Án dala kezip qydyryp jýrip, birde Syr ózenining arghy jaghalauyndaghy qaraqalpaqtardyng mekenine týneuge toqtaydy. Eshkim kórmegen, estimegen qonaq jayly habar jan-jaqqa jyldam taraydy. Baqytty auylgha jinalghan sansyz kóp qaraqalpaqtar ghajap qonaqty tang atqansha, Án sharshap úiqygha jatqansha úiyp tyndaydy. Kómeyinen kýmis tógilgen qonaqtyng myndaghan әngime, anyz, óleng jyrlaryn qaraqúrym qaraqalpaqtar jadynda saqtap qalady. Syr boyynyng alys bas jaghyn mekendeytin qyrghyzdar men týrkmender - ol kezde barlyq tuys taypalar birge kóshetin bolghan - kesh kelip, siqyrly sózding sonyn ghana estip qalady [...].

Jyrdyng maghynasy sazdy shygharma. Jyrlamaq etistigining maghynasy әuendetip aitu. Barlyq dala jyrlary qobyzdyng sýiemeldeuimen әuendetip aitylady. Ádette, jyrdyng arqauy ómir nemese ertedegi belgili bir batyrdyng erlikteri bolyp tabylady. Ayta ketetin jay, batyrdyng ómiri, erligi, bir sózben, bayandau qara sózben, proza tilimen aitylady, al jyr joldary tek basty keyipker nemese keyipkerler sóilegen kezde qoldanylady.

Án dala kezip qydyryp jýrip, birde Syr ózenining arghy jaghalauyndaghy qaraqalpaqtardyng mekenine týneuge toqtaydy. Eshkim kórmegen, estimegen qonaq jayly habar jan-jaqqa jyldam taraydy. Baqytty auylgha jinalghan sansyz kóp qaraqalpaqtar ghajap qonaqty tang atqansha, Án sharshap úiqygha jatqansha úiyp tyndaydy. Kómeyinen kýmis tógilgen qonaqtyng myndaghan әngime, anyz, óleng jyrlaryn qaraqúrym qaraqalpaqtar jadynda saqtap qalady. Syr boyynyng alys bas jaghyn mekendeytin qyrghyzdar men týrkmender - ol kezde barlyq tuys taypalar birge kóshetin bolghan - kesh kelip, siqyrly sózding sonyn ghana estip qalady [...].

Jyrdyng maghynasy sazdy shygharma. Jyrlamaq etistigining maghynasy әuendetip aitu. Barlyq dala jyrlary qobyzdyng sýiemeldeuimen әuendetip aitylady. Ádette, jyrdyng arqauy ómir nemese ertedegi belgili bir batyrdyng erlikteri bolyp tabylady. Ayta ketetin jay, batyrdyng ómiri, erligi, bir sózben, bayandau qara sózben, proza tilimen aitylady, al jyr joldary tek basty keyipker nemese keyipkerler sóilegen kezde qoldanylady.

Qyrghyzdardyng arasynda maghan belgili taghy eki jyr bar, bireui: «Er Kókshe - Er Qosay» dep atalady. Onda uaq ruynan shyqqan Er Kókshe men onyng úly Er Qosaydyng qypshaq taypasymen soghystaghy erlikteri bayandalady. Búl jyrdyng eshqanday tarihy manyzy joq, ondaghy batyrlardyng esimder de bizge belgisiz, alayda jyr óte ekpindi jәne jarqyn. Jyrdyng óne boyy qyzyqty, eng tamashasy, jyrdyng birinshi bólimining bas keyipkeri jenilis tauyp, túla boyy jaraqattan qaytys bolady. Onyng úly Er Qosay keyinnen qypshaqtardan kek alady. Búl jyrda ertedegi dala sarbazdarynyng soghys taktikasy men strategiyasy egjey-tegjeyli byandalghanynyng ózimen ghana jyr qyzyghushylyq tughyzady.

Qazirgi kýni búl jyrdy tek bir adam - Kókshetau okrugining Qoyly Atyghay bolysy qyrghyzy Arslanbay biledi. Ókinishke oray, men búl qyzyqty jyrdy jazyp ala almadym.

