Filologiya ghylymdarynyng doktory, akademik Rәbigha Syzdyqova til tazalyghyna erekshe mәn beru kerek ekenin aitty.

– Siz әdebiyetimizdegi al­dyn­­ghy qatarly aqyndar­dyng ólenderin liyn­g­vos­tiy­liys­tikalyq jaghynan tereng zerttegen ghalymsyz. Talay aqynnyng júldyzyn jaq­tynyz. Abay, Dulat, Maghjan, Qasymnan bastap, Múqa­ghali, Tólegen, Iztay, odan beri­degi Túmanbay, Fariza, Aqúsh­tap, tipti «múndaghy» Svet­qalilargha deyingi aqyn­dardyng sóz mashyghy turaly payymynyz qanday?

– Ádebiyetting tarihyn zerttep, Abay siyaqty qazaqtyng sóz qúdiretin tanytqan aqynnyng tildik túlghasyn zertteu maq­sa­tymen ýsh monografiya jaz­dym. Abaydyng aldyndaghy Maham­bet, Dulat, Shortanbay, taghy basqa sóz zergerlerining әdeby tildi damytudaghy ornyn, enbek­terin kórsetpey ketu mýmkin bolmaghandyqtan, әdeby tilding tarihy, auyzsha damyghan әdeby til mәselelerin de sóz ettim. Abay shygharmalarynyng tilin, Abaydyng sóz órnegin tal­day otyryp, odan búrynghy aqyn­dar­dyng shygharmalaryn jeke taldap-tanytugha tyrystym.  «Sóz qúdireti» degen kita­bymda Múhtar Áuezovten bas­tap on jazushynyng qazaq tilin­degi sózding qúdiret-kýshin, әsem­digin, beyneliligin, әser­lili­gin, dúrystyghyn qalay kór­set­­keni turaly jazdym. Osy ba­ghyt­taghy taldaularymdy jal­­ghas­tyryp, Fariza Onghar­synovanyng shygharmalary boyynsha kóp material jinap, arnayy zertteu enbegin jazbaq bolyp edim, kózimning kórmey qaluyna baylanysty ol isim ayaqsyz qaldy. Alayda, Fariza poeziyasynyng kórkemdigi turaly jekelegen maqalalarym jaryq kórdi. Onda sóz zergerining shy­ghar­mashylyghyn qay baghytta tal­dau qajettigin birshama kórsetip berdim.

– Siz ghylymy ortagha «auyz­sha әdeby til» degen jana úghym men tyng termindi en­di­rip, mýldem jana baghyt úsyn­dynyz. Sizding búl batyl bay­lamynyzgha qarsylyq tanyt­qandar, joqqa shygharugha jantalas­qandar kóp bolypty. Orasan pikir qayshy­lyghynyng ishinen sizdi ýstem etken dәlel-dәiekterinizdi algha tartsanyz.

