«Bizge ne boldy?» Búl súraq biraz uaqyttan beri Tayau Shyghysta, sonymen qatar, jalpy Islam әleminde jii qoyylyp keledi. Yaghni, "Batys bizden qalay artyq?" degen súraq sheyhterin qaumalap, óz "úlylyqtaryn" aitudan jalyqpaghan arab nәsildi ghalymdardyng kókeyin kópten beri tesip keledi. Ózderin Batyspen salystyru - Islam әlemining paydasyna sheshilmeytinin úqqysy kelmeytin olar - kóterilgen taqyryptyng manyzdylyghynan ba eken, keyingi kezderi tipti, buyrqanghan ashuyn da jasyra almaytyn kýige týsken.

Shyndyghynda, búlaysha súraq qoydyn, kónilsizdikke salynyp, ashugha erik beruding de sebebi bar. Óitkeni, islam әlemi birneshe ghasyr boyy adamzat órkeniyeti men onyng jetistikterining aldynghy qatarynda boldy. Músylmandardyng týsiniginshe, Islam ózinshe bir ýlken órkeniyet edi de, odan syrt qalghandar jabayy jәne dinsiz dep esepteldi.

«Bizge ne boldy?» Búl súraq biraz uaqyttan beri Tayau Shyghysta, sonymen qatar, jalpy Islam әleminde jii qoyylyp keledi. Yaghni, "Batys bizden qalay artyq?" degen súraq sheyhterin qaumalap, óz "úlylyqtaryn" aitudan jalyqpaghan arab nәsildi ghalymdardyng kókeyin kópten beri tesip keledi. Ózderin Batyspen salystyru - Islam әlemining paydasyna sheshilmeytinin úqqysy kelmeytin olar - kóterilgen taqyryptyng manyzdylyghynan ba eken, keyingi kezderi tipti, buyrqanghan ashuyn da jasyra almaytyn kýige týsken.

Shyndyghynda, búlaysha súraq qoydyn, kónilsizdikke salynyp, ashugha erik beruding de sebebi bar. Óitkeni, islam әlemi birneshe ghasyr boyy adamzat órkeniyeti men onyng jetistikterining aldynghy qatarynda boldy. Músylmandardyng týsiniginshe, Islam ózinshe bir ýlken órkeniyet edi de, odan syrt qalghandar jabayy jәne dinsiz dep esepteldi.

Europa tarihynda orta ghasyr dep atalghan dәuirde Islamnyng múnday pikiri negizsiz bolghan joq. Áriyne, músylmandar búl ghalamshardyng - Qytay, Ýndistan tәrizdi elderi men hristian әleminde ózderinen әldeqayda artyq nemese kem órkeniyetti qoghamdardyng ómir sýretinin bildi. Biraq, Qytay - alys, az zerttelgen boldy da, Ýndistan - islamdanu jәne qúldanu prosesin bastan keshirip jatty. Sóitip, tek hristian әlemi ghana diny jәne sayasy túrghydan ghalamdyq ýstemdikke jeter joldaghy jalghyz salmaqty qarsylas boldy. Osy kezde músylmandardyng kózgharasymen әlemdik biylikting islam qolyna kóshe bastauy - zandy qúbylys dep esepteldi.
Ghasyrlar boyy músylmandar dýniyege astamshyl kózgharaspen qarap, ózderin óte joghary baghalady. Yaghni, Islam - jer betindegi tendesi joq әskery quatqa ie bolyp, bir mezette Europa men Afrikagha, Ýndistan men Qytaygha basyp kirdi. Búl - Aziya, Europa, Afrikadaghy keng kólemdi sauda jәne qatynas jýiesi arqyly týrli tauarlaryn satatyn, Afrika men Europadan qúl men jýn, altyn әkeletin, Aziyanyng órkeniyetti elderimen týrli sauda tauarlarymen, matalarymen jәne ónimderimen aiyrbas jasaytyn әlemning eng aldynghy qatarly ekonomikalyq kýshti qoghamy boldy. Sol uaqytta Islam әlemi Tayau Shyghys, Grekiya jәne Iran syqyldy ejelgi elderding bilimi men qabiletine múragerlik etip, olargha qaghaz jasap paydalanu (Qytay) men ondyq sanau jýiesi (Ýndistan) sekildi manyzdy janalyqtar qosyp, adamzat tarihynda ghylym men ónerding eng joghary damu dengeyine jetti. Búl jogharyda atalghan múrany qabyldaghan Islam әlemining ghalymdary oghan óz zertteulerin, tәjiriybeleri men iydeyalaryn engizip, ýlken ýles qosty. Ortaghasyrlyq Europa kóp jaghdayda ghylym men ónerdi Islam әleminen ýirenip, tipti olar ýshin belgisiz bolyp qaluy mýmkin grek jazbalaryn arab tilindegi núsqadan oqyp, belgili dәrejede tәueldi boldy.

