فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆا ءتىل تازالىعىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.

– ءسىز ادەبيەتىمىزدەگى ال­دىڭ­­عى قاتارلى اقىندار­دىڭ ولەڭدەرىن لين­گ­ۆوس­تي­ليس­تيكالىق جاعىنان تەرەڭ زەرتتەگەن عالىمسىز. تالاي اقىننىڭ جۇلدىزىن جاق­تىڭىز. اباي، دۋلات، ماعجان، قاسىمنان باستاپ، مۇقا­عالي، تولەگەن، ءىزتاي، ودان بەرى­دەگى تۇمانباي، فاريزا، اقۇش­تاپ، ءتىپتى «مۇنداعى» سۆەت­قاليلارعا دەيىنگى اقىن­داردىڭ ءسوز ماشىعى تۋرالى پايىمىڭىز قانداي؟

– ادەبيەتتىڭ تاريحىن زەرتتەپ، اباي سياقتى قازاقتىڭ ءسوز قۇدىرەتىن تانىتقان اقىننىڭ تىلدىك تۇلعاسىن زەرتتەۋ ماق­سا­تىمەن ءۇش مونوگرافيا جاز­دىم. ابايدىڭ الدىنداعى ماحام­بەت، دۋلات، شورتانباي، تاعى باسقا ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ادەبي ءتىلدى دامىتۋداعى ورنىن، ەڭبەك­تەرىن كورسەتپەي كەتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، ادەبي ءتىلدىڭ تاريحى، اۋىزشا دامىعان ادەبي ءتىل ماسەلەلەرىن دە ءسوز ەتتىم. اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلىن، ابايدىڭ ءسوز ورنەگىن تال­داي وتىرىپ، ودان بۇرىنعى اقىن­دار­دىڭ شىعارمالارىن جەكە تالداپ-تانىتۋعا تىرىستىم.  «ءسوز قۇدىرەتى» دەگەن كىتا­بىمدا مۇحتار اۋەزوۆتەن باس­تاپ ون جازۋشىنىڭ قازاق ءتىلىن­دەگى ءسوزدىڭ قۇدىرەت-كۇشىن، اسەم­دىگىن، بەينەلىلىگىن، اسەر­لىلى­گىن، دۇرىستىعىن قالاي كور­سەت­­كەنى تۋرالى جازدىم. وسى با­عىت­تاعى تالداۋلارىمدى جال­­عاس­تىرىپ، فاريزا وڭعار­سىنوۆانىڭ شىعارمالارى بويىنشا كوپ ماتەريال جيناپ، ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازباق بولىپ ەدىم، كوزىمنىڭ كورمەي قالۋىنا بايلانىستى ول ءىسىم اياقسىز قالدى. الايدا، فاريزا پوەزياسىنىڭ كوركەمدىگى تۋرالى جەكەلەگەن ماقالالارىم جارىق كوردى. وندا ءسوز زەرگەرىنىڭ شى­عار­ماشىلىعىن قاي باعىتتا تال­داۋ قاجەتتىگىن ءبىرشاما كورسەتىپ بەردىم.

– ءسىز عىلىمي ورتاعا «اۋىز­شا ادەبي ءتىل» دەگەن جاڭا ۇعىم مەن تىڭ تەرميندى ەن­دى­رىپ، مۇلدەم جاڭا باعىت ۇسىن­دىڭىز. ءسىزدىڭ بۇل باتىل باي­لامىڭىزعا قارسىلىق تانىت­قاندار، جوققا شىعارۋعا جانتالاس­قاندار كوپ بولىپتى. وراسان پىكىر قايشى­لىعىنىڭ ىشىنەن ءسىزدى ۇستەم ەتكەن دالەل-دايەكتەرىڭىزدى العا تارتساڭىز.

