...Dombyranyng qúlaq kýii kelmeydi eken. Kelmegende, mýlde shertuge jaramsyz. Kópten ústalmaghan. Ústalsa da, biletin qoldy kórmey, bala-shaghanyng tynqyl ermegine jaraytyn kelsap dengeyinde ghana. Ánshining ezuine ashy mysqyl jýgirdi. Biraq, ashudan aulaq. Syily orta. Sapyryp sary qymyz qúiyp, tórine shygharghan. Atyn biledi, ataghynan az-maz habary bar. Ózi de shirenip, kergip qalatyn minezden ada. Biraq, dombyrasy bar bolghyr kelmeydi. Jogharghy ishekti qonyr dauysqa iykemdese, tómengi ishek tynqyldap, shiratyla beredi. Perneler qiqy-jiqy. Tiyek tómen. Shanaq shytynay jarylghan. Óz dombyrasyn ala kelmegenine ókingendey boldy әnshi. Áytse de, әn aitu ýshin emes, qymyz ishuge kelgen. Biraq, múnday ortadan bir әn aitpay qútylmaytynyn da sezgendey edi ghoy. Aqyry mandayynan shyp-shyp ter bilingende, dauysyn dombyradan asyra shyrqap ketti. «Sary biday». Erterekte halyqtyki dep tanylyp, keyin Sәdiqojanyng әni delinip jýr. Talaydan aityp jýrgen. Jýregine jaghatyn, ózining syzyla qanat qaghyp, sәlden song aspangha tik atylatyn, sosyn qalyqtap túryp alatyn túnyq dausyna erek jarasatyn әn. Ánning Ayqasqasy.
«Bizding auyl Tekshening eteginde,
Erte shyqsam auylyma jetemin be,
Sary biday!
Saghyndym qalqa, auylyndy-ay.
Aq tamaqtan emintip bir iyisketsen,
Aynalaqtap auylynnan ketemin be!
Sary biday,
Saghyndym qalqam, auylyndy-ay!
Esikting aldy tal-qayyn,

...Dombyranyng qúlaq kýii kelmeydi eken. Kelmegende, mýlde shertuge jaramsyz. Kópten ústalmaghan. Ústalsa da, biletin qoldy kórmey, bala-shaghanyng tynqyl ermegine jaraytyn kelsap dengeyinde ghana. Ánshining ezuine ashy mysqyl jýgirdi. Biraq, ashudan aulaq. Syily orta. Sapyryp sary qymyz qúiyp, tórine shygharghan. Atyn biledi, ataghynan az-maz habary bar. Ózi de shirenip, kergip qalatyn minezden ada. Biraq, dombyrasy bar bolghyr kelmeydi. Jogharghy ishekti qonyr dauysqa iykemdese, tómengi ishek tynqyldap, shiratyla beredi. Perneler qiqy-jiqy. Tiyek tómen. Shanaq shytynay jarylghan. Óz dombyrasyn ala kelmegenine ókingendey boldy әnshi. Áytse de, әn aitu ýshin emes, qymyz ishuge kelgen. Biraq, múnday ortadan bir әn aitpay qútylmaytynyn da sezgendey edi ghoy. Aqyry mandayynan shyp-shyp ter bilingende, dauysyn dombyradan asyra shyrqap ketti. «Sary biday». Erterekte halyqtyki dep tanylyp, keyin Sәdiqojanyng әni delinip jýr. Talaydan aityp jýrgen. Jýregine jaghatyn, ózining syzyla qanat qaghyp, sәlden song aspangha tik atylatyn, sosyn qalyqtap túryp alatyn túnyq dausyna erek jarasatyn әn. Ánning Ayqasqasy.
«Bizding auyl Tekshening eteginde,
Erte shyqsam auylyma jetemin be,
Sary biday!
Saghyndym qalqa, auylyndy-ay.
Aq tamaqtan emintip bir iyisketsen,
Aynalaqtap auylynnan ketemin be!