Biraq, jaghday kýtpegen jerden ózgerdi. Qayta órleu dәuirine deyin-aq europalyqtar mәdeniyet kenistiginde aitarlyqtay ilgeriley bastady. Jana tәsilder Europanyng jyldam damuyna jaghday jasap, Islam qoghamynyng ghylymi, tehnikalyq, mәdeny múrasy artta qaldy. Alayda, músylmandar biraz uaqytqa deyin múny sezbedi. Olar ýshin hristiandyq jәne onymen baylanysty barlyq nәrse - tanys jәne qúnsyz bolatyn. Olardyng pikirinshe, hristiandyq ta, iudaizm de - Islamnan búryn kelgen. Búl dinderding qasiyetti kitaptary aqiqat shyndyqqa negizdelgenimen, salaq saqtaushylar tarapynan búrmalanyp, býginge tolyq jetpegen. Sol ýshin, búlardan keyin adam balasyna songhy jәne shynayy din - Islam keldi. Hristiandyqtyng dúrys týsinikteri - Islamnyng bóligi, al Islamnan tys nәrse jalghan bolyp esepteldi. Ózinen ózgening bәrin osylay teris dep esepteu tәkapparlyqqa soqtyrdy. Sonyng kesirinen, arab týbegi men Tayau Shyghystaghy músylmandar «Bizden basqanyng bәri - dinsiz, al dinsizding jasaghan mýlkin tútynyp, onyng ilimin ýirenu - kýnә» - degen pәtua shygharyp, sol ótirigine ózderi ilanyp otyra berdi. Nәtiyjesinde, ghylymda baspahana mәshiynesi payda bolghanymen, búl aimaqta baspa isi kenjelep qaldy. Onyng sebebi - «arab tili - Qúran tili, ony kәpir jasaghan baspa qúralymen jazu - kýnә» bolyp sanalady eken-mis. Osylaysha, kitap basu jolgha qoyylmaghandyqtan, qogham damuy birshama bayaulady. Múnday tejeuler sol zamanda ondy-soldy, jóndi-jónsiz berilgen konsensustardyng yqpalymen boldy. Yaghni, sol kezdegi qoghamnyng túrmys-tirshiligi - ýlemder beretin qanday da bir pәtuagha tikeley tәueldi edi. Tipti týrik derekteri dauyldan qirap, jaghagha shyghyp qalghan venesiyalyq әskery kemening tarihy turaly qyzyq oqighany bayandaydy: Osmandyq әskeriy-teniz mamandary kemening túrqyn zerttep, qajetti bólshekter tapqan. Biraq, dәl sol jerde «Músylmandargha dinsizderden ýlgi alugha bola ma?» - degen diniy-qúqyqtyq súraq tuyndaydy. Sóitip, búl súraqty bir shabarman alyp, pәtua shygharushy diny biylik ókilderine baryp, olar bergen «Dinsizderden ýirengen nәrse - olarmen kýreste jәrdemdesetin bolsa, ýirenuge rúqsat» - degen pәtuany kemeni tapqan jerdegi mamandargha alyp kelip, olar iske kiriskenshe, qanshama uaqyt joghaltqan...