– بىرقاتار عالىمدار ورىس ادەبي ءتىلى­نىڭ تاريحىن زەرت­تەۋ­شىلەردىڭ ۇلگىسى­مەن ادەبي ءتىلدى جازۋ-سىزۋمەن بايلا­نىس­تىرىپ كەلدى. سوندىقتان قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ءتىلىن بىلاي قويعاندا، اباي، ىبىرايلارعا دەيىنگى اقىن-جىراۋلاردىڭ ءتىلىن دە «ادەبي ەمەس» دەپ تابادى. وسى پىكىرلەس عالىمدار بەلگىلى ءبىر ءتىلدى «ادەبي» دەپ تانۋ ءۇشىن جازۋدىڭ بولۋى شارت ەكەنىن العا تارتىپ، «حاتقا تۇسكەن نۇسقالارى جوق نەمەسە ولار وتە از جەردە ادەبي ءتىل دە جوق» دەگەندى كەسىپ ايتادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە «ادەبي ءتىل» دەگەن تەرمين «جازبا ءتىل» دەگەننىڭ بالاماسى رەتىندە ۇسىنىلدى. بالاقاەۆ: «ادەبي ءتىل – جازبا ءتىل. جازبا ادەبيەت ار­قىلى ءتىل بايلىقتارى، ونىڭ قۇرى­لىسى سىمباتتى قالىپقا ءتۇسىپ، ەكشەلەدى. جازۋى بولماعان حالىق­تىڭ ءتىلى ادەبي ءتىل دارەجە­سىنە كوتەرىلە المايدى»، – دەپ جازدى. ءدال وسىنداي تۇجىرىمدى مۇساباەۆ تا ايتتى: «ادەبي ءتىل ەڭ اۋەلى-اق جازۋعا سۇيەنەدى. جازۋ ءستيلىنسىز ادەبي ءتىل بولماق ەمەس». بىرقاتار زەرت­تەۋ­­شىلەر قازاق­­­تىڭ ادەبي ءتىلىن XIX عاسىر­­دىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باس­تاپ، اباي مەن ىبىرايدىڭ ەسىم­دەرى­مەن باي­لانىستىردى. ت.قوردا­باەۆ قازاقتىڭ ادەبي ءتىلى سوۆەت زاما­نىن­دا عانا قالىپ­تاسقانىن ايتتى.  ادەبي ءتىلدىڭ تاريحىن زەردە­لەۋ ءۇشىن الدىمەن «ادەبي ءتىل» دەگەنىمىزدىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ الۋ قاجەت. ادەبي ءتىل­دىڭ ەڭ باس­تى بەلگىسى – ونىڭ وڭدەلگەن، سۇرىپ­­­تالعان، نورمالانعان ءتىل بولۋى، بۇل – ءبىر. قىزمەتى جاعى­نان سول حالىق­تىڭ ومىرىندە ۇيىم­داستى­رۋشى، قوعام مۇشەلەرىنىڭ باسىن قوسۋشى سيپاتى، ياعني جالپى­عا ورتاقتىق قاسيەتى بولۋعا ءتيىس، ب­ىراق ادەبي تىلدەردىڭ ءبىر كەزەڭ­دەردەگى جازبا تۇرلەرىندە ءاردا­يىم سوڭعى بەلگىنىڭ بولۋى شارت ەمەس. ءار نارسەنىڭ، ءار قۇ­بى­­لىس­تىڭ زاتى ء(مان-ءمانىسى، تابي­عا­تى) سالىس­تىرۋ ارقىلى، وزگە قۇبىلىستاردىڭ قارا­ما-قار­سىسىنا قويۋ ارقىلى تانىلا تۇسە­دى. ادەبي ءتىلدى تانۋ ءۇشىن ونىڭ قارا­ما-قارسىسىنا قويىلا­تىن باستى قۇبى­لىس – اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى. بۇل – ءۇشىن­شى شارت. ادەبي ءتىل قولدانىلۋ ءتاجى­ري­بەسىن­دە قوعام سىنىنان وتكەن، نور­ما­­لارىن قوعام ساناسى دۇرىس دەپ قابىل­دا­عان جانە ول نورما­لار بارشا ۇلگىلەرگە ور­تاق بولۋى شارت. بۇل – ادەبي ءتىلدىڭ ءتورتىنشى سيپاتى.  وسى سيپات-بەلگىلەردى نەگىزگە الا وتى­رىپ، قازاقتىڭ ءتىل قول­دانۋ تاجىريبە­سىندە «ادەبي» دەگەن اتريبۋتتى ۇلتتىق ءداۋىر­گە دەيىن دە بەرۋگە بولاتىن ءۋاج­­دەرىن انىقتادىق. «ادەبي ءتىل» دەگەن كاتەگو­ريانى قازاق تىلىنە قالايشا قاتىستىرۋعا بولادى؟ قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ جاڭا كەزەڭى (وسى كۇنگى ءتۇرى) باستالعانعا دەيىن، ياعني XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتى­سىنا دەيىن قازاقتا ادەبي ءتىل بولدى ما؟ بولسا، جەكە-دارا بىرەۋ عانا ما، جوق، ءبىر قوعامعا ەكى ادەبي ءتىل قاتار قىزمەت ەتتى مە؟» دەگەن سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك بولدى. زەرتتەي كەلە، تالداي كەلە، «اۋىزشا دامىعان قازاق ادەبي ءتىلى» دەگەن اتاۋ ۇسىندىق.

