قازاق حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى
ءان دالا كەزىپ قىدىرىپ ءجۇرىپ، بىردە سىر وزەنىنىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ مەكەنىنە تۇنەۋگە توقتايدى. ەشكىم كورمەگەن، ەستىمەگەن قوناق جايلى حابار جان-جاققا جىلدام تارايدى. باقىتتى اۋىلعا جينالعان سانسىز كوپ قاراقالپاقتار عاجاپ قوناقتى تاڭ اتقانشا، ءان شارشاپ ۇيقىعا جاتقانشا ۇيىپ تىڭدايدى. كومەيىنەن كۇمىس توگىلگەن قوناقتىڭ مىڭداعان اڭگىمە، اڭىز، ولەڭ جىرلارىن قاراقۇرىم قاراقالپاقتار جادىندا ساقتاپ قالادى. سىر بويىنىڭ الىس باس جاعىن مەكەندەيتىن قىرعىزدار مەن تۇركمەندەر - ول كەزدە بارلىق تۋىس تايپالار بىرگە كوشەتىن بولعان - كەش كەلىپ، سيقىرلى ءسوزدىڭ سوڭىن عانا ەستىپ قالادى [...].
جىردىڭ ماعىناسى سازدى شىعارما. جىرلاماق ەتىستىگىنىڭ ماعىناسى اۋەندەتىپ ايتۋ. بارلىق دالا جىرلارى قوبىزدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن اۋەندەتىپ ايتىلادى. ادەتتە، جىردىڭ ارقاۋى ءومىر نەمەسە ەرتەدەگى بەلگىلى ءبىر باتىردىڭ ەرلىكتەرى بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەتىن جاي، باتىردىڭ ءومىرى، ەرلىگى، ءبىر سوزبەن، بايانداۋ قارا سوزبەن، پروزا تىلىمەن ايتىلادى، ال جىر جولدارى تەك باستى كەيىپكەر نەمەسە كەيىپكەرلەر سويلەگەن كەزدە قولدانىلادى.
ءان دالا كەزىپ قىدىرىپ ءجۇرىپ، بىردە سىر وزەنىنىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ مەكەنىنە تۇنەۋگە توقتايدى. ەشكىم كورمەگەن، ەستىمەگەن قوناق جايلى حابار جان-جاققا جىلدام تارايدى. باقىتتى اۋىلعا جينالعان سانسىز كوپ قاراقالپاقتار عاجاپ قوناقتى تاڭ اتقانشا، ءان شارشاپ ۇيقىعا جاتقانشا ۇيىپ تىڭدايدى. كومەيىنەن كۇمىس توگىلگەن قوناقتىڭ مىڭداعان اڭگىمە، اڭىز، ولەڭ جىرلارىن قاراقۇرىم قاراقالپاقتار جادىندا ساقتاپ قالادى. سىر بويىنىڭ الىس باس جاعىن مەكەندەيتىن قىرعىزدار مەن تۇركمەندەر - ول كەزدە بارلىق تۋىس تايپالار بىرگە كوشەتىن بولعان - كەش كەلىپ، سيقىرلى ءسوزدىڭ سوڭىن عانا ەستىپ قالادى [...].
جىردىڭ ماعىناسى سازدى شىعارما. جىرلاماق ەتىستىگىنىڭ ماعىناسى اۋەندەتىپ ايتۋ. بارلىق دالا جىرلارى قوبىزدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن اۋەندەتىپ ايتىلادى. ادەتتە، جىردىڭ ارقاۋى ءومىر نەمەسە ەرتەدەگى بەلگىلى ءبىر باتىردىڭ ەرلىكتەرى بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەتىن جاي، باتىردىڭ ءومىرى، ەرلىگى، ءبىر سوزبەن، بايانداۋ قارا سوزبەن، پروزا تىلىمەن ايتىلادى، ال جىر جولدارى تەك باستى كەيىپكەر نەمەسە كەيىپكەرلەر سويلەگەن كەزدە قولدانىلادى.
