamandyq Qozyeke kórdi deydi,

Balasynyng tiline erdi deydi,

Aldaghanyn Qozeke qaydan bilsin,

Qolymenen shengeldep berdi deydi.

 

- Sheshe, senen kórmedim payda deydi,

Myng jylqyndy ózing al, endi deydi.

Yssy biday qolyna basyp alyp,

- Qúday qosqan qosaghym qayda deydi?

 

- Qolym kýidi, ay balam, qayteyin men,

Qaynyng joq, ótirik nemdi aitayyn men.

Tili kýigir kim edi múnday qylghan?

Sәrsen qylghan kim edi joghaltayyn men.

 

- Tazsha bir sóz aitty ghoy maghan keshe,

Qolyng kýimek týgil, býrissin, maghan dese.

Kishkeneden qosylghan qosaghymdy,

Endi qalay aitpaysyng maghan, sheshe?

 

- Bú jalghanda esh kózi ashylmasyn,

Izdeymin dep súraysyng joldasyng [dy]

Teli*17 ósken kónilindi tentek qylyp,

Au, estirgen kim edi, esh onbasyn.

 

* * *

 

Oghyng jondyr Qozykem tazqaradan*18,

Jasynan-aq tileydi azghanadan.

Erte ketken Bayandy izdeymin dep,

Túryp kenes súraydy-au bozbaladan.

 

Esitipti Bayandy kóniline toq,

Bir oinasa jarymen armany joq.

Kenes súrap túrady bozbaladan,

Ondy kenes aitpaydy bozbala boq.

Aq saqaldy bir ýige tórletipti,

Alyp kelip tazshany jyrlatypty.

Alyp kelip tazshany jyrlatqan son,

Qúlaq salyp aqsaqaldargha tyndatypty.

 

- Dýniyeden osylay [men] óteyin be?

Qúday qosqan qosaqqa jeteyin be?

Qúday qosqan mening sol qosaghyma,

Izdeyin be, yaky izdemey keteyin be?

 

- Qozykem, sen tәubendi janylypsyn,

Esh kórmegen Bayandy saghynypsyn.

Sonday jaqsy qalyndyq alyp bersek,

Erte ketken Bayandy ne qylasyn.

 

Tamam qyzdy bir ýige saldy deydi,

Aghalargha kónilim qaldy deydi.

Endi qyzdan bir kenes súraymyn dep,

Jýgirgennen qyzdargha bardy deydi.

 

- Sugha bitken solqyldaq jeken deymin,

Qúday qosqan qosaghym eken deymin.

Qúday qosqan qosaqty saghynamyn,

Al, apalar, izdesem be eken deymin.

 

- Qartayghansha er jigit «qyz» der bolar,

Jasy ýlkendi ózinen «siz» der bolar.

Ol aitqanyn, jaryqtyghym, ras deydi,

Qúday qosqan qosaghyn izder bolar.

 

- Onday kenes saytandyq kónbegeysin,

Óz oiynday Qozykem kórmegeysin.

Óz aqylyng ózine bolatúghyn,

Úrghashynyng tiline ermegeysin.

 

- Kórgenim joq Bayandy, ózi qanday?

Beti aiday desedi, boyy talday.

Erte ketken Bayandy izdeymin,

Bayanday qyz bar ma eken, sirә, sonday?

 

- Tilimdi alsang Qozykem bara kórme,

Onday oidy kóniline ala kórme,

Teli ósken kónilindi tentek etip,

Sen Bayandy esine sala berme.

- Jýrushi edim adamnan kónilim qalmay,

Endi qaytip jýreyin esime almay.

Kónilim mening tarazy tymyq tappas,

Ákem qosqan Bayangha sirә barmay.

 

- Men bir sózdi aitarmyn kóniling qalar,

Qodar degen bir qúly ghayar*19bolar.

Erte ketken Bayandy izdeymin dep ,

Bir shybynday janyna ziyan bolar.

 

- Ýy demeniz, synady saghym deydi,

Qarabayda ketipti-au aqym deydi.

Qarabaydan aqymdy ala almasam,

Múnda jýrsem teng qúrbym qatyn deydi.

 

- Aytsa-daghy Qozykem til almaysyn,

Barghannang song sen qaytyp kele almaysyn.

Erte ketken Bayandy izdeymin dep,

Endi qaytyp búl júrtty kóre almaysyn.

 

- Esen bolsam, men qaytyp keleyin de,

Kele almasam, sol jolda óleyin de,

Qúday qosqan qosaghym súlu Bayan,

Qodar qúlgha ne qylyp qiyayyn da.

 

- Qúrt alayyn jol azyqqa tórt-bes ayaq,

Bólinip qalghan jylqydan bú bir sayaq,

Erte ketken Bayandy izdeymin dep,

Qodar atty qúlynnan jesem tayaq.

 

Aytyp saldy birneshe «әlde qalay*20,

Ózing onda jasaghan, Alla taghala-ay.

Alla búiyrtsa, júrtym, meni jiberiniz,

Qúldan tayaq jegenshe, alsyn qúday.

 

-g- Ne tabasyn, Qozykem, onda baryp,

Qodar qúldar almasyn jýreging jaryp,

Erte ketken Bayandy izdeymin dep,

Tentek Qodar qoymasyn basyndy alyp.

 

- Qaldyrmay aityp jiberiniz endi ghana.

Múnda qorqytyp túrsyng júrtym ghana.

Mening әlim joqtyghyn qaydan bildin?

Qúldan ólsem jatayyn túrmay ghana.

- Esh basyna jamandyq keltirmesin,

Kim tabady*21 qúldardyng bildirmesin.

Erte ketken Bayandy izdeymin dep,

Qisyq edi, Qodar qúl óltirmesin.

 

- Qodar, Qodar degening kimge sirә,

Qúldan ólsem jatayyn, qúnyn súrama.

Eki sózding ishinde ólimdi aita berdin,

Joryghanyng qalay edi, júrtym, sirә.

 

- Maqtana túr, Qozykem, múnda túryp,

Qaytyp alar ekensing Bayandy, qúldardy úryp,

Sol alpys qúl ortagha bir alghan son,

Ólmek týgil, qalarsyng oba túryp*22.

 

- Jan bolmaymyn, jarymdy qúlgha bersem,

Sóiletpes te qúrbylarym múnda jýrsem,

Ne bolsa da, a, júrtym, jiberiniz,

Jatqanymnan túrmayyn qúldan ólsem.

 

- Talay kenes ýirettim endi, botam.

Kenesimdi almaydy sonday adam.

Kenesimdi almadyn, keri barghyr,

Bilgeninmen bola kór endi, botam.

 

* * * *

 

- Qaz keledi, ay sheshe, atayyn da,

Biday quyr qolynnan tatayyn da.

Atymdy erttep, ay sheshe, azyq bershi,

Ákem qosqan Bayangha keteyin de.

 

- Oibay, balam, ay balam, kete almassyn,

Ayagózding boyynan óte almassyn.

Teli ósken kónilindi tentek etip,

Erte ketken Bayangha jete almassyn.

 

- Oibay, sheshe, ay sheshe, keterikpin,

Ayagózden Qúday jol berse, óterikpin.

Sol Qarabay ketkeli jiyrma jyl,

Jiyrma jyl qusam da, sonynan jeterikpin.

 

Kózding jasyn kól qylyp tókti deydi,

Bir tazsha ne qylsa da, týbime jetti deydi.

- Kózim jasy kól-dariya boldy, balam,

Onan qaytip ótesing depti deydi.

Qozykemning mingeni kók-ti deydi,

Jasaghannan tilegim kóp-ti deydi.

Kózing jasy kól-dariya bolsa, sheshe,

Kópir salyp ótermin depti deydi.

 

Kózding jasy kól bolyp taghy toldy,

Bir tazshany júrt jiylyp sókti deydi.

Qayghylynyng qyryq bóri bar-dy, balam,

Oynap qaytyp ótersing taghy deydi.

 

- Aldynda dauyldaghan qau bar, balam,

Aspanmenen sóilesken tau bar, balam.

Onan qaytip ótesin, joldasyng joq?

Qylyshynnan qan tamghan jau bar, balam.

 

- Meni de Qozy Kórpesh dep maqtamay ma,

Qay-qaydaghy jarlylar búl ýide jaqtamay ma,

Qylyshynan qan tamghan jau bolsa da,

Bir qúday onda bizdi saqtamay ma?

 

- Toy sayyn aitushy edim óleng bastap,

Ýnimdi túrushy edi halqym qostap.

Tәnirden tilep alghan jalghyz edin,

Sheshendi ketemising jalghyz tastap?

 

- Áueli syiynghanym bir qúdayym,

Aqyl ýlken bolady kýn-kýn sayyn.