– عالىم-ادەبيەتشى قايىم مۇقامەتقانوۆ ءسىزدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىڭىز تۋرالى بىلاي دەيدى: «باسقا كىتاپتارىڭىز، عىلىمي ەڭبەكتەرىڭىزدى ايت­پاي-اق قويايىن. مىنا ورفو­گرافيا مەن پۋنكتۋاتسيا جاي­لى انىقتاعىشىڭىزدىڭ ورنى وتە ەرەكشە. بۇل كىتاپ ار­قى­لى ءسىز بارىمىزگە دە ۇستاز بولىپ وتىرسىز». ءسىزدى جالپى «ورفو­گرافيانىڭ اناسى» دەپ اتايدى. ال بۇگىنگى باسپاسوزدەگى بىلىققان قاتەلەر تۋرالى نە ايتاسىز؟

– بىرىنشىدەن، مەن كۇنى بۇگىن­گە دەيىن شىعىپ جاتقان ورفو­گرافيالىق سوزدىكتەردىڭ رەداكتورى بولعان ەمەسپىن. سوڭعى 10 شاقتى جىلدا ورفوگرافيالىق سوزدىك­تەر مەنىڭ رەداكتورلىق ەتۋىم­سىز شىعىپ جاتىر. قازىر­گى كەزدە ورفوگرا­فيا­لىق سوزدىك­تەردە قاتەلىكتەر كەتىپ جاتقانى تۋرالى ەستيمىن. كەيدە تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ جاتادى. سوڭعى انىقتاعىش 2000 جىلى جارىق كوردى. ونىڭ وزىندە دە باسپادان شىعۋ پروتسەسى تولى­عىمەن قولىم­نان وتكەن جوق. سوڭعى نۇسقاسىن اكەل­مەس­تەن، قولىمدى قويدىرماستان، شىعا­رىپ جىبەردى. ايتپەسە شاعىن ماقا­لا­دان باستاپ، ەڭبەكتەرىمنىڭ بارلى­عى باسپا­دان شىققاندا باسپا رەداك­تور­لارى­مەن، كور­رەك­تورلارىمەن بىرلە­سىپ، باستان-اياق قايتا-قايتا قاراپ شىعاتىنمىن.  2013 جىلى شىققان ەملە سوزدىگىنە مەنىڭ قاتىسىم جوق. بىراق سوزدىكتىڭ شىعىپ جاتقانىن ەستىپ، شەكارا، كوكونىس، قىركۇيەك سوزدەرىنىڭ جازىلۋى تۋرالى سۇراپ، سوزدىكتىڭ رەداكتورى بولىپ وتىرعان نۇرگەلدى ۋاليگە ادەيى تەلەفون سوعىپ، وسى ءۇش ءسوز­دەر­دىڭ ورتاسىنداعى ك ءارپىن گ ءار­پىنە وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنى­سىم­­دى ايتىپ ەدىم. مۇنداي ءسوز­دەر ۇشەۋ عانا ەمەس، بىرنەشە ءجۇز­دەپ سانالۋى دا مۇمكىن. وسى ۋاقىت­قا دەيىن تىلىمىزدە ابدەن ورنىق­قان بيىل، بۇگىن، كوگال، قولعاپ ت.س.س. كىرىككەن سوزدەردىڭ قاتا­رىندا كوپتەگەن سوزدەردى تۇلعاسى وزگەرگەن قالپىندا جازۋ كەرەك.  سوڭعى كەزدەرى بىرنەشە ماقالامدا سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋى، دىبىستالۋى تۋرالى ايتىپ، وسىنداي سوزدەردى ۇياڭ­داعان تۇردە جازۋ كەرەكتىگىن ەسكەرت­كەم. بىراق بىرەۋلەرى ۇياڭدا­تىپ، بىرەۋلەرى ۇياڭ­داتپاي ايتىپ جۇرگەندىكتەن، ەكى ءتۇرلى ايتى­لىپ كەتتى. تەلەديدار مەن راديو ءتىلشى­لەرى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن الدىن­­داعى ماتەريالدى ءبىر­دەن وقيدى.