Osy siyaqty bolmashy nәrsege rúqsat súrau, memlekettik mәselelerge qalayda diny renk berip, qiyndatu - mýminderding damuyn tejep, Batystyng algha shyghuyna jaghday jasady. Alayda, múny songhy payghambardyng ýmmetteri týsinbey (nemese týsingisi kelmey), artta qalu sebebin óz qateliginen izdemey, ózgeni kinalaugha beyim túrdy. Mәsele osy jerde aiqyndala týsti: «Batys jetistigining siqyrly jýzigi qay jerde jasyrylghan, onyng quatynyng qaynar kózi qayda?» Arabtar búl súraqtyng jauabyn dәstýr boyynsha din terminderinen izdedi. Yaghni, barlyq problema men olardy sheshu jolyn tek dinge aparyp tirey berdi. Múnday keritartpalardyng uәjderi әrdayym birtekti bolatyn. «Ótkenimizge, payghambarymyz túsyndaghy qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan, tek sharighat zandylyghymen jýrip-túratyn halifat dәuirine, shynayy dinge, Qúday sózine qayta oralayyq,» - deydi olar. Áriyne, búl «Eger bizding jolymyz bolmay, isimiz ongha baspay jatqan bolsa, búl Qúdaydyng bizdi «aqiqat joldan» tayghanymyz ýshin jazalap jatqandyghy», - degendi bildiredi. Qanshalyq jaqsylyqqa baghyttau niyetinde aitylsa da, búl pikir óz dәiektiligin joghaltqan-dy. Óitkeni, múnday ózgeristen «haq dindi» ústanghan músylman emes, kerisinshe dinsizder payda kórip jatqan. Tayau Shyghys túrghyndaryna ózge órkeniyet pen mәdeniyetti nazargha alyp, soghan ýnilip kórmey, búl súraqqa jauap tabu qiyngha soghatyn. Áu bastaghy shynayy Islamgha oraludy uaghyzdau bir basqa da, búl súraqtyng jauabyn hristiandardan izdeu - mýldem basqa nәrse. Yaghni, sol shaqtaghy kózgharaspen qarasaq, kópe-kórneu sandyraq bolatyn.

Kópshilik iydeyasyn alghash iske asyrghan fransuz revolusiyasy hristiandyq renkke ie bolmaq týgili, Shyghysta hristiandyqqa qarsy dep tanylghandyqtan, birshama uaqyt Europada osy dinning bәsekelesi sanalyp kelgen-di. Alayda, imperiya men qayta qalpyna keltiru túsynda ol ózgelerding ózine degen qyzyghushylyghynan aiyrylyp qaldy. Búghan qosa, olar «Fransuz revolusiyasy adamzatqa tendik әkeldi, biz de solardan ýlgi aluymyz kerek», - desti. Biraq múnday tendikti adamzatqa Islam dini alghash týsken kezde, songhy payghambar Múhammed (s.gh.s. - audarmashydan) jariyalaghan-dy. Sol kezding ózinde kedey otbasynan shyqqan daryndy bala bolsa, ol medreseden ilim iygerip, qari, hafiz bolyp dәrejesi jogharylap, qoghamgha yqpaldy túlgha bolyp qalyptasa alar edi. Osy sekildi ózderinde bar ústyndardy úmytyp, Batysqa tabynghan músylmandar mәngýrt kýy keshti. HIH ghasyr men HH ghasyrdyng kóp bóliginde sol bayaghy «Sýleymenning jýzigin» izdeu sharalary batys ómirining ekonomika jәne sayasat, yaghny baylyq pen biylik degen eki aspektisine shoghyrlandy. Sóitip, Batys - qoghamdy dúrys qúrmaghan búlardyng qateligi saldarynan emes, «ózgeshe formalar jasap, tiyimdi tәsilder tútynghandyqtan algha ozyp ketti» dep týsingen búlar taghy da qatelesti.
HH ghasyrdyng ishinde Tayau Shyghysqa jәne kýlli Islam elderine rasynda da bir tetikting qiiuy qashqandyghy belgili boldy. Ózining mәngilik bәsekelesi - hristian әlemine qaraghanda, Islam әlemi - jútanyraq, әlsizirek jәne nadanyraq bola týsti. HIH-HH ghasyrlarda Batystyng basymdyghy anyq bayqaldy. Ol músylmannyng qoghamdyq jәne jeke ómirining barlyq salalaryna kirise bastady.