Ekinshi jyr Oraq batyr1 dep atalady. Onda qarauyl Oraq batyrdyng Reseyge joryqqa attanyp, orystargha tútqyngha týsip, týrmede 10 jyl bolghany, keyinnen Reseyde ýilenip, balaly shaghaly bolyp, artynyn elin saghynyp, qyrgha qayta oralyp, sol jerde qalghany jayly bayandalady.

Bizde Oraqovtar otbasy bar. Oraq sekildi batyr jyryn qyrghyzdardyng kóbi biledi, biraq tolyq emes. Al tolyq jyrdy men birde Kishi jýzde Núrymbay2 degen jyrshy-dan estidim. Ol - alshyn, biraq ylghy derlik Ahmet Jantórinnin3 qol astynda qypshaqtarmen birge kóship qonyp jýredi.

Jyrda aitylatyn óleng joldarynyng ólshemderin kórsetu ýshin mysal keltire keteyin. Toqtamystyng toghyz batyry Edigeni quyp jetip, Kenjanbay oghan bylay deydi:

Ay, Edige endi sen qayt sana*1,

Qaytyp Edil ót sana.

Ensesi biyik boz orda,

Enkeyip sәlem ber sana.

Erni júqa sary ayaq,

Er sarqytyn ish sana.

Jauyryndary jaqtaly,

Týime bauy tarpaly,

Aq qara kis ýstine,

Ton beredi ky sana.

Kók ala jorgha at minip,

Kón dauylpaz baylanyp,

Tútam bauy som altyn

Aq súnqar qús beredi,-

Kól ainala shýy sana! jәne t.b..

Edige jyrynyng oqighasy XIV ghasyrdyng ayaghyna jatady, biraq XV ghasyrda qúrylghan boluy kerek. Búghan qazir tilimizde qoldanylmaytyn kóptegen kónergen sózder men oralymdar dәlel, sonymen qatar býkil jyrda birde-bir parsy, arab sózderi kezdespeytinin atap ótu qajet, al qazir Islam dinining tarauyna baylanysty, tipti qarapayym halyq auyzynda, sol tilderding sózderi kóptep qoldanysta jýr.

Men qyrda songhy bolghanymda jyr poeziyanyng eskirgen týri sanalatyn bolghan. Jyr formasy, qobyz sekildi baqsynyng enshisine qalghan. Olar jyr múnday týrlerin saqtay otyryp, jyndardy alastauda paydalanady. Jyr men qobyz ataqty suyryp salma әnshi Janaqtyn4 ólimine keyin qoldanystan shyqty dep senimmen aitugha bolady. Ol qazirgi Qarqaraly okrugine jatatyn qambar elinen, qarakesek ruynan shyqqan.

Qazirgi әnshiler onyng әuenin, ólenderin sózbe sóz qaytalap qoldansa da, sýiemeldeu ýshin kóbine qos ishekti balalaykany*2 paydalanady.

Qobyz eki ishekti alitting bir týri, onyng ishekteri jylqynyng qylynan jasalady jәne ony qiyaqpen oinaydy. Qobyzdyng basqa sazdy aspaptargha qaraghanda jogharghy dekasy joq, shanaghy dóngelek, moyyny joghary kerilgen, ishekterin oghan qysugha kelmeydi, flajolettin*3 әrtýrli tondary alynady. Negizi, sazdy bolmasa da, óte qiyn jәne jaghymdy aspap.

Dombyra men qazirgi әnder jyr men qobyzdy mýldem yghystyrdy. Qazir qazaq dalasynda tómendegi jyr týrleri bar:

1. Jyr, jogharyda týsinik berip óttim.

2. Joqtau - qaytys bolghan adamgha arnau. Ony әdette әiel adamdar shygharady jәne kóbinese janynan shygharylady. Ólshemi jyrdaghy siyaqty. Belgili joqtaulardyng ishinde eng ataqtysy jәne qayghylysy - Orta jýzde hansha Ayghanym Uәliyevanyn51833 jyly sheshekten qaytys bolghan úlyn joqtauy jәne 14 jastaghy, keyinnen suyryp salmalyghymen6 ataghy shyqqan әieldin  kýieuining asynda shygharghan joqtauy.