قىرعىزداردىڭ اراسىندا ماعان بەلگىلى تاعى ەكى جىر بار، بىرەۋى: «ەر كوكشە - ەر قوساي» دەپ اتالادى. وندا ۋاق رۋىنان شىققان ەر كوكشە مەن ونىڭ ۇلى ەر قوسايدىڭ قىپشاق تايپاسىمەن سوعىستاعى ەرلىكتەرى باياندالادى. بۇل جىردىڭ ەشقانداي تاريحي ماڭىزى جوق، ونداعى باتىرلاردىڭ ەسىمدەر دە بىزگە بەلگىسىز، الايدا جىر وتە ەكپىندى جانە جارقىن. جىردىڭ ونە بويى قىزىقتى، ەڭ تاماشاسى، جىردىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ باس كەيىپكەرى جەڭىلىس تاۋىپ، تۇلا بويى جاراقاتتان قايتىس بولادى. ونىڭ ۇلى ەر قوساي كەيىننەن قىپشاقتاردان كەك الادى. بۇل جىردا ەرتەدەگى دالا ساربازدارىنىڭ سوعىس تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى ەگجەي-تەگجەيلى بياندالعانىنىڭ وزىمەن عانا جىر قىزىعۋشىلىق تۋعىزادى.
قازىرگى كۇنى بۇل جىردى تەك ءبىر ادام - كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ قويلى اتىعاي بولىسى قىرعىزى ارسلانباي بىلەدى. وكىنىشكە وراي، مەن بۇل قىزىقتى جىردى جازىپ الا المادىم.
ەكىنشى جىر وراق باتىر1 دەپ اتالادى. وندا قاراۋىل وراق باتىردىڭ رەسەيگە جورىققا اتتانىپ، ورىستارعا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تۇرمەدە 10 جىل بولعانى، كەيىننەن رەسەيدە ۇيلەنىپ، بالالى شاعالى بولىپ، ارتىنىن ەلىن ساعىنىپ، قىرعا قايتا ورالىپ، سول جەردە قالعانى جايلى باياندالادى.
بىزدە وراقوۆتار وتباسى بار. وراق سەكىلدى باتىر جىرىن قىرعىزداردىڭ كوبى بىلەدى، بىراق تولىق ەمەس. ال تولىق جىردى مەن بىردە كىشى جۇزدە نۇرىمباي2 دەگەن جىرشى-دان ەستىدىم. ول - الشىن، بىراق ىلعي دەرلىك احمەت ءجانتوريننىڭ3 قول استىندا قىپشاقتارمەن بىرگە كوشىپ قونىپ جۇرەدى.
جىردا ايتىلاتىن ولەڭ جولدارىنىڭ ولشەمدەرىن كورسەتۋ ءۇشىن مىسال كەلتىرە كەتەيىن. توقتامىستىڭ توعىز باتىرى ەدىگەنى قۋىپ جەتىپ، كەنجانباي وعان بىلاي دەيدى:
اي، ەدىگە ەندى سەن قايت سانا*1,
قايتىپ ەدىل ءوت سانا.
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
ەڭكەيىپ سالەم بەر سانا.
ەرنى جۇقا سارى اياق،
ەر سارقىتىن ءىش سانا.
جاۋىرىندارى جاقتالى،
تۇيمە باۋى تارپالى،
اق قارا كىس ۇستىڭە،
تون بەرەدى كي سانا.
كوك الا جورعا ات ءمىنىپ،
كون داۋىلپاز بايلانىپ،
تۇتام باۋى سوم التىن
اق سۇڭقار قۇس بەرەدى،-
كول اينالا ءشۇي سانا! جانە ت.ب..
ەدىگە جىرىنىڭ وقيعاسى XIV عاسىردىڭ اياعىنا جاتادى، بىراق XV عاسىردا قۇرىلعان بولۋى كەرەك. بۇعان قازىر تىلىمىزدە قولدانىلمايتىن كوپتەگەن كونەرگەن سوزدەر مەن ورالىمدار دالەل، سونىمەن قاتار بۇكىل جىردا بىردە-ءبىر پارسى، اراب سوزدەرى كەزدەسپەيتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت، ال قازىر يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا بايلانىستى، ءتىپتى قاراپايىم حالىق اۋىزىندا، سول تىلدەردىڭ سوزدەرى كوپتەپ قولدانىستا ءجۇر.
مەن قىردا سوڭعى بولعانىمدا جىر پوەزيانىڭ ەسكىرگەن ءتۇرى سانالاتىن بولعان. جىر فورماسى، قوبىز سەكىلدى باقسىنىڭ ەنشىسىنە قالعان. ولار جىر مۇنداي تۇرلەرىن ساقتاي وتىرىپ، جىنداردى الاستاۋدا پايدالانادى. جىر مەن قوبىز اتاقتى سۋىرىپ سالما ءانشى جاناقتىڭ4 ولىمىنە كەيىن قولدانىستان شىقتى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ول قازىرگى قارقارالى وكرۋگىنە جاتاتىن قامبار ەلىنەن، قاراكەسەك رۋىنان شىققان.