Janashyldar, reformashylar men tónkerisshiler óz kýshterin qaruly kýshter, ekonomika jәne sayasat sekildi basty ýsh baghytqa júmyldyrdy. Biraq búlardyng nәtiyjesi óte auyr boldy. Jetildirilgen qaruly kýshter - jenisting orynyna namysty keltiretin jenilister legin әkeldi. Keybir elder órkendep damudyng orynyna, kedeyshilik pen sybaylas jemqorlyqqa belshesinen batyp, ekonomikasy syrttan keletin kómekke múqtaj nemese jalghyz jer asty qory - múnaygha tәueldi bolyp qaldy. Tipti, sol múnaydy barlap, ony óndirip, әjetke jaratu da batystyng ónertapqyshtyghy men iskerliginsiz jýzege aspady. Osy tústa búlar da jerding janar-jagharmay qaldyqtarymen lastanu qaupin, sonday-aq, әlemdik ekonomikanyng batystyq qynyr avtokrattar tobyna tәueldi ekenin jete týsindi. Qaru men fabrikalar, mektepter men parlament sekildi kóptegen qúraldar paydalanylghanymen, kýtken nәtiyje bolmady. Keybir jerde birshama jenildik tuyp, tipti túrghyndardyng key toby belgili bir tendikke qol jetkizdi. Biraq, Islam men batys әlemi arasyndaghy tepe-tendik ýilesimsizdigi joyylghan joq.

Dese de, alda búdan da zor soraqylyq kýtip túr edi. Talay ghasyrdan beri tiyesili kóshbasshy orynyn joghaltyp, ózderin әlsiz, әri kedey sezingen arab týbegi men Tayau Shyghystyq músylmandar endi batystyng sonynda salpaqtap qaldy. Jiyrmasynshy ghasyrdyng ekinshi jartysynda búlar Batystan ghana emes, Shyghys Aziyadan da qalyp, odan әri qorlana týsti. Japoniyanyng ayaghynan tik túruyn da ishtey jaratpay túrdy. Aziyadaghy jana ekonomikanyng jetistikteri tek qyzghanyshtaryn oyatty. Óz mamandary men tehnikasynyng shamasy jetpeytindikten, kóne órkeniyetting tәkappar múragerleri óz júmysyn jýrgizu ýshin batystyq firmalardy jaldaugha tura keldi. Quyp jetu - qiyn shyghar, al bәrining sonynan salpaqtap jýru - odan da jaman. Qazirgi әlemning barlyq talabyna say - ekonomikalyq damu, júmyspen qamtu, sauattylyq pen bilim beru jәne ghylymy jetistikter, sayasy bostandyq pen adam qúqyn qúrmetteu sekildi bir kezderi quatty órkeniyet qúrghan qúndylyqtyng bәri qúrdymgha ketti.