Ákem qosqan Bayangha jeteyin de,

Ázir, sheshe, seni men ne qylayyn.

 

- A, balam, men kisige qimaymyn kóilegindi,

Qarashy, qara qúl túl kýnde-kýnde,

Kimge qiyp ketesin, jalghyz balam,

Toqsan qopa toluly jylqyndy endi.

 

- Qaraghayly bel shoqy ketkennen son,

Jaqsynyng aruaghyn terbetken son,

Paydasy joq jylqyndy ne qylayyn,

Sansyz jaugha jolyqsyn, men ketken son.

 

- A, balam, aitpaymyn men onaydy endi,

Kórseteyin tal shybyqtay boyyndy endi,

Barma desem, bolmadyng bayghús, balam,

Kimge qoyyp ketesin, otyz qopa qoyyndy endi.

- Ákem qosqan jaryma jeteyin men,

Qaytyp barmay jatayyn, terezeng ten.

Paydasy joq qoyyndy ne qylayyn?

Ash bórige jolyqsyn, men ketken son.

 

- Sen ketken song tayanayyn býiirimdi,

Qúday biler búl jerde jýrerindi.

Ony qaytyp qiyasyng bayghús balam,

On bes ólke tolghan siyryndy?

 

Qarayyn men nayzamdy qolyma alyp,

Otyramyn qolymdy balgha malyp,

Paydasy joq siyryndy ne qylayyn?

Men ketken song jolyqsyn ausyl mәlik*23.

 

- Ondayyndy kóp aitpa maghan deydi.

Allam ondy jasatqan tobam deydi.

Qiqulynyng qyryq bóri kelse jetip,

Qyryq kez oghym jalynsyn oghan deydi.

 

- Oilay berse, oy týbi qayda ketpes,

Júrtyn tyighan Qodargha әling jetpes

Tilimdi alsan, Qozykem, bara kórme,

Asqaraly taular bar adam ótpes.

 

- Ay hay sheshe, ai, sheshe, jeterikpin,

Qúday qosqan jaryma jeterekpin.

Asqarly taularyng dushar bolsa,

Qylyshpenen jol salyp óterikpin.

 

- Ay hay balam, ay balam, barasyng ba,

Menen ketip barqadar*24 tabasyng ba?

Tilimdi alsan, Qozykem, bara kórme,

Qyryq kýnshilik shóli bar, ólesing be.

 

- Aldyna men endi kirmen, sheshe,

Ózge qyzben dәurendi sýrmen, sheshe.

Qúday qosqan jarymdy estigen son,

Adam bolyp jýre alman endi, sheshe.

 

- Baramyn dep, ay balam, bara almassyn,

Erte ketken Bayandy taba almassyn.

Eli-júrtyng qaqsaydy barmasyn dep,

Júrttyng tilin almasang onalmassyn.

- Qaltaq balam jýrmising keteyin dep.

Ketip meni sergeldeng eteyin dep.

Aytsam tilim almadyn, ey jýgirmek,

Ajalyna asyghyp jeteyin dep.

 

- Ay hay sheshe, ay sheshe, keteyin de,

Qúldan ólsem, jan bolyp neteyin de.

Múnday bizdi qaqsatqan әrkez onbas

Qarabaydyng týbine bir jeteyin de.

 

- Asqan tauy bir qiyn beldi, balam,

Múnsha nege qaqsattyng meni, balam.

Aytsam tilim almadyn, ei, jýgirmek,

Ajal aidap jýr eken seni, balam.

 

- Sheshe, múnsha múqattyng qajyrymdy.

Endi bilgenim Allagha jazarymdy.

Endi búlay bylay bolghan son, ketkenim [jón]

Qúldan salsa, kórermin ajalymdy.

 

- Jayyp qoyghan týsersing torgha, balam,

Bir shybynday janyndy qorgha, balam.

Arasynda andyghan jau kóp-ti,

Ólim izdep jýrmesen, barma, balam.

 

- Aqylyndy túra túr bólmey, sheshe,

Tiri bolsam keshikpey kelem, sheshe.

Qúday qosqan jarymdy izdemesem,

Ne qylayyn jan bolyp ólmey, sheshe.

 

- Qaqsap qalsyn Qarabay múnday, balam,

Sonan әri ketersing kelmey, balam.

Aytsam, tilimdi almadyn, ei, jýgirmek,

Qaytyp sonan kelmessing ólmey, balam.

 

- Ajaldy qúl әr jerde ólmey me eken?

Tiriler kýn, tiri kisi kórmey me eken?

Ay, shesheke, búl degenin, ne degenin?

Qanyna barghan kisi kelmey me eken?

 

- Qopagha bólek bitken, qaraghym-ay,

Dóngelek jylqydayyn, túyaghym-ay.

Kózimnen tasa bolsan, ólmeymin be,

Kelmes dep shoshimyn, shyraghym-ay*25.

- Aqylyndy túra túr bólmey, sheshe,

Tiri bolsam ketpen-di, kelmey, sheshe,

Sәrseng qylghan sol meni Qarabaydy

Qara jerge qoyman-dy, enbey, sheshe.

 

- A, balam, qysamysyng artyndy endi,

Sen túrghanda dýniyem býtin edi,

Barma desem bolmaysyng jalghyz, balam,

Kimge qiyp ketesing sýtindi endi?

 

- A, shesheke, kýmis qostyng aiylyma,

Qazaq qarap túrady qayyryma.

Barma deysin, bayghús sheshe [úzyn jolgha],

Qaytip barmay jatayyn qaynyma?

 

- A, balam, saghan aittym bazynamdy,

Sheshesi [izder], sen ketken song tiri jandy.

On lavke tolghan, sorly balam,

Kimge qiyp ketesing qazynandy.

 

- A, shesheke, ne bolady jigitti eniretken son,

Nemene aityp-aytpay kýn ótken son.

Ol on lavke búiymyndy ne qylayyn?

Talauly oryngha jolyqsyn, men ketken son.

 

- A, shyraghym, jylap túrmyn kýnimen.

Kónilimdi uatayyn kiminmenen.

Bolmaysyn, barma desem, jalghyz balam,

Sheshendi tastaymysyng shynymemen?

 

- Men qayteyin [til almay] ketkennen son,

Jalghyz qalghan shesheden [bezgennen] son,

Emshek bergen, әri jat dersin, balam,

Bayan súlu jaryna jetkennen son.

 

- Ayyr emshekten sýt bersen, emeyin de,

Emgen sýtim tatypty kókeyimde.

Onday atty kýn tusa ai, jan shesheke,

Emshek bergen, әri jat, demeyin de.

 

- Sen ketkennen son, ay balam, men ólermin,

Ketkennen son, ishimnen kýnirenermin.

Enbekpen ósirgen jaryqtyghym,

Sen ketkennen son, men qaytip kýn kórermin?!

 

- Sen ólmessin, ay sheshe, men ólermin,

Qysa bolyp, barmasam, endi ólermin.

Óledi dep jylama, meni sheshe,

Esen bolsam, men qaytip bir kelermin.

 

- Asqan tauy bir qiyn belde, balam,

Erte ketken tappassyng eldi, balam,

Aytsam tilim almadyn, ei, jýgirmek,

Ketsen, sirә, (sen) joqsyn endi maghan.

 

- Barmay osylay dýniyeden ótpen, sheshe,

Qalay qusam, men soghan jetpen, sheshe.

Qarabaydan aqymdy alghannan son,

Qaytyp saghan bir kelmey ketpen, sheshe.

 

- Tәniri shesher kónilinning aghyn, bala,

Jarna bolar malyndy baqsan, balam.

Tilimdi almay barasyn, ei, jýgirmek,

Endi maghan sen joqsyn ketsen, balam.

 

- Artylghan song toqtamas qosym, sheshe,

Esh qayghyrar joq mening dosym, sheshe.

Endi bylay bolghan son, ketkenim jón,

Kóriskenshe kýn jaqsy bolsyn, sheshe.

 

- Ay hay, balam, ay balam, ketermisin,

Ketip (meni) sergeldeng etermisin.

Aq sýtimdi sauarmyn kókke, balam,

Múnan ketip múratqa jetermisin.

 

- Aqylymdy auzyma salar, sheshe,

Bayanday qyz alashta bar ma, sheshe.

Jaqsy jolgha barayyn dep (men) túrghanda,

Jaman sózdi auzyna alma, sheshe.

 

- Ala túrghan Bayandy sen be, balam,

Sening júrtyng búl sengen el me, balam.

Aytsam tilim almadyn, ei, jýgirmek,

Barghanynnan qaytyp endi kelme, balam.

 

- Sanamenen sarghayyp ishi tolsyn,

Esirtken sol tazsha bayghús bolsyn.