قازىرگى انشىلەر ونىڭ اۋەنىن، ولەڭدەرىن سوزبە ءسوز قايتالاپ قولدانسا دا، سۇيەمەلدەۋ ءۇشىن كوبىنە قوس ىشەكتى بالالايكانى*2 پايدالانادى.
قوبىز ەكى ىشەكتى ءالتتىڭ ءبىر ءتۇرى، ونىڭ ىشەكتەرى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى جانە ونى قياقپەن وينايدى. قوبىزدىڭ باسقا سازدى اسپاپتارعا قاراعاندا جوعارعى دەكاسى جوق، شاناعى دوڭگەلەك، مويىنى جوعارى كەرىلگەن، ىشەكتەرىن وعان قىسۋعا كەلمەيدى، فلاجولەتتىڭ*3 ارتۇرلى توندارى الىنادى. نەگىزى، سازدى بولماسا دا، وتە قيىن جانە جاعىمدى اسپاپ.
دومبىرا مەن قازىرگى اندەر جىر مەن قوبىزدى مۇلدەم ىعىستىردى. قازىر قازاق دالاسىندا تومەندەگى جىر تۇرلەرى بار:
1. جىر، جوعارىدا تۇسىنىك بەرىپ ءوتتىم.
2. جوقتاۋ - قايتىس بولعان ادامعا ارناۋ. ونى ادەتتە ايەل ادامدار شىعارادى جانە كوبىنەسە جانىنان شىعارىلادى. ولشەمى جىرداعى سياقتى. بەلگىلى جوقتاۋلاردىڭ ىشىندە ەڭ اتاقتىسى جانە قايعىلىسى - ورتا جۇزدە حانشا ايعانىم ۋاليەۆانىڭ51833 جىلى شەشەكتەن قايتىس بولعان ۇلىن جوقتاۋى جانە 14 جاستاعى، كەيىننەن سۋىرىپ سالمالىعىمەن6 اتاعى شىققان ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ اسىندا شىعارعان جوقتاۋى.
3. قايىم7 - ۇيلەنۋ تويلارىندا ايتىلاتىن، سۇراق پەن جاۋاپتان قۇرىلعان جاستار اراسىنداعى ولەڭ. ول ءتورت جولدان تۇرادى، العاشقى ەكى جولى ءتورتىنشى جولمەن ۇيقاسادى. بۇل ولەڭدەر ءارتۇرلى جۇمباقتار، ەپيگراممالار، شەكتەن شىعىپ كەتەتىن بادىك قالجىڭداردى قامتيدى.
4. قارا ولەڭ8 - قاراپايىم ولەڭ، ءتورت شۋماقتان قۇرالادى، شۋماق-تاردىڭ ارقايسىسى جەكە تاقىرىپتى ءسوز ەتەدى. بۇل ولەڭدەر نەگىزىنەن اشىق داۋىسقا ارنالعان. كوپ جاعدايدا شۋماقتاردىڭ ماعىناسى بولمايدى.
5. ولەڭ9. بۇل فورمانى قازىر بارلىق جاڭا اقىندار تابان استى تاۋىپ ايتۋ ءۇشىن دە تەرمە-جىر ءۇشىن دە قولدانادى. كوبىنە قاراۋىل رۋىنان، اتەكە-جىبىردەن شىققان ءانشى ورىنباي10 جانە ۇنەمى ابىلقايىر عابباسوۆ سۇلتاننىڭ جانىندا بولاتىن، اتىعاي، جاڭا-قىرعىز سوقىر جىراۋ شوجە11 جىرلارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل ولەڭدەردىڭ ارقاۋى كوبىنەسە ءدىني قيسسا. قازىر ولار سەيىتباتتال12 قوجانىڭ*4 ەرلىكتەرى، ءجۇسىپ پەن زىليحانىڭ ماحابباتى، يبراگيمنىڭ ءومىرىن جىرلايدى. ولاردىڭ ءبارى يدەياسىنىڭ ءفاناتيزمى، بايانداۋدىڭ سولعىندىعىنان تەز جالىقتىرىپ جىبەرەدى.