Búghan kinәli kim? Búl - jalpy adamzatty tolghandyrghan saual. Tayau Shyghysta kóptegen adam búryn da, qazir de búl súraqty qoyysyp jatyr. Jәne búghan týrli jauap ta bar. Ádette ózinning baqytsyzdyghyng ýshin ózgeni jazghyrghan jaqsy, әri onay ghoy. Sol tәrizdi úzaq uaqyt boyy búl baqytsyzdyqtyng kinәli obektisi - mongholdar bolyp keldi. HIII ghasyrdaghy monghol shapqynshylyghy - ózi әlsirep, toqyraugha jaqyndaghan Islam órkeniyeti men músylman ýstemdigining qúlauyna sebep boldy. Biraq, birshama uaqyttan keyin músylman jәne ózge el tarihshylary búl dәiekting eki kemshiligin kórsetti. Birinshisi - músylman halyqtarynyng (әsirese Irandaghy) keremet mәdeny jetistikterining biraz bóligi - monghol shapqynshylyghyna deyin emes, keyin jasalghan. Ekinshisi - mongholdar ózi de әbden әlsirep, qúlaghaly túrghan imperiyany jaulap aldy. Shyndyghynda da, bir kezderdegi haliftardyng quatty imperiyasy Shyghys Aziyadan kelgen kóshpendiler ordasynan raqymshylyq tilep, qalaysha aq jalau kótergenin týsinu qiyn...

Europalyq últshyldyqtyng kóterilui de jana týsinikter tughyzdy. Arabtar ózderining baqytsyzdyghy ýshin birneshe ghasyr ózderin basqarghan týrikterdi kinәlasa, týrikter óz órkeniyetining toqyrauyn - keri tartqan arabtardyng ótken ómirining auyr salmaghynan kóredi. Al parsylar bolsa, ejelgi danqynyng joghaluynyng qúnykeri - arab pen týrik jәne monghol dep biledi.

Arab әlemine fransuzdar men britandyqtar ýstemdik etken tústa (HIH-HH ghasyrlar) - batys imperializmi degen taghy bir «kinәli» tabyldy. Búlaysha jazghyrugha Tayau Shyghys sebep boldy. Batystyng sayasy ýstemdigi, sonday-aq, óte úzaq, tereng jәne zúlym mәdeny yqpaly - aimaqtyng bet-beynesin ózgertip, halyqtarynyng ómirin beytanys baghytqa búryp jiberdi. Sóitip ózderining mәdeny ótkenine tendessiz - jana ýmit pen qauipke kez qyldy.

Biraq, aghylshyn-fransuz «spektaklinin» ghúmyry - salystyrmaly týrde qysqa boldy. Keri ketu ýrdisi sol tónkeris bastalardan biraz búryn bastalyp, atalmysh kórinis ayaqtalghannan keyin qayta jalghasty. Qaskýnemning róli men Batystyng ózge de kóshbasshylyq qyzmeti endi Qúrama Shtattargha auysty. Bar kinәni Amerikagha jaba salu әreketi - aitarlyqtay qoldaugha ie bolghanymen, Úlybritaniya men Fransiyagha jabylghan jala sekildi, senimsiz kýiinde qaldy. Aghylshyn-fransuz biyligi men amerikalyq yqpal - tayaushyghystyq memleketter men qoghamnyng ishtey әlsireuining sebebi emes, saldary ghana boldy.
Jogharydaghy dau-damaygha europalyqtardyng qosqan taghy bir ýlesi - antiysemitizm men barlyq jónsizdikter ýshin jóitterdi aiyptau boldy. Dәstýrli islam qoghamynda jóitter qarapayym shekteulerdi sezinetin. HVII-XVIII ghasyrlarda batystyq liyberalizm payda bolyp, taralghangha deyin olargha hristiandardan góri, músylmandardyng qol astynda ómir sýru qolayly boldy. Sondyqtan, jóitterge degen jaulyq kózgharas qalyptasqan jerde olardan kýdiktenip, seskenuden búryn, kemsitushilik kózgharas basym boldy.
Key kezde «Shyghys pen Batys arasyndaghy tepe-tendikting búzyluy - Tayau Shyghystyng qúlauynan emes, Batystyng kenet damyp ketkendiginen boldy», - degen dәiek keltirilip jýr. Yaghni, úly geografiyalyq ashylular, ghylymy qozghalystar, tehnologiyalyq industrialdy jәne sayasy tónkerister - Batystyng qayta janaryp, ózine keng jaghday jasap, biyligin nyghayta týsuine әser etti. Degenmen, búl ústanymdar súraqqa jauap bermeydi, tek olardy qayta tújyrymdaydy: «Múnday úmtylys erterekte de qoldanylsa, nege Amerikany ashushylar atlantikalyq jaghalaugha músylman portynan emes, ispan portynan attandy?», «Nelikten danqty ghylymy janalyqtardyng kópshiligi júrt kýtkendey әldeqayda bay, damyghan jәne kóp jaghdayda biraz sauattyraq Islam әleminde emes, Europada ashyldy?»