Aq sýtindi emgenim sening sheshe,

Maghan degen qarghysyng alghys bolsyn.

 

- Ay hay, balam, ay balam, menen kettin,

Teli ósken kónilimdi tentek ettin.

Aq sýtimdi sauarmyn kókke, balam,

Esh qyzyghyng kórmeyinshe, óner bastyn*26.

- Qaqyldaydy, qaqsaydy, jazghan balam,

Qaqsasang da, ay sheshe, joqpyn saghan.

Osy jolda sen meni qarghay berdin,

Emsheginning aq sýtin arulanbay.

 

* * *

 

- Qúday maghan qoymady ata deydi,

Qylghan eken atam maghan bata deydi.

Qúday qosqan jarymdy izder edim,

Qanday atty minemin, apa, deydi.

 

- Esen-aman, Qozykem, jýre kórshi,

Jaryng menen birge oinap kýle kórshi.

Jýgenindi syldyrat janym, balam,

Qaraghanyn betine mine bershi.

 

Qonghan jeri auylynyng kóp qaraghan,

Myng jylqyny shúbyrtyp, at qaraghan.

Myng jylqydan bir jylqy qaramady,

Qozy kýreng jaman tay jalt qaraghan.

 

Qozy kýreng jaman tay qarap túrdy,

Ústay alyp moynynan jýgen úrdy.

Myng jylqydan bir jylqy qaramaydy,

(At) toqymy (búlaysha) qayda qúrydy*27

 

Jýgendese, jaman tay qúnan boldy,

Aqyr zaman qaranghy túman boldy.

Erte ketken Bayandy izdeymin dep,

Ne basyna senin, (balam), ylang boldy.

 

- A, shesheke, mening sózimde bolmas qata,

Ákemiz qaynyna bar dep qyldy bata.

Shesheke, qaynyma barugha moyyn qoydy.

Mening miner jylqymnyng týsin ata.

 

- Ýiimde men otyrghan adam deydi,

A, balam, senen ketti mazam deydi.

Jýgirip jýrgen jýgen alyp barghanynda,

Betine qarasa, sony min, balam, deydi.

 

Jaylauy Sarybaydyng Shatqara edi,

Qozy Kórpesh san jylqydan at qarady.

Jylqydan at mingeli barghanynda,

Jabaghy kýreng betine jalt qarady.

 

Qonghany auylynyng say bolady,

Ondaghy júrt tolqysyp bay bolady.

Qúryqty bismilla dep salghannan son,

Jabaghy qozy kýreng tay bolady.

 

Jerdegi jorghalaghan jylan boldy,

Auyzdaghy әr sózim óleng boldy.

Arghymaqqa layyq qozy kýren,

Jýgendep jatqanynda qúnan boldy,

 

Mollanyng oqyghany kәlәm*28 boldy,

Jaman malyng týgesimen eshki boldy.

Arghymaqqa layyq qozy kýren

Jaydaq jortyp jónelgende, dónen boldy.

 

Kiygeni kedeylerding eski boldy,

Arghymaqqa layyq qozy kýren,

Ýiinen jónelgende, besti boldy.

 

Erttegende, qúnany dónen boldy.

Qúday ondap, saqtaghyn degen boldy.

Erte ketken Bayandy izdemeyin,

Bayanday qyz bar ma eken, múnda óndi.

 

Ózi minse, dóneni besti boldy,

Sanamenen sarghayyp ishi toldy.

- Ei, jasaghan, bir qúday ózing onda,

Kórgenim joq búryn-au esh múndaydy.

 

Alty jasar bestisi at bolypty,

Bir sóz aitsa, týge júrt mat*29 bolypty.

Qozykemning sory ghoy, azamattar,

Birge jýrgen Qarabay jat bolypty.

 

* * * *

 

Qozy kýreng astyna mindi deydi,

Qúrsay sadaq beline ildi deydi.

Perishteler týsinde ayan berip,

Qosylaryn Bayangha bildi deydi.

 

Qozy kýreng mindi de ketti deydi,

Kól-dariyanyng boyyna jetti deydi,

Kól-dariyanyng boyyna jetkennen son,

Kópir salyp ýstinen ótti deydi.

 

Jýredi eken Qozyke sózge qanyp,

Qúday qoydy kóniline qayghy salyp,

Endi izdemek bolypti sol Bayandy,

Arymas at, tausylmas azyq bolypty.

 

Qozykeme jiyldy júrty dulap,

Azamatym túra túr, múny tyndap.

Kýn kóremin dep jýrgen jalghyz úldan,

Qayran ana, airylyp qaldy jylap.

 

Áure sarsang qúdayym netip edin,

Áureshilik jolmenen ketip edim,

Jýrgen sayyn jolyma kesir qylyp,

[Ey], jasaghan qúdayym, netip edim.

 

Joldan búrma, Qozykem, atyng suar,

Bayangha qyz alashtan qaydan úqsar.

Bir bógeuden qútyldym dep bara jatsa,

Qiqulynyng qyryq bóri boldy dushar.

 

Ýsh uaqytta Allagha jýrdim jylay,

Áure sarsang qyldyn-au [meni] bylay.

Bir bógeuden qútyldym dep edim ghoy,

Taghy da andyp jýr me edin, meni qúday.

 

Júrt jaqtyryp sózimdi qalqalaghan,

Qayghyrmanyz ótken song endi oghan.

Qaytatúghyn bir amal bolar ma dep,

Qasqyr bolyp sheshesi dotalaghan

 

Ghazrayyl*30 kelipti Jabbar pәrmen*31,

Bir saghan zor kele qalsa janyng qarman.

Men de ózinning jaratqan pendeng edim,

(Bir) jasaghan bolmasa ketti dәrmen.

 

Kete almaydy Qozykem ýige qatyp,

Sәrseng qyldy sol Tazsha qaydan aityp.

Qiqulynyng qyryq bóri kelse jetip,

Qyryq kez oqpen ketipti bir-bir atyp.

Qozy Kórpesh izdeydi aughan eldi,

Alla taghalam jaratty asqar beldi.

Bir bógetten qútylyp bara jatsa,

Asqarly bir taugha taghy keldi.

 

Arymas at, tausylmas as bolypty,

Tausylmastay azyghyn mol alypty.

Asqarly sol taugha jetip kelip,

Qylyshpenen shapqylap jol qylypty.

 

Jalghyz tughan bir úldan el qashypty,

Asqarly sol taudan bel asypty.

Bir bógetten qútylyp bara jatsa,

On eki ailyq, qyryq kýnshilik jol basypty,

 

Sәrseng boldy Qozyke ýiden ketip,

On eki ailyq, qyryq kýnshilik jerge jetip.

On eki ailyq, qyryq kýnshilik joldan ótip,

El shetine Qozykem keldi jetip.

 

Ýsh uaqytta syiyndym Alla saghan,

Múnday qatty azapty qyldyng maghan.

Árbir jerde saqtaushy bir ózinsin,

Endigiden saqtay gór, qúday, tәubәm.

 

* * *

Qozy kýreng asypty beldi deydi,

Jana tapty Qozykem eldi deydi.

Aydalada qanghyryp bara jatyp,

Bir kempirding qasyna keldi deydi.

 

Sol kempirdi kórgen song jeldi deydi,

Naq kempirding qasyna keldi deydi,

Álde qalay bú da bir adam da dep,

Qol qusyryp sәlem berdi deydi.

 

Qozykening sәlemin aldy deydi,

Ol bir ghana kónilge saldy deydi.

Qol qusyryp Qozykem sәlem berse,

Tang tamasha sol jerde qaldy deydi.

 

- Kókireging qayghyly, kóniling jaryq,

Qaybir jaqtan kelesing atyng aryp?

Atyng aryq, ózing ash, janym balam,

Neghyp jýrgen adamsyng jýzing saryq?

-   Men alystan kelemin qiuadan*32

(Bir) qúdayyn bilmegen boldym nadan.

Hal-jaghdayym súraysyz, au, eneke,

Áure qylghan qúdayym men bir adam.

 

-   Has*33 myrza Qozykem depti deydi,

Kiyik atyp, ang etin jepti deydi,

Atyng aryq, ózing ash, qanghyp jýrgen,

Janym qanday adamsyn, depti deydi.

 

- Men ýiimmen shyqqaly alty ay boldy.

Mingen atym astymda tayday boldy.

Estip, bilip kórgening bar ma, eneke,

Qarabaydyng auyly qayda boldy?

 

-   Jalghyz adam bilmeydi kelgenindi,

Men de aitarmyn estip bilgenimdi.

Qarabaydyng auylyn kórseteyin,

Bastap, balam, ait sana, bir jónindi.