Sary biday,
Saghyndym qalqam, auylyndy-ay!
Esikting aldy tal-qayyn,
Basynda túrmas jaz dәiim.
Qalqatay eske týskende,
Saghynyp sonda, sary biday әnin salghanym...»
Eki shumaghyn, qayyrylyp soghar qayyrmasymen baptap shyrqaghan. Ýy iyesi dәn riza. Birge kelgen serikteri de qoshemettep jatyr. Ómirinde ústaghan nashar dombyrasy osy shyghar. Biraq, oghan da renish joq. Teginde adaldyqty, shynshyldyqty qalap túratyn minezi tik bolatyn. Kemshilik, oraysyz qylyq kórgen sәtinde sózin kidirtpey aityp salatyn. Ayta biletin. Sondyghynan kóp elge jaqpay da qalatyn. Jaqsy kóretin syilastary da az emes. Búl joly eshtene demedi.
Al ishekti aspap ataulynyng jaqsysyn jasynan tandap ústaghan. Ýidegi kilemge anasy poshta arqyly posylkamen aldyrghan týrli dombyra, prima, mandolin qaz-qatar tizilip túratyn. Búryshta bayan, akkordeon jatatyn synsyp. Býkil aspapty óz әlinshe mengergen. Ákenin, ananyng tәrbiyesinen. Ómirden nebary jiyrma toghyz jasynda ozghan әkesi Sapan seri bolypty. Ánshi, baluan bolghan-dýr. Auyldastary «DT-nyn» jetegine atyn baylap, temir traktordyng kabinasynda dombyrasy jýretin» dep әli kýnge anyz ghyp aitady. Auyl-aymaqtyng toy-tomalaghy onsyz ótpegen. Átten, jiyrma toghyz-aq jyl ghúmyr keshken. Áytpegende...
Anasy Ayken de el ýnine sýiingen syrbaz ýndi әnshi bolypty. Sovhoz, audan sahnasyna shyqqan. Onday әnshi kóp qoy der kóldeneng oqyrman. Biraq, bizding әnshi, yaki, biz әngime ete bastaghan әnshi osynday ortada tughan, bauyr kóterip, ýiinen shyqqan. Sol anasy «balalarym әkesining izin jalghasyn» dep poshtamen shalghay auylgha aspap aldyrghan. Jetpisinshi jyldar ghoy. Dýkende dombyra tabylmaytyn. Qazaq óneri kópúltty, internasionaldyq, kórkemónerpazdyq, taghy, taghy, basqa da anyqtauyshtardyng qalyng kórpesining astynan әli shygha qoymaghan. Biren-saran ýlken әnshiler ghana elge tanymal. Jýseken, Mәdeniyet, Dәnesh, Jәnibek, Qayrat... Qazirgidey, keshegi, toqsanynshy jyldardaghyday qaulap shyqpaghan. Biraq, sol kez qazaq әnining altyn dәuiri bolghan synayly. Óitkeni, býgingidey shetel shekarasy aiqara ashyq emes. Pop, rok, samba, reggi, bluz, hiyp-hop, rep-taqpaq sekildi toghyz tonqyldaq, bir shinkildek tóbemizde oinamaghan. Jastar qúlaqqap kiyip, mylqau mәngýrtshe sendelip jýrmeytin. Radiola, tranzistor qosa qalsanyz, «Shalqar» radiosy qazaq әnin tógildire jóneletin. Qazirgi elge tanymal ýlken әnshilerding deni radiodan estip, ýirenetin әndi...
* * *
Qúrmash Sapanúly Ybyshev. Biz әngimelep otyrghan, qúlaqkýii kelmegen dombyramen shyrqaghan mәrt jigitiniz - osy. Bolghan oqigha-tyn. Dombyrasyn erekshe kýtimmen ústaytyn әnshining osydan ýsh-tórt jyl búryn alys auylgha gastrolimen barghanda synyq dombyramen eriksiz әn aitqanyn kórgenbiz. Áriyne, búl negizgi aitarymyz emes.