Kinәlini izdeuding ailaly oiyny músylman qoghamynyng ózegine baghyttalghan. Sol qoghamnyng ózegi - din, islam dini bolyp tabylady. Alayda, әdette Islamdy qaralau - qauipti, әri múnday jaghday siyrek úshyrasatyndyqtan, senimdi bolyp ta shyqpaydy. Óitkeni, ortaghasyr dәuirining kóp bóliginde Shyghystyng kóne mәdeniyeti de, Batystyng jana mәdeniyeti de - Islam sekildi órkeniyet pen progress ortalyghy bola alghan joq. Dәl sol qoghamda kóne ghylymdar qayta ashylyp, ilgerileuge mýmkindik aldy, jana ghylymdar payda boldy, sharuashylyq pen fabrikanyng jana salalary payda bolyp, sauda-sattyq búryn jetpegen dengeyge kóterildi. Sol jerde qughyndalghan evreyler men dissiydent hristiandardy da jinady, belgili bir dәrejedegi oy bostandyghy men pikir erkindigine qol jetkizdi. Ortaghasyrlyq Islam әlemi - qazirgi zamanghy múrattar men damyghan demokratiyalyq tәjiriybemen salystyrghanda, ózine deyingilerge, zamandastaryna, tipti kóptegen izbasarlaryna qaraghanda, erkindikting joghary dengeyin kórsete aldy.

«Eger islam - bostandyq, ghylym jәne ekonomikalyq damu jolyndaghy kedergi bolsa, músylmandar bir kezderi qalay kóshbasshy boldy?» - degen әngime kóp aitylady. Al keybireu súraqty basqasha qoyady: «Islam - músylmandardy joghary dәrejege jetkizdi, al músylmandar sonyng ýdesinen shygha aldy ma?» Sóitedi de, búl súraqqa kinәni jeke bir tәlimgerlerge, ilimderge jәne toptargha audaryp jauap beredi.
Al qazir islamshylar, fundamentalister degen atpen belgili túlghalargha keler bolsaq, olar «Qazirgi islam elderining sәtsizdigi men kemshiligi - bóten týsinikter men salttar tarapynan bolghan keri yqpaldyng saldarynan boldy. Islamnyng aqiqat jolynan taiy - búrynghy úlylyqty joghaltugha әkep soqtyrdy», - dep jazdy. Al, janashyldar men reformashylar - búl keri ketuding sebebin ertedegi qúndylyqtarynan bas tartqandyqtan emes, sonyng saqtalyp qalghandyghynan, yaghni, myng jyl búryn progressivti, jasampaz bolghanymen, qazir ol sipatynan aiyrylghan, bәrine de ótimdi islam ruhaniatynyng iykemsiz, oralymsyz kýige týskendiginen kórip, fundamentalisterge qarsy kózgharas ústandy. Janashyldyqty jaqtaushylardyng әdisi - dindi, әsirese islamdy qaralamaydy, biraq fanatizmdi jazghyrady. Fanatizmdi, ishinara diny fanatikterding basshylaryn bir kezdegi úly islam ghylymy men tútastay oy bostandyghy men pikir erkindigin túnshyqtyrushylar dep esepteydi.