 

-   Talay neme týsedi kónilimizge,

Kóp keyitpey aitsanshy, endi bizge.

Atym aryp jolaushy keyip keldim,

Qarabaydyng auylyn kórdiniz be?

 

-   Kórseteyin saspay túr, eldi balam,

Rasyndy aitshy endi maghan.

Qarabaydyng aulyn súray berip,

Múnsha súrap, Qarabay nen-di, balam?

 

-   Qamshylasam jýrmeydi atym tosan,

Ene mening soryma boldyng qasan,

Kóp keyitpey ait sana, endi bizge,

Qarabaydyng auylyn kórgen bolsan.

 

-   Bile almadym Qarabay әlde qayda,

Álde bolsa atyng menen tonyng payda,

Aryp, ashyp ei, balam, múnsha izdep,

Qanday qatty ising bar Qarabayda?

 

-   Keng qúdaydan joq eken tym-aq tәtti

Izdeymin dep, eneke, dinkem qatty.

Bilmeseniz, eneke, endi aitayyn,

Qyzy bar ma ýiinde Bayan atty?

 

-   Alys jerde kóringen el me, balam,

Qatty jýrip atynmen jelme, balam.

Qarabaydyng auylyn súray bergen,

Sarybaydyng jalghyz úly sen be, balam?

 

-   Ayakózdi jaghalay biter qayyn,

Oqyp bolghan Bayandy uatayyn.

Qarabaydyng auylyn kórset sana,

Búratala atymdy suytayyn.

 

-   Jer dýniyeni sen kelding bәrin qúrtyp,

Qarabaydy qalyppym men úmytyp,

Janym, balam, bú jaqqa qaray týsshi,

Kórine me eshneme qarauytyp?

 

-   Ininizdi jamandap tabalama,

Qúday әure qylghan song onala ma?

Qarauytyp bir nәrse kórinedi,

Qarabaydyng auyly sol bola ma?

 

-   Qarabaydy súradyng múnda kele,

Túr dep әure qylasyng meni nege?

Ábdep boljap qarashy, janym, balam,

Qaramola, Qaraadyr kórine me?

 

-   Qaramola, Qaraadyr kórinedi,

Qaraugha da enekem erinedi.

Qaramola, Qaraadyr kórip túrmyn,

Qarabaydyng jaylaghan jeri me edi?

 

-   Qaramola, Qaradyr kórine me,

Sen túr dep әure qylasyng meni nege.

Qaramola kórinse boyy sonyn,

Qaraadyrdan qoy-maldar biline me?

 

-   Qaramola kóringen týiesi me onyn

Qaraadyrda jayylghan qoyy ma onyn?

Qaramola, Qaraadyrdy kórip túrmyn,

Qay jaghynan jýreyin endi sonyn?

 

-   Qaydan tauyp sen kelding múnda ghana,

Jaylaushy edi sol jerdi jylda ghana.

Qaraadyrdy qaq jaryp, janym balam,

Sol molagha barghaysyng tura ghana.

 

-   Sizden basqa júrt maghan el emes-ti,

Qarabaydyng qylyghy jón emes-ti.

Áli mening aqylym kóp jetken joq,

Ey, eneke, tauyp bershi bir kenesti.

 

-   Sýigeninen airylghan jer tayandy,

Qylghan ising Qozykem júrtqa ayan-dy.

Altyn kýime ishinen shyghushy emes,

Endi qaytip kóresing sol Bayandy.

 

-   Myng jylqydan at mindim men japanda

Qúday sirә qospasyn jar jamandy.

Áli mening aqylym kóp jetken joq,

Sen taba kór, eneke, bir amaldy.

 

-   Qozy Kórpesh qúl bolyp týser qoygha,

Sýiter me dep jigitikke keledi oigha.

Júmyrshaqty*34 basyna kie salyp,

Tazsha bolyp barghaysyng Qarabaygha.

 

-   Taudy, tasty kýnirente jel eskende,

Bayan qayda jýredi el kóshkende?

Barghan jerde Qarabay sóz súrasa,

Ne dep jauap bereyin, sóileskende?

 

-   Jasaghannyng isine joq-ty sharan,

Men qayteyin ondasyn Alla taghalan,

Barghan jerde Qarabay sóz súrasa,

Kisilikke jýrmin de, bayghús balam.

 

Tartady eken Qozykem kýidi deydi,

Endi qaytyp kórmendi ýidi deydi,

Bir toqtyny sol jerde soya salyp,

Júmyrshaghyn basyna kiydi deydi.

 

-   Esen-aman balamdy keltirgeysin,

Qodar qúldy amaldap jitirgeysin.

Ziyan kelse, a, balam, sonan keler,

Ebin tapsang Qodardy óltirgeysin.

 

-   Eneke, Qodar bizdi neter deysin,

Osylay etip dýniyeng sening óter deysin.

Ózgesinen saqtasyn bir qúdayym,

Esiktegi Qodar qúl qayter deysin.

-   Barar bolsan, sen endi jyldam jóne,

Qarabaydyng qúldary talay neme,

Qisyq qúlyn ol kәpirding ne dep bolmas,

Asy bolyp*35 qúdaygha olay deme.

 

* * *

Tazsha bolyp Qozykem ketti deydi,

Ayakózden sal baylap ótti deydi.

Ánsheyin-aq qolandar adam bolyp,

Qarabaydyng qasyna kepti deydi.

 

Qarabaydyng qasyna keldi deydi,

Tәniri salghan isine kóndi deydi.

Qarabaydyng qasyna kelip túryp,

Qol qusyryp sәlemdi berdi deydi.

 

-   Álekeyim, Qarabay, sәlem deydi,

Men kórmegen búl qalay adam deydi.

Atyng aryq, ózing ash, qaydan jýrsin,

Janym qalay adamsyn, balam deydi.

 

-   El ishinde qanghyrghan men bir gharyp,

Kelgen edim alystan atym aryp,

Kýn kórermin dep jýrmin, jan atake,

Sizdey ghana bireuding malyn baghyp.

 

-   Aqylyna jetpegen balamysyn,

Enshi bólip bereyin alamysyn.

Men de ózindey bireuge kem-tar edim,

Maghan bala, jarqynym, bolamysyn?

 

-   Ay, atay, jana keldi mening baghym,

Joq ýide menindaghy agha, inim,

Endi sizge men bayghús moyyndadym,

Sizden artyq adam tabylmas maghan adam.

 

-   Jylqy baqsan, mine kór qara jaldan,

Esh ziyan kórmessin kempir-shaldan,

Óz erkine salayyn, janym balam,

Sýigenindi bagha kór, mynau maldan.

 

-   Kele jatyp men ózim oilaghanmyn,

Oylap-oylap oy týbin qoymaghanmyn.

Óz erkime salsanyz, ei, atake,

Jangha tynysh, әiteuir, qoy baghamyn.

 

-   Qartayghanda men qoydy baqtym deydi.

Tazsham jana janyma jaqtyng deydi.

Ýige baryp Qarabay quanady,

Men bir qoyshy jigitti taptym deydi.

 

Býgingi ótken neshesi, tughan aidyn,

Esh qadirin bilmeydi Bayan baydyn.

Bir Bayannyng dertinen Qozy Kórpesh,

Alty ay jýrip qoy baqty Qarabaydyn.

 

Qarabay bay bolyp-aq mynghyrypty,

Qozykemdi ap kelip qúl qylypty.

Búghan endi bir amal tabayyn dep,

Birtoqtynyng ayaghyn syndyrypty.

 

Qoygha mingen qara atan baqyrady,

Qozy Kórpesh shynghyryp aqyrady.

Múryndary zerli*36 qoy qaldy ghoy dep,

Qozy Kórpesh shynghyryp shaqyrady.

 

Shynghyrady bir adam qate me eken,

Tynday kórshi, balalar, Tazsha ma eken,

Sol Tazshanyng ayaghyn syndyrghany,

Asyrandy Bayannyng toqtysy eken.

 

Qarabaydyng jaylauy Teli kóldi,

Auyl kóshse, sol Bayan jorgha mindi.

Múryndary zerli qoy qaldy ma dep,

Jorghasymen qayyrylyp Bayan keldi.

 

-   Asyqpay túr qylayyn seni ma qúl!

Óz-ózinen ne ghylyp synady búl?

Denem sýigen bir toqty edi osy qoydan,

Múny ne ghyp syndyrdyng shetemir qúl?

 

-   Múnan búryn kórip pe eding múnday qúldy?

Múnsha әure qylasyng men bir súmdy.

Menen kórme, ey Bayan, qúdaydan kór,

Bú toqtynyng ayaghy ózi syndy.

 

Tandyrayyn, múny kim jeydi - dedi.

Denem sýigen mening bir toqtym, - deydi.