بۇرىن­عى ديك­تور­­لار­­­داي الدىن الا دايىن­دالىپ، جات­تىقپايدى، تاسپادا قالاي جازىل­سا، سول كۇيىندە وقي بەرە­دى. جازىل­عان كۇيىن­دە وقۋ، ورفو­ەپيا­لىق نورمالاردىڭ ساق­تال­­­ماۋىنا، ەڭ الدىمەن، مەكتەپ كىنالى. مەك­­­تەپ­تەردە «قازاق ءتىلى» ساباعىندا ورفو­­ەپيا­­لىق زاڭدىلىقتارعا كوڭىل بولىنبەيدى.

– سوڭعى 15-20 جىلدا باسى­لىم بەتتەرى پۋنكتۋا­تسيا­لىق قاتەلەردەن دەمىگىپ تۇر. امال نەشىك، بۇل قاتەلىكتىڭ باسىندا فيلولوگ عالىمداردىڭ ءوزى تۇر، ونى تاراتىپ، قالىپتاستىرۋعا كەل­گەندە جۋرناليستەر دە الدىنا جان سالماي كەلەدى. ءار باسىلىمداعى ءار ءتىلشى مەن ءار كوررەكتوردىڭ قولىندا ءمۇيىزى قاراعايداي ءبىر-ءبىر پروفەس­سور­دىڭ سوزدىگى، ارقايسىنىڭ ءوز «پرو­فەسسورى» بار، دالەلىن سوعان سۇيەنىپ كەلتىرەدى. ءدال قازىر تۇزەتۋدى قاجەت ەتە­تىن مىڭداعان ءسوزدى بىلاي قويعاندا، وتە ءجيى كەزدەسەتىن «بىراق»، «الايدا»، «ويتكەنى»، «سەبەبى»، دەگەن سوزدەن سوڭ نەگىزدى-نەگىزسىز ءۇتىر قويۋ، «كەز كەلگەن»، «اراگىدىك»، «شاش ەتەكتەن»، «كوڭىل كۇيدى» بىردە دەفيسپەن، بىردە دەفيسسىز جازۋ، تاعى باسقا تولىپ جاتقان تىنىس بەلگىلەرىن ءوز بىلگەنىمەن قويىپ، جاپ­پاي ساۋاتسىزدىق­تى قالىپ­تاستىرىپ جاتىر. نە ءىس­تەۋگە بولادى، مۇنى قالاي جۇيەلەيمىز، قالاي جۇگەن­دەيمىز؟

– سوڭعى جىلدارى اركىم ءوز بەتىمەن جازىپ، قوسپايتىن سوزدەردى قوسىپ، اج­ى­رات­پايتىن سوزدەردى اجىراتىپ، قويىل­مايتىن جەرگە ءۇتىر قويىپ جازىپ ءجۇر. احمەت بايتۇرسىنۇلى زامانىندا ويتكەنى، سەبەبى، بىراق، الايدا سياقتى جالعاۋ­لىقتار ەكى جاي سويلەمنىڭ ورتاسىندا تۇراتىن. قازىرگى كەزدە الدىڭعى سويلەم تىم ۇزاق بولىپ كەتە مە الدە ورىس تىلىندەگى اۋدارمالارعا قاراي ما، – سوندىقتان، ويتكەنى، سەبەبى، بىراق دەگەن­دەردەن باستا­لاتىن سويلەمدەر كەزدە­سەدى. ول سوزدەردىڭ سوڭىنان ءۇتىر قويۋ دۇرىس ەمەس. ءۇتىر جالعاۋ­لىقتاردىڭ الدى­نان قويىل­عانمەن، سوڭىنان قويىلمايدى.  سول سياقتى كوڭىل كۇي، الدىن الا، كەز كەلگەن سياقتى تىركەستەردى دەفيس ارقى­لى جازۋعا ەشقانداي ءۋاج جوق. بۇلار – قوس ءسوز ەمەس، تىركەستەر. سوندىقتان دەفيس قويۋ نەگىزسىز. سىزىقشانىڭ، دەفيس­تىڭ، ءۇتىردىڭ قويىلاتىن ورىندارى بار. ولاردى بەيبەرەكەت قويا بەرۋگە بول­مايدى. ول تۋرالى «قازاق ءتىلىنىڭ انىق­تاعىشى» اتتى كىتابىمدا ناقتى توقتالعام. سول ەرەجەلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، الا-قۇلالىققا جول بەرمەي، بىرىزدەندىرۋ كەرەك. مەكتەپتە تىنىس بەلگىلەردى وقىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ساعات سانىن كوبەيتۋ كەرەك.

– لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قالاي قارايسىز؟ لاتىن ءالىپبيى قازاق ءتىل ماسەلەسىن شەشەدى دەپ ويلايسىز با؟

لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى قول­دايمىن. لاتىن تاڭبا­لارى­مەن جازۋ ەرەجەلەرىن دايىنداۋ كەرەك. ول – وتە كۇردەلى ءارى جاۋاپتى ءىس. سوندىقتان وعان جۇمىلا كىرىسۋ كەرەك.

– قاي ءارىپتى قولدانساق تا، ەملە ەرەجەلەرىندە ۇقساستىق بولادى. مىسالى، ا ءارپى بارلىق بۋىندا جازىلا بەرەدى; و، ءو، ۇ، ءۇ ارىپتەرى ءۇش بۋىندى سوزدەردىڭ سوڭىندا جازىلمايدى. لاتىن جازۋىنا كوشكەندە حالىقارالىق تەرميندەر مەن ورىس سوزدەرىنىڭ جازىلۋىندا بىرقاتار قيىندىق­تار بولادى. مىسالى، رەداكتور دەگەندى رەداكتور دەپ جازامىز با الدە رەداكتر دەپ ەكى داۋىسسىزدى قاتار جازامىز با، اراسىنا ى ءارپىن قويىپ (رەداكتىر) جازامىز با؟ ونىڭ ءبارىن جۇيەلەپ، بىرىزدەندىرۋ كەرەك. لاتىن جازۋىنا كوشكەندە چ ءارپىن الماساق، چەك، چەمپيون دەگەن سوزدەردى قالاي جازامىز؟ ەڭ قيىنى – جازۋ ەرەجەلەرىن ءتۇزۋ.  لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە قازاق ءتىلى، انا ءتىلى، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرۋ قاجەت. مەنىڭ ويىمشا، بالاباقشادا، باستاۋىش مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن مۇلدە وقىتپاۋ كەرەك. لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلگەن قازاق سوزدەرىن ساۋاتتى جازىپ، وقىپ داعدىلانا قويماعان بالاعا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە بولمايدى. تىلدىك سانادا اعىل­شىن ءتىلىنىڭ ارىپتەرى ساقتالىپ قالعان بالالار كەيىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن كەزدە ول تاڭبانىڭ باسقاشا دىبىستالاتىنىن قابىلداي الماي، شاتاستىراتىن بولادى. بالا باستاۋىش مەكتەپتە قازاق ءتىلى بويىنشا ساۋاتتى جازىپ، ابدەن داعدىلانعان سوڭ عانا شەت تىلدەردى ۇيرەتۋگە بولادى.

مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بالا انا تىلىندە عانا سويلەۋى كەرەك. بالا باستاۋىشتا ورىس تىلىندە دە ەمەس، اعىلشىن تىلىندە دە ەمەس، تەك قانا انا تىلىندە وقۋى كەرەك. ءۇش ءتىلدى بىردەن وقىتقاندا بالا­نىڭ انا ءتىلى بولمايدى. انا ءتىلى بولماعان ادامنان ەشقان­داي اقىن دا، جازۋشى دا، سۋرەت­شى دە شىقپايدى. عالىم شى­عار، مامان شىعار، ءتىپتى اتاق­تى ادام دا شىعار. بىراق ون­دا ەشقانداي مادەني ازىق بول­ماي­دى.

اعىلشىن تىلىندە تاماشا جاز­سىن، ورىس تىلىندە ولەڭ شىعار­سىن، بىراق ول – انا ءتىلى ەمەس. سوندىقتان ۇكى­مەت، باس­شى­­لار، وقۋ-اعارتۋ سالا­سىن­داعى­­لار قازاق مەكتەبىن قولعا الىپ، قامقورلىق كورسەتۋى كەرەك. قازاق مەكتەبىن كوبەيتۋ كەرەك. بالا انا ءتىلىن باستاۋىش مەك­تەپ­­تەن مەڭگەرىپ، كەيىن باسقا ءتىل­دى قوسۋ كەرەك. اينالاسىن انا ءتىلىن­د­ە تانىپ، ءار زاتتىڭ قازاقشا اتاۋىن بىلگەن سوڭ عانا ونىڭ ورىس­­­شاسىن، اعىلشىنشاسىن ءۇي­­ر­ەنۋى وڭاي. قازاق حالقىنىڭ ساق­­­تالۋى ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا باي­لانىس­تى. جاھاندانۋ زاما­نىندا انا ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىنا، تازا­لى­عى­نا ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز قاجەت.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

ايگۇل احانبايقىزى،

دەرەككوزى: ەگەمەن قازاقستان

Abai.kz