ولەڭ فورماسىنا قازىر اقىندار بارىنشا توسەلىپ العان، ونى وتە ىڭعايلى بولعاندىقتان، بىردەن قۇراستىرۋ ءۇشىن قولدانادى. اتاقتى قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ جىرىن ماعان جاناق اقىن ولەڭ تۇرىندە ايتىپ بەرگەن.
ولەڭ قىرعىز دالاسىنا 50 جىل بۇرىن توبىل جانە قازان تاتارلارى كەلىپ جاتقان كەزدە تارادى. بۇرىن قاشقىندار مەن تاتاردان شىققانداردى قىرعىزدار قوي ءتارىزدى قىتايعا، بۇحاراعا، تاشكەنتكە ساتاتىن، الايدا مۇسىلمان ءدىنى تارالعان سايىن تاتارلار قىردا وي-پىكىر جانە ءدىنى ءۇشىن جانقيار سانالىپ، ەشكىم تيمەيتىن بولدى. تاتار پوەزياسىنىڭ ءتۇرى سازدى، ماعىنالى كەلىپ، قىرعىز باتىرلار جىرىنان ۇستەم تۇسە باستادى.
ولەڭ ءتورت جولدان تۇرادى، العاشقى ەكى جولى مەن ءتورتىنشى جول ۇيقاسىپ كەلگەن، بۋىن سانى تۇراقتى، ءۇشىنشى جول ۇيقاسپايدى. شىعىس پوەزياسى ءۇشىن اراب ولشەمى ءاردايىم لايىق كەلە بەرمەيتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن، مەن شىعىستانۋشىلارعا مىسال رەتىندە قوزى كورپەشتەن العاشقى ءتورت جول ولەڭدى كەلتىرىپ وتىرمىن:
ميكين از داب جكـتـتار كيل كيتالي
اورتاسنده كوك توبه بيلكي ايتالي
ازاماتتار ارينباي تـنكلاسانكز
قوزو كورپاچ بایاندی تیرباتالی.*5
1) تاتار تىلىنەن نەمەسە عالىمدار ايتقانداي نەگىزى تۇركىلىك بارلىق تىلدەردە «يگيت» - جىگىت جگت ءسوزى بار، بىراق ءار تىلدە ءارتۇرلى ايتىلۋىمەن قوسا، تۇرلىشە ماعىناعا يە. كاۆكازدا، انادولى كۇردتەرىندە بۇل ءسوز جاقسى جامپوز، ەر جىگىت دەگەن ۇعىم بەرسە، كونستانتينوپولدە اتتى اسكەردىڭ اسكەري ەپتىلىگى مەن شەبەرلىگى ءسوز بولعاندا وسى ماعىنادا قولدانادى. ورتا ازيانىڭ كوشپەندى تاتار تايپالارىندا جىگىت دەگەن بوزبالا، جاس دەگەن ماعىناعا يە. جىگىت دەپ ناقتى ءبىر جاستاعى ادامدى ايتپايدى، سەبەبى دالادا 80 گە كەلگەنشە بالا (بالا) بولىپ سانالۋى دا مۇمكىن. جىگىت ءسوزىن وتىرىقشى قازان جانە توبىل تاتارلارى قولدانبايدى، ونىڭ ورنىنا مالاي (مالای) مالوي ءسوزى جۇرەدى، جارتىلاي شابارمان، جارتىلاي قۇل دەگەن ماعىنا بەرەدى.
2) ازاماتتار، شورالار (ازاماتـتار چورالار) دەگەن سوزدەر كونە قىرعىز جىرلارىندا ءجيى قولدانىلادى. ازامات دەپ ازات، ۇيلەنگەن جانە تۋعان-تۋىستارىنا تاۋەلسىز، كامەلەتتىك جاسقا جەتىپ، اكەسىنەن ەنشىسىن العان ادامدى ايتادى. شورا - ازاماتتىڭ ءسينونيمى، بىراق ازامات ءسوزى قوسىلماي جەكە قولدانىلعاندا بۇل ءسوز ءبىرشاما كەڭ ماعىناعا يە. شورا ازامات - تازا اسكەري ءسوز، جولداس، قارۋلاس دەۋگە بولادى.
3) قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ تۋرالى جىر ورتا ازيانىڭ بارلىق تاتار جانە مونعول تايپالارىندا بار، بىراق، ارينە، وقيعانىڭ وتكەن جەرى مەن كەزەڭى ءارتۇرلى ايتىلادى. پروفەسسور ەردمانن13 قوزى كورپەشتى تۇسىنىكتەمەلەرىمەن پارسى تىلىندە جاريالاپتى، بىراق مەن ونى وقىعان جوقپىن، سەسەبى پارسى ءتىلىن بىلمەيمىن. كەيىن قوزى كورپەشتى ورىنبوردا بىرەۋ باشقۇرت تىلىنەن اۋدارىپ جانە شىعارما ازداعان دانامەن جارىق كورگەن14.