3. Qayym7 - ýilenu toylarynda aitylatyn, súraq pen jauaptan qúrylghan jastar arasyndaghy ólen. Ol tórt joldan túrady, alghashqy eki joly tórtinshi jolmen úiqasady. Búl ólender әrtýrli júmbaqtar, epigrammalar, shekten shyghyp ketetin bәdik qaljyndardy qamtidy.

4. Qara ólen8 - qarapayym ólen, tórt shumaqtan qúralady, shumaq-tardyng әrqaysysy jeke taqyrypty sóz etedi. Búl ólender negizinen ashyq dauysqa arnalghan. Kóp jaghdayda shumaqtardyng maghynasy bolmaydy.

5. Ólen9. Búl formany qazir barlyq jana aqyndar taban asty tauyp aitu ýshin de terme-jyr ýshin de qoldanady. Kóbine qarauyl ruynan, ateke-jibirden shyqqan әnshi Orynbay10 jәne ýnemi Ábilqayyr Ghabbasov súltannyng janynda bolatyn, atyghay, jana-qyrghyz soqyr jyrau Shóje11 jyrlarynda kóptep kezdesedi. Búl ólenderding arqauy kóbinese diny qissa. Qazir olar Seyitbattal12 qojanyn*4 erlikteri, Jýsip pen Zylihanyng mahabbaty, Ibragimning ómirin jyrlaydy. Olardyng bәri iydeyasynyng fanatizmi, bayandaudyng solghyndyghynan tez jalyqtyryp jiberedi.

Óleng formasyna qazir aqyndar barynsha tóselip alghan, ony óte ynghayly bolghandyqtan, birden qúrastyru ýshin qoldanady. Ataqty Qozy Kórpesh-Bayan súlu jyryn maghan Janaq aqyn óleng týrinde aityp bergen.

Óleng qyrghyz dalasyna 50 jyl búryn Tobyl jәne Qazan tatarlary kelip jatqan kezde tarady. Búryn qashqyndar men tatardan shyqqandardy qyrghyzdar qoy tәrizdi Qytaygha, Búharagha, Tashkentke satatyn, alayda músylman dini taralghan sayyn tatarlar qyrda oi-pikir jәne dini ýshin janqiyar sanalyp, eshkim tiymeytin boldy. Tatar poeziyasynyng týri sazdy, maghynaly kelip, qyrghyz batyrlar jyrynan ýstem týse bastady.

Óleng tórt joldan túrady, alghashqy eki joly men tórtinshi jol úiqasyp kelgen, buyn sany túraqty, ýshinshi jol úiqaspaydy. Shyghys poeziyasy ýshin arab ólshemi әrdayym layyq kele bermeytinin dәleldeu ýshin, men shyghystanushylargha mysal retinde Qozy Kórpeshten alghashqy tórt jol ólendi keltirip otyrmyn:

ميكين از داب جكـتـتار كيل كيتالي

اورتاسنده كوك توبه بيلكي ايتالي

ازاماتتار ارينباي تـنكلاسانكز

قوزو كورپاچ بایاندی تیرباتالی.*5

1) Tatar tilinen nemese ghalymdar aitqanday negizi týrkilik barlyq tilderde «igiyt» - jigit جگت sózi bar, biraq әr tilde әrtýrli aityluymen qosa, týrlishe maghynagha iye. Kavkazda, Anadoly kýrdterinde búl sóz jaqsy jampoz, er jigit degen úghym berse, Konstantinopolide atty әskerding әskery eptiligi men sheberligi sóz bolghanda osy maghynada qoldanady. Orta Aziyanyng kóshpendi tatar taypalarynda jigit degen bozbala, jas degen maghynagha iye. Jigit dep naqty bir jastaghy adamdy aitpaydy, sebebi dalada 80 ge kelgenshe bala (بالا) bolyp sanaluy da mýmkin. Jigit sózin otyryqshy Qazan jәne Tobyl tatarlary qoldanbaydy, onyng ornyna malay (مالای) maloy sózi jýredi, jartylay shabarman, jartylay qúl degen maghyna beredi.