Qúrmash byltyr Qaraghandyda ótken Jýsipbek Elebekov atyndaghy respublikalyq әn bayqauynda suyryla shyghyp, jýldeli birinshi oryndy iyelendi. Dәstýrli әndi sheber oryndap, Jýsekeng dәstýrine adaldyghy, Arqa әnshilik mektebining ortasynan oiyp oryn alar erektigi baghalanghan. Odan ilkide, búrnaghy jyly Mәdy әnderi bayqauynan ekinshi, odan erterek toqsanynshy jyldardyng bel ortasynda Jýsekeng atyndaghy ýlken bayqauda birinshi oryn alghan. Tizbeley bersek, qúrghaq maqtaugha úrynamyz. Odan әn qasiyeti, ónerpaz túlghasy turaly dәiekti әngime órbimes...
Qazir qyryqtyng qyrqasyna shyqqan әnshi Qúrmash 1966 jyly Qarqaralynyng Temirshi auylynda dýniyege kelgen. Alaghayly aqpanda. Án-kýidi serik etken Sapan serining shanyraghynda tórtinshi bala bop shyr etken.
-    Ýiding ýlkeni Baqytjan agham jetpisinshi jyldardyng ayaghynda Qaraghandydaghy Tәttimbet atyndaghy óner uchiliyshesining dombyra klasyna oqugha týsti. Qazir kolledj ghoy. Men onda alty-jeti oqityn balamyn. Tynqyldatyp dombyra shertip, syrnaydy sozyp, әurelenip jýretinmin. Bir jyly, agham jazghy kanikulgha kelgende, auyl-aymaqtyng toy-tomalaghynda әn aitatynyn bayqap, tanghaldym. Auyldyng tamyljyghan týninde aghamnyng dausy shyrqap jatqanda, tanyrqap tyndap otyratynmyn. Dombyra klasynda oqidy ghoy. Qazirgi Meken, Jaqandardyng dәstýrli әnshilik klasy joq-tyn onda. Orkestr dombyrashysy bolady dep oilaymyn ghoy. Agham, anam maghan da әn ýiren dep aityp otyratyn. Alghash ýirengenim әkem sýiip aitqan «Sәby bolghym keledi», «Jonyp aldy» bolatyn. Sodan әnge qúshtarlyq úshtaldy. Qaraghandy kep, Tәttimbet uchiliyshesine týstim, әskerden kelgen son, filarmoniyada tórt-bes jyl istedim. Án bayqaularyna qatysyp kelemiz. Ondaghy maqsat, ataq, abyroy alu, shapan kii emes. Áke jolyn jalghau, qazaqtyng dәstýrli әn ónerin nasihattau. Ákemning qúrdastary, kózin kórgen azamat aghalarym kezdeskende «Myqty әnshisin. Biraq, әli әkenning dengeyine jete qoyghan joqsyn» dep jatady. Ýsh-tórt ret estidim. Qayrau ýshin aita ma desem, qyryqtyng manyndamyz. Ákey otyzgha tolmay qaytqan. Ishki oiym aitady, әkem orasan myqty әnshi bolghan-au dep, - deydi Qúrmash әnshi.