قىرعىز دالاسىندا جىر اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ ايتىلادى.
قىرعىز پوەزياسى مىناداي: ولەڭ - جاڭا شىققان نەمەسە تانىمال ءانشى شىعارىپ، دومبىرا، قوبىز نەمەسە يشارامەن باستاپقى تۇرىنە مەيلىنشە جاقىنداتىلىپ ايتىلاتىن ءان. ءانشى تۋىندىعا ءوز بەتىنشە كىرىسپە نەمەسە سوڭىن قوسۋعا ەرىكتى. وسى اۋدارماداعى15 باستاپقى ءتورت شۋماق قاراكەسەك رۋىنىڭ قامبار ەلىنەن شىققان جاناق اقىنعا تيەسىلى، قالعاندارى - كونە ءداۋىردىڭ بەيمالىم اقىنىنىڭ شىعارماسى.
****
قىرعىزداردىڭ ەڭ تاماشا تاريحي جىرى - ەدىگە ادکه، ءدال سول توقتامىستىڭ جارلىعىندا ايتىلاتىن يديگە نەمەسە ەدەكۋ، ەدىگەي. ۆورسكلدە ۆيتوۆتى جەڭىپ، ءتورت حان تۇسىندا وردانى ءوزى بيلەگەن بەك mangab*6 تۇمەنباسى. وراق، ەر كوكشە*7 جانە ەر قوساي*8 - وزگە ەپيكالىق تۋىندىلاردىڭ قاھارماندارى، ولار دا نوعاي حالقىنا جاتادى، بىراق ولاردىڭ جىرلارى تايپالىق قاقتىعىستار، حانداردىڭ سوعىسى مەن جورىعى جانە توقتامىستان كەيىنگى كەزەڭىندەگى ورداداعى شيەلەنىستەردى بەينەلەۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقتاردىڭ پوەتيكالىق تۋىندىلارى: ەپوستار، ماداق ودالار، جوقتاۋ*9 - دۇنيە سالعان كۇيەۋىنە ارناعان ايەلدىڭ ولەڭى نەمەسە بالاسىنا ارناعان انانىڭ16 جىرى سولاي اتالادى. ءتىپتى سۋىرىپ سالما اقىنداردىڭ ولەڭدەرى ولشەمگە باعىنىپ، اۋىزدان اۋىزعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جىرشى احۋندار17ارقىلى كونە گرەكياداعى گومەردىڭ راپسوديالارى سياقتى كوشىپ وتىرادى. بۇل اقىندار حالىق اراسىندا ەرەكشە قۇرمەتكە يە جانە باي سۇلتان بيلەردى ماداقتاپ، تانىمال بولىپ، داۋلەت جيادى. قازىرگى تاڭدا قازاق دالاسىندا اقىندار18 (نەمەسە اولانچی) كوپ بولعانىمەن، ولار كوبىنە سۋىرىپ سالما اقىندار . كونە جىرلار جاڭا بۋىنعا تۇسىنىكسىزدەۋ بولعاندىقتان، جىل وتكەن سايىن ۇمتىلىپ بارادى جانە ونى جاقسى بىلەتىن جىرشىلار دا از قالدى. ولاردى جيناۋ دا وتە قيىن. قانشا تىرىسقانىممەن، قوزى كورپەشتىڭ تولىق ءماتىنىن، ەدىگە مەن وراق تۋرالى جىردىڭ شاعىن ءۇزىندىسىن عانا تاپتىم، دەگەنمەن جاقىندا تانىسقان ءبىر اقىننان ولاردىڭ بارلىق كونە جىرلاردى تابارمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.
كونە تاتار اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن پوەمالارى، اسىرەسە قازاقتاردىڭ ءۇش ءجۇزىن قۇرايتىن رۋلاردىڭ اتاۋى شىنىمەن-اق، قىرعىزدار*10 تاتار حالقى سياقتى وزدەرى ايتاتىنداي سونشا كونە ەمەس دەپ ويلاۋعا يتەرمەلەيدى. ەرتە كەزەڭدە قازاق ءسوزى جانە قازاقتىق تاپتار...*11.