Búl taqyrypqa sóz qozghau ýshin neghúrlym keng taraghan tәsil - tútastay din turaly emes, din men onyng kәsiby ókilderining sayasy jýiedegi oryny turasynda әngime qozghau. Múnday jaghdayda Batystyng ilgerilep ketuining basty sebebi - shirkeu men memleketting irgesin bólip, qúqyqtyq zandarmen basqarylatyn azamattyq qogham qúruynda bolyp shyghady. Islam qoghamy artta qaluynyng taghy bir sebebi - músylmandardyng әiel zatyn ekinshi sortty tauar retinde sanauynda jatyr. Búl - atalmysh әlemdi jarty halqynyng talanty men kýsh-quatyn paydalanudan aiyryp, endi bir bóligin (úrpaqtaryn) sauatsyz, ezilgen analardyng tәrbiyesine qaldyrady. Múnday tәrbiyening ónimderi - menmen, ózine-ózi óte senimdi, tәkappar nemese erkin, ashyq qoghamda ómir sýruge epsiz, óte ynjyq, kóniljyqpas bolyp ósedi.

Keybireuler Tayau Shyghys pen Batystyng arasyndaghy simmetriyanyng búzyluyn - baghaly metaldar qorynyng týgesilgendiginen, auyldyq jerde óte jaqyn tuystardyng (mysaly, nemereles agha-qaryndas) nekelesuinen nemese aghashtardyng tamyry men shabyndyqtardaghy shópti qúrtyp, shalghyndy jerdi shólge ainaldyrghan eshki asyraghannan kórdi. Sonday-aq, Tayau Shyghysta Jana dәuirding ózinde dóngelekti kólikting paydalanylmauyn jaqsylyqtyng belgisi emes dep sanady. Antikalyq uaqytta tanymal bolghan dóngelekti transport orta ghasyrda siyrek kezdesetin kólik bolyp keldi. Sharua ýshin arba óte ýlken, soghan sәikes qymbatqa týsedi. Ony jasyryp tyghu qiyn, ózgelerding tartyp aluy onay. Zang da, salt ta biylikting ozbyrlyghyn shektey almaytyn jerde - kózge kórinetin jәne qozghalatyn mýlikti saqtau óte qiyn boldy. Zorlyqshyl biylik pen kórshilerlen qorqu kórinisin arabtardyng ýilerining dәstýrli qúrylymynan kóruge bolady. Terezesiz biyik qabyrghalar, jinishke dәlizderde jasyrylghan esikter - baquatty túrmystyng qanday da bir izin múqiyat jasyratyn sekildi. Jana dәuirde tas tóselgen joldar men dóngelekti kólikting keninen taraluy da manyzdy mәselening sheshimin taba almady.

Bir kezderi qyzu qoldanghan úsynystar úmytyldy. HH ghasyrdyng eng basty qozghalysy - sosializm men últshyldyq bolsa, bireui - sәtsizdigimen, ekinshisi - aqyrynda paydasyz bolyp shyqqan jetistigimen bedelin týsirip aldy. Tәuelsizdik dep týsindirilgen bostandyq - qalghan iygilikterding qút bastauy sanaldy. Músylmandardyng basym kópshiligi endi tәuelsiz elderde túrghanmen, problema sheshilmegen kýiinde qaldy. Eki iydeologiyanyng da zansyz tuylghan «budany» - últtyq sosializm әli kýnge deyin diktatura men bir partiyaly jýie saqtalghan keybir elderde ómir sýruin toqtatqan joq. Sonday-aq, búl rejimder ómir sýrgenimen, synaqtan óte almay, uәde etken iygilikterdi bere almady. Onyng ýstine búlardyng ishki qúrylymy әbden tozyp, qaruly kýshteri tek lankestik pen halyqty jazalaugha arnalghan.