– Birqatar ghalymdar orys әdeby tili­ning tarihyn zert­teu­shilerding ýlgisi­men әdeby tildi jazu-syzumen bayla­nys­tyryp keldi. Sondyqtan qazaqtyng auyz әdebiyeti tilin bylay qoyghanda, Abay, Ybyraylargha deyingi aqyn-jyraulardyng tilin de «әdeby emes» dep tabady. Osy pikirles ghalymdar belgili bir tildi «әdebi» dep tanu ýshin jazudyng boluy shart ekenin algha tartyp, «hatqa týsken núsqalary joq nemese olar óte az jerde әdeby til de joq» degendi kesip aitady. Osynyng nәtiyjesinde «әdeby til» degen termin «jazba til» degenning balamasy retinde úsynyldy. Balaqaev: «Ádeby til – jazba til. Jazba әdebiyet ar­qyly til baylyqtary, onyng qúry­lysy symbatty qalypqa týsip, eksheledi. Jazuy bolmaghan halyq­tyng tili әdeby til dәreje­sine kóterile almaydy», – dep jazdy. Dәl osynday tújyrymdy Músabaev ta aitty: «Ádeby til eng әueli-aq jazugha sýienedi. Jazu stiylinsiz әdeby til bolmaq emes». Birqatar zert­teu­­shiler qazaq­­­tyng әdeby tilin XIX ghasyr­­dyng ekinshi jartysynan bas­tap, Abay men Ybyraydyng esim­deri­men bay­lanystyrdy. T.Qorda­baev qazaqtyng әdeby tili sovet zama­nyn­da ghana qalyp­tasqanyn aitty.  Ádeby tilding tarihyn zerde­leu ýshin aldymen «әdeby til» degenimizding ne ekenin anyqtap alu qajet. Ádeby til­ding eng bas­ty belgisi – onyng óndelgen, súryp­­­talghan, normalanghan til boluy, búl – bir. Qyzmeti jaghy­nan sol halyq­tyng ómirinde úiym­dasty­rushy, qogham mýshelerining basyn qosushy sipaty, yaghny jalpy­gha ortaqtyq qasiyeti bolugha tiyis, b­iraq әdeby tilderding bir kezen­derdegi jazba týrlerinde әrda­yym songhy belgining boluy shart emes. Ár nәrsenin, әr qú­by­­lys­tyng zaty (mәn-mәnisi, tabiy­gha­ty) salys­tyru arqyly, ózge qúbylystardyng qara­ma-qar­sysyna qong arqyly tanyla týse­di. Ádeby tildi tanu ýshin onyng qara­ma-qarsysyna qoyyla­tyn basty qúby­lys – auyzeki sóileu tili. Búl – ýshin­shi shart. Ádeby til qoldanylu tәji­riy­besin­de qogham synynan ótken, nor­ma­­laryn qogham sanasy dúrys dep qabyl­da­ghan jәne ol norma­lar barsha ýlgilerge or­taq boluy shart. Búl – әdeby tilding tórtinshi sipaty.  Osy sipat-belgilerdi negizge ala oty­ryp, qazaqtyng til qol­danu tәjiriybe­sinde «әdebi» degen atributty últtyq dәuir­ge deyin de beruge bolatyn uәj­­derin anyqtadyq. «Ádeby til» degen katego­riyany qazaq tiline qalaysha qatystyrugha bolady? Qazaqtyng jazba әdeby tilining jana kezeni (osy kýngi týri) bastalghangha deyin, yaghny XIX ghasyrdyng ekinshi jarty­syna deyin qazaqta әdeby til boldy ma? Bolsa, jeke-dara bireu ghana ma, joq, bir qoghamgha eki әdeby til qatar qyzmet etti me?» degen siyaqty súraqtargha jauap beru kerek boldy. Zerttey kele, talday kele, «auyzsha damyghan qazaq әdeby tili» degen atau úsyndyq.

– Ghalym-әdebiyetshi Qayym Múqametqanov sizding ghylymy enbekteriniz turaly bylay deydi: «Basqa kitaptarynyz, ghylymy enbekterinizdi ait­pay-aq qoyayyn. Myna orfo­grafiya men punktuasiya jay­ly anyqtaghyshynyzdyng orny óte erekshe. Búl kitap ar­qy­ly siz bәrimizge de ústaz bolyp otyrsyz». Sizdi jalpy «orfo­grafiyanyng anasy» dep ataydy. Al býgingi baspasózdegi bylyqqan qateler turaly ne aitasyz?