Ile*37 aparyp Qodargha tandyrayyn,

Óngert búlay, shúnaq qúl, depti deydi.

 

Qozy Kórpesh kóniline qayghy saldy,

Bir Bayannyng zauqynan baqty maldy,

Kótere almaghan toqtyny kisi bolyp,

Ong jaghynyng sanynan shymshyp aldy.

 

-   Asyqpay túr, bәdirek qanyng tassa,

Qymyra qyl da ishe ber, qarnyng ashsa.

Qoygha kelgen jerimde onday etip,

Mening tenim sen be edin, Shúnaq tazsha?!

 

-   Múnday tiyip júmsama qúldy, Bayan,

Qúday әure qyldy ghoy bizdi, Bayan,

Ay aulaqta súrayyn, osyndayda,

Qúday qosqan qosaghym kim-di, Bayan?

 

- Bayan әrmen jónelip ketti deydi,

Sirә qalay osy adam depti deydi,

Sol tazshanyng sol jerde aitqan sózi,

Kókeyinen Bayannyng ótti deydi.

 

Qozy Kórpesh qúl bolyp qoygha týsti,

Jasaghannyng qylyghy onday kýshti,

Búryn sirә eshtene bilmeydi eken,

Endi Bayan ishine pikir týsti.

 

Amal tauyp Bayangha bara almaydy,

Jaqyndatyp qasyna ala almaydy,

Alty ay qoyyn baqsa da Qarabaydyn,

Sonan artyq eshtene taba almaydy.

 

Qoydy tastap Qozykem jylqy baqty,

Qarabaydyng janyna jana jaqty.

Kógal jerge jelini tartyp baryp,

Júmyryqpen qazyqty bir-aq qaqty.

 

Jer dýniyege ketedi jylqy týnde,

Qaytara kór, Qodar qúl shapshan, múnda.

Qarabaydyng jylqysyn sol alpys qúl,

Ázer týgeldep bolady alpys kýnde.

 

Tazsha bayghús ketedi erte túryp,

Ayghay salyp túrady ittey úlyp.

Bagha almaghan jylqysyn alpys qúldyn,

Jalghyz ózi kelipti týgel qylyp.

 

Jylqy jiyar Qozykem aighay salyp,

Qúryghyna jiydesin*38 baylay salyp,

Jalghyz jylqy qalmastan jiylypty,

Keldi deydi auylgha aidap alyp.

 

Ony estip alpys qúl arlanady,

Jylqy baqqan bir Tazsha zarlanady.

Ol Tazshanyn, jigitter, qylyghyna,

Ýide otyryp, Qarabay tang qalady.

 

Qozy Kórpesh bir nәrse oilaydy-mys,

Qúryghyn Qodar qúl da qoymaydy-mys.

Qozykemen jylqygha bara jatyp,

Audaryspaq alpys qúl oinaydy-mys.

 

Qozykeni ap kelip, mal baqtyrdy,

Mal baqqanyn Tazshanyng júrt jaqtyrdy.

Audaryspaq alpys qúl oinaghan son,

Árqaysysyn әr jerge (bir) laqtyrdy.

 

Ótken iske ókinip biz keteli,

Biraz aityp múratqa bir jeteli,

At ýstinen Qozyke laqtyrsa,

Alty qúlash týsipti qúl kóteni.

 

Qozy Kórpesh jaryna jana jetken,

Arasynda Qodardyng nesi ketken?

Týsip qalghan kótendi salamyn dep,

Eptey almay qúldardyng esi ketken.

 

Qozyke men Qodar qúl jaqyndaydy,

Jaqyndasyp Qodar qúl taqymdaydy,

Sugha aparyp batyrsa Qozy Kórpesh,

Men óldim dep Qodar qúl oibaylaydy.

 

Aydalada alpys qúl arlanypty,

Qodar batyr sol jerde qorlanypty,

Aydalagha shyqqan song tamam qúldar,

Bir Tazshamen alyspaq oinasypty.

 

Qozy Kórpesh bir baydyng móldir kózi,

Sirә qate ketpeydi aitqan sózi.

Aydalada alpys qúl oinasqan son,

Alpys qúldy basypty bir-aq ózi.

Qozy Kórpesh sol qúldan jas-ty deydi.

Araq ishken Qodar qúl mas-ty deydi.

Aydalada alpys qúl oinasqan son,

Alpys qúldy bir Tazsha basty deydi.

 

Tús-túsynan alpys qúl alang qyldy,

Bir Tazshanyng janyna jaman qyldy,

Alpys qúldyng bәrin de jyghyp túryp,

Eng ýstinen salypty Qodar qúldy.

 

Búl Tazshada qayghy da bar múndy deydi,

Bir-aq ózi basypty qúldy deydi.

Pәle bolghan qu Tazsha, túrshy jyldam!

Týgel mening qabyrgham syndy deydi.

 

Sirә Qodar jýrmeydi kótin qysyp,

Maqtanbandar, baryndy myqty basyp.

Qodar ekem túrayyn degen bolsa,

Basyp-basyp jiberdi nyqtay týsip.

 

Tazsha bala bolar ma múnday myqty,

Alpys qúldy bir ózi basyp jyqty.

Jyghylghandar astan, ýsten qyshqyrady,

Oybay, mening kótimnen boghym shyqty.

 

Tazsha bayghús ýstinen túrdy deydi,

Qyran-topan sol qúldar boldy deydi.

Eng ýstinde Qodar qúl kýrsinedi,

Qúday meni, jigitter, úrdy deydi.

 

Tazsha túryp armaghan ketti deydi,

Qyran-topan qúldardy etti deydi.

Bir ainalyp Qozykem qaytyp kelse,

Qodar ýige kýrsine ketti deydi.

 

-   Mynau Tazsha bú maghan qylghan sóidi,

Qúday meni, jigitter, úrghan sóidi,

Bir otyrghan ornymnan qozghaltpaydy,

Týgel mening qabyrgham synghan sóidi.

 

-   Ynqyldaysyn, bir jaman dert boldy ma,

Saghan qarar súmda bet qaldy ma,

Bir otyrghan ornynnan qozghala almay,

Qodareke, bir jering mert boldy ma?

 

Túr desem de jatasyn sirә túrmay,

Aytsa, tildi almaydy Tazsha súmyray.

Týgel mening qabyrgham qiratyldy,

Jazylmasa, au, meni úrdy qúday.

 

Tazsha bizge bir neme neter deysin?

Áli qaytip Tazshanyng jeter deysin?

Qalja jeseng jazylar, jatyp túryp,

Qodareke, qabyrghang neter deysin?

 

* * *

On san noghay bir jiyn etti deydi,

Sol jiyngha júrt jiylyp ketti deydi.

Ókpe-bauyr ap kelip bereyik dep,

Tazsha malgha qala kór, depti deydi.

 

Adam qalmay jiyngha júrt ketipti,

Ala taygha jigitter til bitipti.

Kýn jaylatyp bir amal taba kór dep,

Qozykeme sol jerde ýiretipti.

 

Alyp kelip biyesin baylatypty,

Qara boran soqtyryp jaylatypty.

Taghydaghy bir amal tauyp ber dep,

Ala taydy sol jerde oilatypty.

 

- Asty-ýstin búlan qyl, oiran-topyr,

Andamasa, Qozekem ózing bildir.

Mynau qalyng malyng qyryldy, janym Bayan,

Elden búryn kel-daghy meni sypyr.

 

Sýy dedi de ala tay qaldy deydi,

Jýgirip ýige Qozyke bardy deydi.

- Shapshanyraq túra kór, janym biyke,

Mynau malyng qyrylyp qaldy deydi.

 

Sol Bayandy oyatyp aldy deydi,

Ala taygha jýgirip bardy deydi.

Ala taygha jýgirip barghan eken,

Qos ayaqtap jýrekten saldy deydi.

 

Ala taygha jýgirip bardy deydi,

Qos ayaqtap jýrekten saldy deydi.

Qos ayaqtap jýrekten salghan eken,

Altyn aidar jarqyrap qaldy deydi.

Úiyqtap jatqan sol Bayan oyanypty,

Jýgirerge tabanynan ayanypty.

Altyn aidar shumaqtap kele jatsa,

Týbi kelip tazshagha tayanypty.

 

Bayan jetip jylqygha keldi deydi,

Búghan endi ne amal bolady deydi,

Bayan jetip jylqygha jaqyn kelse,

Jarqyraghan aidardy kórdi deydi.

 

Búghan boran boldy da tyna qaldy,

Qúday qaydan tazshany úra qaldy.

Aydar kelip Tazshagha tayanghan son,

Ishin tartyp sol jerde túra qaldy.

 

Jau aidaghyr bú shirkin maldy deydi,

Tazsha múnda joghalyp qaldy deydi.