Arqadaghy Alashqa aitary bar myqty dep jýrgen Qúrekeng osylay degende biz tanghaldyq. Sapan әnshining dausy basylghan taspa jetpepti býginge. Temirshige barghanda el azamattary tamsanghanyna kuә bolghanbyz. Al Qúrmash turaly bәige-dodalardaghy jenisterin bylay qoyghanda, byltyr Qarqaralydaghy ýlken dýbir aitysta qazaqtyng belgili aqyny Kәkimbek Salyqov aghamyzdyng baghasyn estigenbiz. Qarqaraday qauym aldynda sahnagha shyghyp, Kәkimbek aghamyz: «Qazaqta «Syrghaqtyny» Serjanday shyrqaytyn eshkim joq eken. «Jalghyz arshany» qazaqta Qúrmashtay aitatyn әnshi joq eken!» dedi. El kuә. Qúlaq estigen. Kónil toghayghan. Qúrmashtyng saf altyn dausynyng tóltuma taytúyaq ekenine shyn razy bolghanbyz, sýiingenbiz. Ánge quanbaghanda, ónerge marqaymaghanda qaytemiz. Basqa nemiz bar! Sosyn ónerpazdyng óz ónerine say boluyn ansaymyz. El ishinde óner adamy turaly kóldeneng qaueset kóp. El synshy bolar. Biraq, ghaybatqa iliktiretin de osy el. Qúrmashtyng sahnadan tys tirliginen de er jigittin, shyn ónerpazdyng adaldyghyn kóremiz. Ónerge adaldyq...
Qazaq әnine qúshtarlyq...
Pәruana pendelik emes...
Ghaybatqa bas berer úsaqtyq emes...
Taytúyaq altynnyng som salmaghynday irilik!
* * *
Búrnaghy jyly belgili aqyn, sazger, óner bilgiri Tileughazy Beysembek aghamyz Mәdy әnderin notagha týsirdi. Erterektegi opera, filimderdegi qoldanysqa engenderinen bólek birer әn. Tilekeng Qúrmashtyng aituymen «Qarqaralyny» hattaghan. Qaraghandydaghy sirk ýiining shaghyn bólmesinde әnshi dombyra ústap, sazger aqyn pianinogha úmsynyp,
«Atynnan ainalayyn, Qarqaraly!
Senen búlt menen qayghy tarqamady...» dep kýnirengen Mәdy әnin biz tanymaytyn torghay-noqat, topty syzyqtarmen qaghazgha qonaqtatqan. «Qúrmashtyng osy әndi aituynda týpnúsqagha jaqyndyq bar» degen bilimdar aghamyz. Bolsa bolar. Ánshining dauysynda Jýsekeng men Jәkeng mektebining biz estigen, qúima qúlaq әnsýigish júrt tanyghan, qúmartqan әuez-әuen bary Ayday anyq. Byltyr Qúrmash ýzengiles dos bauyry Erjan Bazarbekovpen birge Almaty baryp, kelistire shyrqaytyn biraz әnderin «Qazaq radiosynyn» Altyn qoryna jazdyryp kelgen. Qazir әredik radio qúlaghy búray qalsanyz, Erjandy da, Qúrmashty da tynday alasyz. Talay ortada Qúrmashtyng radiodan tógilgen syrly ýnin jazbay tanyp, quanysqan aghalarymyz. Shyn ónerden basqa nemiz bar quanatyn?! Uanatyn!
* * *
...Dombyranyng qúlaqkýii babynda eken. Áueli qos ishekti qabat basyp, qosbasarlatyp, qaghyp-qaghyp aldy. Dem-tynysyn bayqaghan ispetti. Saghaqqa syrghyp baryp, ekpin tejenkirep qayyra kóterilgen. Sol bette әn tógilip sala berdi.
«Ajaryng ashyq eken atqan tanday,
Núrly eken eki-au kózing jaqqan shamday.
Anannan sizdi tapqan ainalayyn,
Kýlim kóz, oimaq auyz, jazyq manday.
Beu-beu, gauhar tas!
Qúsny qúrdas, raushan jýzindi-ay kórgenshe,
Sәulem-ay, sabyry-em qalmas-ay..!»
Qazaq әnining aitóbel tuyndysy, aspan sýigen asqaghy «Gauhar tas!» Qayran, gauhar tas!
Qúrmashtyng shyrqauynda...
Kesheleri Jýseken, Jәkeng shyrqaghan...
Sózi eren bay, әueni lyqyghan arnaly...
Naghyz tóltuma taytúyaq!
Án de, әnshi de!..

Serik SAGhYNTAY.