2) Azamattar, shoralar (ازاماتـتار چورالار) degen sózder kóne qyrghyz jyrlarynda jii qoldanylady. Azamat dep azat, ýilengen jәne tughan-tuystaryna tәuelsiz, kәmelettik jasqa jetip, әkesinen enshisin alghan adamdy aitady. Shora - azamattyng sinoniymi, biraq azamat sózi qosylmay jeke qoldanylghanda búl sóz birshama keng maghynagha iye. Shora azamat - taza әskery sóz, joldas, qarulas deuge bolady.

3) Qozy Kórpesh-Bayan súlu turaly jyr Orta Aziyanyng barlyq tatar jәne monghol taypalarynda bar, biraq, әriyne, oqighanyng ótken jeri men kezeni әrtýrli aitylady. Professor Erdmann13 Qozy Kórpeshti týsiniktemelerimen parsy tilinde jariyalapty, biraq men ony oqyghan joqpyn, sesebi parsy tilin bilmeymin. Keyin Qozy Kórpeshti Orynborda bireu bashqúrt tilinen audaryp jәne shygharma azdaghan danamen jaryq kórgen14.

Qyrghyz dalasynda jyr auyzdan-auyzgha tarap aitylady.

Qyrghyz poeziyasy mynaday: óleng - jana shyqqan nemese tanymal әnshi shygharyp, dombyra, qobyz nemese isharamen bastapqy týrine meylinshe jaqyndatylyp aitylatyn әn. Ánshi tuyndygha óz betinshe kirispe nemese sonyn qosugha erikti. Osy audarmadaghy15 bastapqy tórt shumaq qarakesek ruynyng qambar elinen shyqqan Janaq aqyngha tiyesili, qalghandary - kóne dәuirding beymәlim aqynynyng shygharmasy.

****

Qyrghyzdardyng eng tamasha tarihy jyry - Edige ادکه, dәl sol Toqtamystyng jarlyghynda aitylatyn Idiyge nemese Edeku, Edigey. Vorsklde Vitovty jenip, tórt han túsynda ordany ózi biylegen bek mangab*6 týmenbasy. Oraq, Er Kókshe*7 jәne Er Qosay*8 - ózge epikalyq tuyndylardyng qaharmandary, olar da noghay halqyna jatady, biraq olardyng jyrlary taypalyq qaqtyghystar, handardyng soghysy men joryghy jәne Toqtamystan keyingi kezenindegi ordadaghy shiyelenisterdi beyneleuimen erekshelenedi. Qazaqtardyng poetikalyq tuyndylary: epostar, madaq odalar, joqtau*9 - dýnie salghan kýieuine arnaghan әielding óleni nemese balasyna arnaghan ananyn16 jyry solay atalady. Tipti suyryp salma aqyndardyng ólenderi ólshemge baghynyp, auyzdan auyzgha, úrpaqtan úrpaqqa jyrshy ahundar17arqyly kóne Grekiyadaghy Gomerding rapsodiyalary siyaqty kóship otyrady. Búl aqyndar halyq arasynda erekshe qúrmetke ie jәne bay súltan biylerdi madaqtap, tanymal bolyp, dәulet jiyady. Qazirgi tanda qazaq dalasynda aqyndar18 (nemese اولانچی) kóp bolghanymen, olar kóbine suyryp salma aqyndar . Kóne jyrlar jana buyngha týsiniksizdeu bolghandyqtan, jyl ótken sayyn úmtylyp barady jәne ony jaqsy biletin jyrshylar da az qaldy. Olardy jinau da óte qiyn. Qansha tyrysqanymmen, Qozy Kórpeshting tolyq mәtinin, Edige men Oraq turaly jyrdyng shaghyn ýzindisin ghana taptym, degenmen jaqynda tanysqan bir aqynnan olardyng barlyq kóne jyrlardy tabarmyn dep ýmittenemin.

Kóne tatar anyz-әngimeleri men poemalary, әsirese qazaqtardyng ýsh jýzin qúraytyn rulardyng atauy shynymen-aq, qyrghyzdar*10 tatar halqy siyaqty ózderi aitatynday sonsha kóne emes dep oilaugha iytermeleydi. Erte kezende qazaq sózi jәne qazaqtyq taptar...*11.