Qazirgi tanda qoyylghan súraqqa berilgen eki jauap qana aimaqta ýlken qoldaugha iye. Onyng birinshisi - barlyq sәtsizdik islamnyng әlmisaqtaghy qúndylyqtarynan bas tartqandyqtan bolyp jatyr. Sondyqtan, biz ótkenimizge qayta oraluymyz kerek degen pikir. Búl - Iran revolusiyasynyng nemese músylman elderindegi fundamentalistik qozghalystar men rejimderding joly. Al ekinshileri - Kemal Atatýrikting bastamasymen Týrik respublikasynda jaqsy jýzege asqan zayyrly demokratiyalyq joldy úsynady.
Qalay desek te, týrikterdin, mongholdardyn, imperialisterdin, evreylerding nemese amerikalyqtardyng arasynan kinәlini izdeu oiyny jalghasyp jatyr jәne búl oiynnyng juyq arada biter týri kórinbeydi. Qazir Tayau Shyghystyng kóp bóligin biyleytin jazalaushy әri tiyimsiz ýkimetter ýshin búl oiyn - ózderi joya almaghan kedeyshilikting sebebin týsindirude eleuli amal, ózderi kýsheytken zorlyq-zombylyqty aqtaudyng tiyimdi tәsili iretinde paydaly qyzmet atqaryp túr. Osylaysha olar ózderining baqytsyz azamattarynyng kýsheyip kele jatqan ashuyn ózge syrtqy maqsattargha baghyttaugha tyrysyp jatyr.

Biraq, Tayau Shyghys túrghyndarynyng kóp bóligi endi ózderin synaugha kóshken. «Bizdi múnday kýige kim týsirdi?» degen súraq jýikege tiyip, dúshpandyq pighyl tughyzdy. Al, «Biz qay jerden qatelestik?» degen súraq - búdan da manyzdy. «Jaghdaydy qalay qalpyna keltiruge bolady?» degen súraugha әkeledi. Jәne bolashaqqa degen jaqsy ýmit osy súraqtyn, oghan beriletin týrli jauaptardyng astarynda jatyr.
Eger, Tayau Shyghystyng halqy osy jolmen kete beretin bolsa, onda «jankeshti kamikadze» degen ataq tútastay aimaqqa metafora bolyp, erte me, kesh pe taghy da kóne aila-amalgha sýiengen Europanyn, bolmasa, Shyghysta ósip kele jatqan jana bir derjavanyng ýstemdigine kez bolady. Eger Tayau Shyghys - dúshpandyq pyighyl men qúrbandyqtan bas tartyp, alauyzdyghyn irettep, barlyq talantyn, kýsh-quaty men әleuetin jalpygha ortaq mýddege biriktire alsa, qazir de antikalyq dәuir men Orta ghasyrdaghyday basty órkeniyet oshaghyna ainala alady. Ázirge kesh bolmay túrghanda músylman әlemi osy sheshimning birin tandaghany jón.

Bernard Liuis - Prinston uniyversiytetindegi Tayau Shyghysty zertteu kafedrasynyng qúrmetti professory, islam tarihy men әlemdik sayasattaghy músylman faktory jónindegi kóptegen kitaptyng avtory. Búl enbekterding alghashqysy 1940 jyly jaryq kórgen. Jogharydaghy maqala - avtordyng Irving Kristol atyndaghy syilyqty tabys etu kezinde sóilegen sózining qysqartylghan núsqasy. Búl syilyqty Amerikan kәsipkerlik instituty (American Enterprise Institute) taghayyndaghan bolatyn.

Yqshamdap audarghan: Núraddin SADYQ

«Ýsh qiyan» gazeti