Jerden Bayan kóterip aldy-daghy,

Aulaq ýige aparyp saldy deydi.

 

Qozykeni sol jerde bildi deydi,

Jaqsy kórip betinen sýidi deydi.

Aulaq ýide ekeui sóilesken son,

Sonda aiqasyp ekeui qaldy deydi.

 

Boran borap týgel mal yqty deydi,

Óz isine Qozykem myqty deydi.

Óz jarymen Qozy Kórpesh,

Bir qúmardan ekeui shyqty deydi.

 

Qarabaydyng qúldary kópti deydi,

Kele sala bir nәrse etti deydi.

- Torghay jyrlap túrady súlu Bayan,

Tang atyp týregel depti deydi.

 

Adam qalmay jiyngha ketti deydi,

- Jata túrshy, ah, jarym, netti deydi.

Tang atpaqtan kýn shyqsyn? shyraghym-au,

Tar tósekte jan shyqsyn depti deydi.

 

Qodar endi jiynnan qaytar deydi,

Tazsha kelip Bayanmen jatyr deydi,

Ekeuining jatqanyn kóre salyp,

Qaytyp baryp jiyngha aitty deydi.

 

- Aydalagha Tazsha ekeng qúrar shatyr,

Qyzynyzdy qúshaqtap Tazsha jatyr.

Qarabayym toy toylap múnda jýrsin,

Qyzynyzdy toylatyp onda jatyr.

 

***

Qarabay jiyn tastap keldi deydi,

Jiyn qylyp jiypty eldi deydi.

Elim-júrtym oilay kór, azamatym,

Búghan ne amal bolady endi deydi.

 

- Sol Tazshany әrmanyraq jytyrynyz,

Jytyrmasang shaqyryp keltiriniz,

Bir Tazshagha týgel júrt qysym qylyp,

Sony araqqa mas qylyp óltiriniz.

 

Bir tazshagha týgel júrt qysym qyldy,

Alyp kelip tamam júrt ayaq úsyndy,

- Shanash qylyp bereyin tamaghyna,

Endi senin, ah, bayghús, (mysyn) qúrdy.

 

Qyldy deydi bir úshyn balaghyna

Toghyz begi qaraydy qabaghyna

Ishken kisi bol-daghy qúya ber dep,

Shanash qylyp beripti tamaghyna.

 

Bosaghada qúl otyr eki jaqtap,

Araq ishpes Qozyke әlin shaqtap.

Jýgire shyghyp Qozykem ketken eken,

Birin-biri qalypty (qúl) pyshaqtap.

 

Jýgirip atqa Qozykem bardy deydi,

Ýzengige ayaghyn saldy deydi.

Qafiyada týgel júrt qaydan bilsin,

Apyr-topyr adasyp qaldy deydi.

 

Jýrgen eken Qozykem sózge qanyp,

Bal ashady qolyna kitap alyp.

Qozy Kórpesh qútylyp sala berdi,

Aldyn ashyq, artyna túman salyp.

 

Anau әrmen qútylyp ketti deydi,

Jibermeymin osy jerde kópti deydi.

Elim-júrtym oilay kór, azamatym,

Oghan ne amal bolady depti deydi.

 

Qala jazdyq osy jerde qangha batyp,

Bir bitken song sol kelmes endi qaytyp.

 

Pyshaqtasyp osy jerde óle jazdyq,

Qanghyryp jýrgen nemene qaydan qaldyq.

 

Ol basynda Qozekeng ózi súm-dy,

Shoq terekti bardy da meken qyldy.

Múnday sәrseng eterin biler bolsam,

Bayaghyda-aq qyrmas pa edim múndar qúldy.

 

Boz búshyqqa mindi de ketti qashyp,

Bayan ýiden qaraydy japsar ashyp.

Shoq terekting týbinde torghay kórip,

Boztorghayy beredi meyiz tasyp.

 

Boztorghaydy jiberer bilip kel dep,

Esen bolsa sol jarym kórip kel dep.

Bes bauyrsaq, bir kýlshe arqalatty,

Azyq qylsyn jaryma berip kel dep.

 

Qalghan eken Qozykem týzde jýdep,

Torghay gharyp qaytypty bir kýn týnep,

Quanghannan song boztorghay kele salyp,

Quantypty Bayandy sýiinshi tilep.

 

Kýnde baryp boztorghay keledi eken,

Bayan azyq jasyryp beredi eken,

Boztorghaydyng kelgenin, azamattar,

Andyp jýrip jengesi kórgen eken.

 

Boztorghayy bir jyrlap keldi deydi,

Jengesi tystan tynday qaldy deydi.

Jana Bayan jiberip jatqanynda,

Sol jengesi moyynan ústap aldy deydi.

 

- Jeneshe, torghayymdy jiber, - deydi.

Osy torghay erimdi biler, - deydi,

Osynsha moyyn salyp tilese de,

Qúryp qalghyr jengesi jibermeydi.

 

Bayan jylap ishinen kýnirenipti,

Erte ketken Tazshany kim kóripti.

Moyny ýzilip torghaydyng bara jatsa,

Jazghan Bayan ayap ta, jiberipti.

 

Bayan jylap sol jerde túrdy deydi,

Torghaydy әure sol jerde qyldy deydi.

Kórip jýrgen Tazshany aitpaysyng dep,

Týgel jýnin torghaydyng júldy deydi.

Men ne qylam tәnirge joq degende,

Eshteneni kórgen joq degende.

Ózge júlyn júlghanda ýndemeydi,

Tóbe jýnin júlghanda «shoq» degende.

 

Torghay gharip bir jaqtan keldi deydi,

Andyp jýrip jengesi kórdi deydi,

Tóbe jýnin júlghan song boztorghaydyn,

«Shoq» dedi de, boztorghay óldi deydi.

 

Etin asyp, torghaydy qaynatypty,

Sauyn etip, biyesin baylatypty,

Boztorghayy Bayannyng «shoq» dedi dep,

Júrtyn jiyp Qarabay oilatypty.

 

Alys bolyp Bayan qyz bara almaydy,

Jyty*39 habar jaryna bere almaydy.

Júrtyn jiyp Qarabay oilatsa da

San kisiden bir kisi taba almaydy.

 

Asyqpanyz, jigitter, kelsin Qodar,

Qaray-qaray Qodargha kózi talar.

San kisiden bir kisi taba almady,

Múny aqyr, jigitter, Qodar tabar.

 

Joghyn qarap Qodar qúl keldi deydi,

«Shoq» dedi de boztorghay óldi deydi.

San kisiden bir kisi taba almaydy

Sen taba kór, Qodarym, endi deydi.

 

Kim ap ketti osy júrttyng aqyl-esin,

Taba almaydy esh oilap múnyng nesin,

Boztorghayy Bayannyng «shoq» dep ólse,

«Shoq terektin» týbinde jatqyzghan sol.

 

Mindi deydi Qodar qúl kók serekti,

Óltirermin ol tazsha bәdirekti.

Elin-júrtyn Qarabay jiyp túryp,

Endi izdemek bolypty Shoq terekti.

 

Búryn qúldy Qozykem boqtaydy eken,

Oyau bolsa, Qodardy myqtaydy eken.

Bir úiyqtasa, jigitter, Qozy Kórpesh,

Kýni-týni on tórt kýn úiyqtaydy eken.

Elin-júrtyn Qarabay aldy deydi,

Bayan jylap ýiinde qaldy deydi.

Basyn almay men sirә kelmen-di dep,

Shoq terekting týbine bardy deydi.

 

Aydalada qúruly shatyr deydi,

Altyn aidar jarqyrap jatyr deydi.

- Álde bolsa Bayangha qosalyq dep,

Múnan artyq tabylmas batyr deydi.

 

Kónilim mening búzyldy әlde nege,

Jaghyp jýrgen neme edi ata-enege.

Álde bolsa Bayangha qosalyq biz,

Múnan artyq berermiz qay tórege?

 

Kórgennen song Qarabay qiya almaydy,

Kózding jasyn sol Bayan tyya almaydy.

Ajal jetse, jigitter, amal bolmas,

Qan tartyp túr, Qozykem oyanbaydy.

 

Sýiedi de Qarabay qaytty deydi,

Qaytynyz dep dep Qodargha aitty dedi,

Basyn almay men sirә qaytpaymyn dep,

Qamys oqpen jýrekten atty deydi.

 

Bәsi*40 tym-aq Qodardyng qatty deydi,

Qamys oqpen jýrekten atty deydi,

Qamys oqpen jýrekten atqan eken,

Oghymen aiqasyp jatty deydi.

 

Ólgen song Qozykemning әli neshik,

Barady endi Qodardyng kónili ósip.