– Birinshiden, men kýni býgin­ge deyin shyghyp jatqan orfo­grafiyalyq sózdikterding redaktory bolghan emespin. Songhy 10 shaqty jylda orfografiyalyq sózdik­ter mening redaktorlyq etuim­siz shyghyp jatyr. Qazir­gi kezde orfogra­fiya­lyq sózdik­terde qatelikter ketip jatqany turaly estiymin. Keyde telefon arqyly habarlasyp jatady. Songhy anyqtaghysh 2000 jyly jaryq kórdi. Onyng ózinde de baspadan shyghu prosesi toly­ghymen qolym­nan ótken joq. Songhy núsqasyn әkel­mes­ten, qolymdy qoydyrmastan, shygha­ryp jiberdi. Áytpese shaghyn maqa­la­dan bastap, enbekterimning barly­ghy baspa­dan shyqqanda baspa redak­tor­lary­men, kor­rek­torlarymen birle­sip, bastan-ayaq qayta-qayta qarap shyghatynmyn.  2013 jyly shyqqan emle sózdigine mening qatysym joq. Biraq sózdikting shyghyp jatqanyn estip, shekara, kókónis, qyrkýiek sózderining jazyluy turaly súrap, sózdikting redaktory bolyp otyrghan Núrgeldi Uәliyge әdeyi telefon soghyp, osy ýsh sóz­der­ding ortasyndaghy k әrpin g әr­pine ózgertu turaly úsyny­sym­­dy aityp edim. Múnday sóz­der ýsheu ghana emes, birneshe jýz­dep sanaluy da mýmkin. Osy uaqyt­qa deyin tilimizde әbden ornyq­qan biyl, býgin, kógal, qolghap t.s.s. kirikken sózderding qata­rynda kóptegen sózderdi túlghasy ózgergen qalpynda jazu kerek.  Songhy kezderi birneshe maqalamda sózderding dúrys jazyluy, dybystaluy turaly aityp, osynday sózderdi úyan­daghan týrde jazu kerektigin eskert­kem. Biraq bireuleri úyanda­typ, bireuleri úyan­datpay aityp jýrgendikten, eki týrli aity­lyp ketti. Teledidar men radio tilshi­leri tehnikanyng kómegimen aldyn­­daghy materialdy bir­den oqidy.

Búryn­ghy diyk­tor­­lar­­­day aldyn ala dayyn­dalyp, jat­tyqpaydy, taspada qalay jazyl­sa, sol kýiinde oqy bere­di. Jazyl­ghan kýiin­de oqu, orfo­epiya­lyq normalardyng saq­tal­­­mauyna, eng aldymen, mektep kinәli. Mek­­­tep­terde «Qazaq tili» sabaghynda orfo­­epiya­­lyq zandylyqtargha kónil bólinbeydi.

– Songhy 15-20 jylda basy­lym betteri punktua­siya­lyq qatelerden demigip túr. Amal neshik, búl qatelikting basynda filolog ghalymdardyng ózi túr, ony taratyp, qalyptastyrugha kel­gende jurnalister de aldyna jan salmay keledi. Ár basylymdaghy әr tilshi men әr korrektordyng qolynda mýiizi qaraghayday bir-bir profes­sor­dyng sózdigi, әrqaysynyng óz «pro­fessory» bar, dәlelin soghan sýienip keltiredi. Dәl qazir týzetudi qajet ete­tin myndaghan sózdi bylay qoyghanda, óte jii kezdesetin «biraq», «alayda», «óitkeni», «sebebi», degen sózden song negizdi-negizsiz ýtir qong, «kez kelgen», «aragidik», «shash etekten», «kónil kýidi» birde defispen, birde defissiz jazu, taghy basqa tolyp jatqan tynys belgilerin óz bilgenimen qoyyp, jap­pay sauatsyzdyq­ty qalyp­tastyryp jatyr. Ne is­teuge bolady, múny qalay jýieleymiz, qalay jýgen­deymiz?

– Songhy jyldary әrkim óz betimen jazyp, qospaytyn sózderdi qosyp, aj­y­rat­paytyn sózderdi ajyratyp, qoyyl­maytyn jerge ýtir qoyyp jazyp jýr. Ahmet Baytúrsynúly zamanynda óitkeni, sebebi, biraq, alayda siyaqty jalghau­lyqtar eki jay sóilemning ortasynda túratyn. Qazirgi kezde aldynghy sóilem tym úzaq bolyp kete me әlde orys tilindegi audarmalargha qaray ma, – sondyqtan, óitkeni, sebebi, biraq degen­derden basta­latyn sóilemder kezde­sedi. Ol sózderding sonynan ýtir qon dúrys emes. Ýtir jalghau­lyqtardyng aldy­nan qoyyl­ghanmen, sonynan qoyylmaydy.  Sol siyaqty kónil kýi, aldyn ala, kez kelgen siyaqty tirkesterdi defis arqy­ly jazugha eshqanday uәj joq. Búlar – qos sóz emes, tirkester. Sondyqtan defis qoi negizsiz. Syzyqshanyn, defiys­tin, ýtirding qoyylatyn oryndary bar. Olardy beybereket qoya beruge bol­maydy. Ol turaly «Qazaq tilining anyq­taghyshy» atty kitabymda naqty toqtalgham. Sol erejelerdi negizge ala otyryp, ala-qúlalyqqa jol bermey, birizdendiru kerek. Mektepte tynys belgilerdi oqytugha erekshe kónil bólip, saghat sanyn kóbeytu kerek.