Búl Qodardyng qylyghyn qaytersin,

Bara salyp alypty-au basyn kesip.

 

- Esh degbiring joq eken әli de ata,

Aqsha betim sarghaydy jalghyz jata.

Atyng aryq, ózinning jýzing saryq,

Qayda baryp keldin-au, ait sana, ata.

 

- Bir jaman at qayteyin boldy maghan,

Jýr, dedi-daghy qoymady Qodar aghan.

Ótkenderding sonynan ókinbeniz,

Qozykedey myrzany taptym saghan.

- Tilimdi almay sen qayda ketip keldin,

Mening nemdi bitirip jetip keldin.

Tilimdi almay sen sonda ketip edin,

Qúday qosqan jarymdy netip keldin

 

- Men bireuding tiline senip keldim,

Alla ongharsa, sizderdi berip keldim.

Ótken erding sonynan ókinbeniz,

Qozykedey myrzany kórip keldim.

 

- Aljyp jýrsin, ay ata, óleyin dep,

Oylaushy edim, ónerin kóreyin dep,

Kýieuindi óltirip, azghan qaqpas,

Qodar qúlgha kelding be bereyin dep?

 

- Elden eldi qydyryp barayyn da,

Emen tayaq qolyma alayyn da,

Elden eldi qydyryp, janym balam,

Bir tendesindi men izdep tabayyn da.

 

- Endi ne dep barasyng elge, ata?

Men beybaqqa qylamysyng eki bata?

Elden sәurik jiyargha baytal emen,

Tósek salyp jataghyn ózing qayta.

 

Sirә, maghan jaqpaydy sening sózin,

Qaray-qaray tórt boldy eki kózim,

Aq shimayly, aq otau ber tiktirip,

Meni alyp jata qal, atam, ózin.

 

Qodar týzden bir oidy oilap keldi.

Moynyn sozyp Bayangha boylap keldi,

Bú Qodardyng minezi tym-aq tentek,

Basyn kesip janyna baylap keldi.

 

Qyryq qúlash Bayannyng shashy deydi,

Bú Qodar qúl qúdaygha ghasy deydi.

Alyp kelip Bayangha tastay berdi,

Al, basty qara, bayynnyng basy, - deydi.

 

Bәrekeldi Qodardyng tentegine,

Bayan súlu jýrmeydi jetegine.

Al, bayynyng basy, - dep tastay berse,

Bayan tosyp alypty-au etegine.

Qúldan ólgen bolar ma múnday ghayyp,

Ýndemedi ol bastan babam Qayyp*41.

Alghan bayy ólgen song jazghan Bayan,

Betin jyrtyp jylaydy-au, shashyn jayyp.

 

- Ólgenderding sonynan ólme sana,

Ózge adamgha kónilindi bólme sana.

Myna jalghan dýniyede kim qalmaydy,

Aqsha betke daq sala berme sana.

 

- Qodareke, qay jaqtan kelding jetip,

Endi meni kim alar senen ótip.

Endi meni sen almay kim alady,

Sol jarymdy kel sana, bir kórsetip.

 

Bayandy ertip alyp ketti deydi,

Kórseteyin jýriniz depti deydi.

Alghan bayyn óltirip bәdirek qúl,

Búlay әure Bayandy etti deydi.

 

Sol Bayandy Qodar qúl kózden salmas,

Bәdirekting qylyghy esten qalmas.

Ólgen erin sol Bayan izdeymin dep,

Bara jatyp Qodarmen boldy joldas.

 

Qylshadayyn Bayandy qúl jaqtaydy,

Alamyn dep Qodarqúl yrjaqtaydy,

Qodar qúldan bir ziyan kele me dep,

Bayan súlu betine bóz qaptaydy.

 

Qodar ziyan Bayangha tiydiripti,

Kónilin bermey Qodardy kýidiripti,

Aldap qana Qodardyng kónilin aulap,

Shýberekting syrtynan sýidiripti.

 

On eki aidyng jaqsysy jaz bolady,

Jazdyng aldy ýirek pen qaz bolady.

Shýberekting syrtynan sýidirgenge

Kókiregi qosh bolyp, Qodar qúl mas bolady.

 

Sol Bayannyng tazasy aqqudan aq,

Jany shyqpay qúr qysyp jýr Qodar qúl-aq.

Shýberekting syrtynan sýidirgen son,

Aq betine týsipti Bayannyng betine daq.

 

Qúlgha Bayan tie me qazaq qúryp,

Qúlgha ne dep tiyesin-au qúday úryp.

Oynaghanday oipat jer, janym biyke.

Bayanmenen keledi әzil qúryp.

 

- Qodareke, jýre ber jóninmenen,

Qúday endi qosty ghoy senimenen

Sol jarymdy bastap bir kórset sana,

Oynarynyz qashama menimenen.

 

- Sening jaryng emes pe anau jatqan,

Qodarekeng jýrekten myqtap atqan.

Maqtap jýrgen bayyng ba mynau, Bayan,

Bir-aq tartyp Qodakeng ynqyldatqan?

 

- Qodake osy jerde boy salaly

Oyymyzgha oy salyp toy salaly.

Aydalada qanghyryp shóldep óldim,

Isherimizge bú qúdyqtan su alaly.

 

Qodar endi qúdyqtan su alady,

Alamyn dep shynyraugha júmylady.

Aldaghanyn Bayannyng qaydan bilsin,

Alamyn dep ishinen quanady.

 

Shashyn baylap qúdyqqa saldy deydi,

Kebispenen bir sudy aldy deydi.

Kebispenen bir sudy iship alyp,

Bayan endi susynym qandy deydi.

 

Shyghamyn dep úmtyldy Qodar betke,

Kýnge kýier aq beting basyng býrke.

- Sugha sening susynyng qanghan bolsa,

Shyghayyn da dalagha tartshy, biyke.

 

Kónili qaldy Bayannyng «aghasyna»,

Bir tayandy Qodardyng tobasyna*42.

Pyshaqpenen alady salyp-salyp,

Tartyp túryp Qodardyng jaghasyna.

 

- Aqyryn tart ýzersing moyynymdy,

Shyghysymen asha kór qoyynyndy,

Janym shyghyp barady janym, biyke,

Qyrgha shyghyp qyl sana oiynyndy.

 

- Oinaydy eken múndar qúl menimenen,

Oynatqansha tәniri alsyn senimenen,

Múnday qylyq sen itke bolar ma edi,

Kóting qysyp tek jýrseng jóninmenen.

Qodar endi qúdyqtan sudy alady,

Alamyn dep shynyraugha júmylady.

- Alghan bayyng ólipti, beybaq Bayan

Endi seni men almay kim alady?

 

- Alamyn dep jýr me edin, oiynda qúl,

Oynar eding Bayannyng qoynynda qúl,

O dýniyege barghanda [esekpisin],

Eki jastyng obaly moynynda qúl.

 

Shyghamyn dep ayaghy taya berdi,

- Tart sana, dep qúshaghyn jaya berdi,

Tartyp túryp qúdyqtyng jaghasyna

Shashyn kesip shynyraugha qoya berdi.

 

Qodar qúldyng ajaly jetti deydi,

Búida pyshaq ókpeden ótti deydi.

- Oibay, Bayan, sen maghan búlay qyldyn,

Meni tentek Bayan jan, qúday qyldy.

 

Qozykeden, ah, Bayan, onda airyldyn.

Múnda tiri bayynnan taghy airyldyn.

Qozykening aldyng qoy (óli basyn),

Ekeuimizden aiyrylyp qarang qaldyn.

 

- Qúl da búlay bolar ma, sirә ghana.

Ajal aidap jýr eken seni ghana.

Bayan súlu kerek pe shetemir qúl,

Alatúghyn neme eken meni ghana.

 

Endi ómirdi tileymin kóbirek kýn,

Aqylyndy men bildim ózimnen kemiregin.

Sen qylghandy, a, Qodar, men de qyldym,

Sonynmenen jata túr bәdiregim.

 

***

 

Qodar ólip, qúdyqta qaldy deydi,

Bayan jary qasyna bardy deydi.

Bayan jary qasyna baryp túryp,

Basyn búryp, moynyna saldy deydi.

Qyryq kýn jauyn jauypty bir jel túryp,

Bayan keldi qúdyqtan qúldy óltirip.

Qodar qúldy óltirip kelgennen son,

Alghan jaryn joqtaydy endi ókirip.

 

Joqtaghanda ne deydi endi Bayan,

Salghanyna Allanyng kóndi Bayan,

Kishkentaydan bir ósken qúdayym-ay,

Ózi joqtay basyna keldi Bayan.

 

- Jatyrmysyng ei, jalghyzym, jer bauyrlap,

Qargha jýni qamys oq ony auyrlap,

Qúday qosqan qosaghyng Bayan keldi,

Túra kelseng netedi kýlip-oynap!

 

Kishkeneden atadan jetim edin,

Tilin almay júrtynnan ketip edin,

San kisige bolarmyn deushi eding ghoy,

Esiktegi Qodardan netip óldin?

 

Bayghús seni ne qylyp qara basty,

Qodar oghy shyraghym aralasty.

Jasaghanym, qúdayym jan beretin,

Qúshaqtasar kýn barma qoyyndasyp?

 

Jatyrmysyng ei, jalghyz, jalghyz oqqa,

Jambasyna jer ótti, janyng joq pa?

Ázer*43 jaqsy bolsa da qayghyrmanyz,

Inisi joq artynda jalghyz boqqa.

 

Kishkeneden atadan qaldyng jetim,

Kýnge kýiip sarghaydy aqsha betim,

Qúday seni kózime kórsetken son,

Kórmey qaldyng dýniyening óner betin.

 

Qúldan qisyq bolar ma múnan asqan?

Janym jalghyz qan tartyp qara basqan.

Kórsetpesi bar eken óner betin,

O bastan-aq qúdayym nege qosqan?

 

Aqyly azghan, ey qaqpas, o bastan qospasanshy,

Qosqannan song sóz búzyp qashpasanshy!

Kimning qúlyn ayadyn, jalghyz bayghús?

Bayaghyda qyryp-aq tastasanshy!

 

Altyndy er, aq boz at mine almadym,

Men býiterin Qodardyng bile almadym.

Ózing qostyn, a, tәnirim, ózing aldyn,

Bir armansyz men oinap kýle almadym.

Bir pәleden qútylyp qasha almadym,

Qara basyp úiqyndy asha almadyn,

Oyau bolsan, ol itke qylar edin,

Úiyqtap jatyp Qodardy ata almadyn.

 

Seni estise júrtynyz jylar ma eken?

Atyng túldap*44, qarandy qylar*45 ma eken?

Jasaghannan janyndy tilep túrmyn,

Bayaghynday oinar kýn bolar ma eken?

 

Bú Bayannyng oilaghan oiy deydi,

Basyn ongha qaratyp qoydy deydi,

Qúdayynan sol jerde jan tileydi,

Astyndaghy aq boz at soydy deydi.

 

Jylaydy eken sol Bayan sana qylyp,

Qúday qoydy kónilin ala qylyp.

Alghan jary ólgen song jazghan Bayan,

Kýni-týni jylaydy-au naly bolyp*46.

 

Qozykeme túldaydy qara kókti,

Áuliyege syiynyp kóp týnepti.

Aq boz atty qúdaygha aityp soyyp,

Qúdayynan sol jerde jan tilepti.

 

Bayannyng barady endi dәureni ótip,

Qúday qoydy bayghústy әure etip.

Kýni-týni zar qylyp tilegende,

Baba týkti shashty Áziz keldi jetip.

 

Aq shalmaly bireu keldi aty aqsaghan,

- Qanday adam dalada zar qaqsaghan?

Tilegindi tileshi, janym balam,

Bir tilekti bereyin endi saghan.

 

- Nalys qylsam, hauadan pirim keler,

Tayaghy bar týbinde asa temir.

Tumay túryp qosylghan jarym edi.

Endi búghan tileymin jeti ay ómir.

 

- Salghanyna Allanyng kónding deydi,

Dausyna shydamay keldim deydi.

Tilegening sol bolsa, janym balam,

Jeti ay ómir men saghan berdim deydi.

 

Jer dýniyening bәri de kýnirenipti,

Múnday aqyrzamandy kim kóripti?

Ólip qalghan, jigitter, Qozykeme

Babay týkti shashty Áziz jan beripti.

 

Jasaghannyng qylyghy kýshti deydi,

Syrly ayaqqa bal qúiyp ishti deydi.

Ýsh kýndeyin oinasyp jarymenen,

Bayaghyday terbene týsti deydi.

 

Mindi deydi Qozykem kók serekti,

Meken qyldy sol jerde Shoq terekti.

Jeti ay týgel qydyryp Qozy Kórpesh,

Kezdi deydi sharyq úryp tónirekti.

 

Óz júrtynan Qozykem bezdi deydi,

Dýniyeden kýderin ýzdi deydi.

Jeti ay týgel qydyryp Qozy Kórpesh,

Dýniyening tórt búryshyn kezdi deydi.

 

Erding jasy eki tórt bel-di deydi,

Salghanyna Allanyng kóndi deydi.

Jeti ay týgel qydyryp, Qozy Kórpesh,

Tórt búryshynan dýniyening keldi deydi.

 

- Kesir qúldan qúdayym jasqana ma,

Jaqyn kelshi, Bayan jan, qasqanama.

Ensem týsip barady, Alla menin,

Jastyq qoyshy, a, Bayan, basqanama.

 

Ár tarapty qydyryp keldi deydi,

Barmaghan jer qalmaghan endi deydi.

Shoq terekting týbinde kýni bitip,

Qozy Kórpesh sol jerde óldi deydi.

 

- Qalghan janym ne bolar múnan ayap,

Aqsha betin salypty qangha boyap.

Qúshaqtasyp sol jerde jata qaldy,

Búida pyshaq úshyna ishin tayap.

Qozy Kórpesh sol jerde óldi deydi,

Ýsh jyldan song bir adam kórdi deydi.

Kórgen adam sol jerde tanyp túryp,

Eki aiyryp ekeuin kómdi deydi.

Qalghan eken Qozykem saghynysyp,

Bir jatypty qara kis jamylysyp.

Aq júmyrtqa bolysyp jerden shyghyp

Jer jýzinde oinaydy shaghylysyp.

 

Ata-anasy Bayandy qaramaydy,

Balam qayda ketti dep súramaydy.

Aq júmyrtqa bolysyp jerde oinasa,

Qonyz bolyp Qodar qúl aralaydy.

 

Qozykemning týbine Qodar jetken,

Eki aiyryp ekeuin kómip ketken,

Bayan menen Qozykem tek emes-ti,

Eki jerden bәiterek bolyp bitken.

 

Qozykemen Qodar qúl atysypty.

Birge baryp jarymen jatysypty.

Eki jerden bәiterek bolyp bitip,

Basy baryp birigip jabysypty.

 

Dәri qúyar sol Bayan jarasyna,

Qodar qúldyng qylyghyn qara sana.

Qozykeni óltirgen anau Qodar,

Shengel bolyp bitipti arasyna.

 

Qúl óltirgen myrzany qay halyqta,

Sol Qodardy Bayan da jay qylypty*47

Qozykeni óldi dep estigen son,

Sonda jýrip sol Ayqyz qayghyrypty.

 

Qozy Kórpesh bir baydyng jalghyzy emis,

Bayan súlu sinlisi Ayqyz emis.

Qozyke ólse, qayghyrghan Ayqyz súlu,

Qozykenning tuysqan baldyzy emis.

 

Alpys úldyng Qodar qúl basy deydi,

Qozykemen óshtesken qasy deydi.

Qozykeni óldi dep esitken son,

Tamaghynan ótpeydi Ayqyzdyng ishken asy deydi.

Qúl kórinse, jarayyn bәrin de dep,

Bú qaydan kelgen shúnaq qúl, jerinde dep,

Ayqyz solay zar qylyp jýrgeninde,

Qozykeni esitti tirildi dep.

Bir qylmysty aitady men aimyn dep,

Tәniri salsa, әriyne, kónemin dep.

Jýgire shyghyp sol Ayqyz ketti deydi,

Jezdem mening tirilse kóremin dep.

 

Ghajap tarih qúdayym istepti,

Qodar qúlgha Bayandy kórsetipti.

Ayqyz jolda jete almay bara jatsa,

Qozykeni óldi dep taghy esitti.

 

Qozykemen Qodar qúl qas bolypty,

Alpys qúlgha Qodar qúl bas bolypty.

Qozykeni óldi dep estigen son,

Túra qalyp sol jerde syntas bopty.

 

Qozy Kórpesh Bayannyng bolghan shaghy,

Taza gýldey arshylyp solghan shaghy.

Qozy Kórpesh ólgen son, Bayan da ólgen,

Sonday bolsyn әrkimning alghan shaghy.

 

Qozy Kórpesh atandy móldir kózge,

Qosylady әr jerde aitqan sózge.

Ólse-daghy Qozykem armany joq,

Suret bolyp bitipti Ayagózge.

 

Jan bitkendi jalmaghan qara jersin

Jalghyz tughan Qozykem sen bir ersin,

Jebep-jylap jýre kór, esine alyp,

Aqyretke barghanda bizderdi bir kórersin.