– Latyn әlipbiyine kóshuge qalay qaraysyz? Latyn әlipbii qazaq til mәselesin sheshedi dep oilaysyz ba?

Latyn әlipbiyine kóshudi qol­daymyn. Latyn tanba­lary­men jazu erejelerin dayyndau kerek. Ol – óte kýrdeli әri jauapty is. Sondyqtan oghan júmyla kirisu kerek.

– Qay әripti qoldansaq ta, emle erejelerinde úqsastyq bolady. Mysaly, a әrpi barlyq buynda jazyla beredi; o, ó, ú, ý әripteri ýsh buyndy sózderding sonynda jazylmaydy. Latyn jazuyna kóshkende halyqaralyq terminder men orys sózderining jazyluynda birqatar qiyndyq­tar bolady. Mysaly, redaktor degendi redaktor dep jazamyz ba әlde redaktr dep eki dauyssyzdy qatar jazamyz ba, arasyna y әrpin qoyyp (redaktyr) jazamyz ba? Onyng bәrin jýielep, birizdendiru kerek. Latyn jazuyna kóshkende ch әrpin almasaq, chek, chempion degen sózderdi qalay jazamyz? Eng qiyny – jazu erejelerin týzu.  Latyn әlipbiyine kóshkende qazaq tili, ana tili, memlekettik til mәselesine erekshe mәn beru qajet. Mening oiymsha, balabaqshada, bastauysh mektepte aghylshyn tilin mýlde oqytpau kerek. Latyn jazuyna negizdelgen qazaq sózderin sauatty jazyp, oqyp daghdylana qoymaghan balagha aghylshyn tilin ýiretuge bolmaydy. Tildik sanada aghyl­shyn tilining әripteri saqtalyp qalghan balalar keyin qazaq tilin ýirengen kezde ol tanbanyng basqasha dybystalatynyn qabylday almay, shatastyratyn bolady. Bala bastauysh mektepte qazaq tili boyynsha sauatty jazyp, әbden daghdylanghan song ghana shet tilderdi ýiretuge bolady.

Mektep tabaldyryghyn attaghan bala ana tilinde ghana sóileui kerek. Bala bastauyshta orys tilinde de emes, aghylshyn tilinde de emes, tek qana ana tilinde oquy kerek. Ýsh tildi birden oqytqanda bala­nyng ana tili bolmaydy. Ana tili bolmaghan adamnan eshqan­day aqyn da, jazushy da, suret­shi de shyqpaydy. Ghalym shy­ghar, maman shyghar, tipti ataq­ty adam da shyghar. Biraq on­da eshqanday mәdeny azyq bol­may­dy.

Aghylshyn tilinde tamasha jaz­syn, orys tilinde óleng shyghar­syn, biraq ol – ana tili emes. Sondyqtan Ýki­met, bas­shy­­lar, oqu-aghartu sala­syn­daghy­­lar qazaq mektebin qolgha alyp, qamqorlyq kórsetui kerek. Qazaq mektebin kóbeytu kerek. Bala ana tilin bastauysh mek­tep­­ten mengerip, keyin basqa til­di qosu kerek. Aynalasyn ana tilin­d­e tanyp, әr zattyng qazaqsha atauyn bilgen song ghana onyng orys­­­shasyn, aghylshynshasyn ýi­­r­enui onay. Qazaq halqynyng saq­­­taluy tilining saqtaluyna bay­lanys­ty. Jahandanu zama­nynda ana tilimizding bolashaghyna, taza­ly­ghy­na erekshe mәn beruimiz qajet.

– Ángimenizge rahmet.

Aygýl Ahanbayqyzy,

Derekkózi: Egemen Qazaqstan

Abai.kz