Búdan búryn «Abaydyng dindik nanymy men tanymy», «Abay sәulesi» «Abaydyng shýneti», «Abaydyng baqyty» jayynda jazyp edim, endi «Abaydyng baqayshyghy tónireginde bir ýzik syr» shertip otyrmyn. Qara baqayynan han basyna deyin halyq әdebiyetining altyn túlghasyna ainalghan Abay turaly qansha aitsaq ta, birdene jetpey túrghanday bolady. Kóptik etpeydi!

avtor

Birde aqyn, Abaytanushy Almahan Múhametqaliqyzymen súqbattasyp otyrghanymda ol kisi Qayym Múhamedhanovtyng Abaydyng «Mahabbatsyz dýnie dos, hayuangha ony qosyndar» degen óleni óz qoljazbasyndaghyday emes «dýnie bos» dep qate qoldanyp jýr dep aitqanyn әngimelep edi. Búl janghyryq búdan búryn da, keyin de biraz jerde aitylyp jýr. Al óz basym «Abay shýneti» atty maqalamda kózim jetken biraz shyndyqtyng shekesin qyltiytqanym bar.

Ózim jayynda aitsam Abaydy әli tolyq bilmeymin. Qalay bilesin, «Men bir júmbaq adammyn, ony da oila» degen syrgha toly júmbaq jýrekti! Abaytanushy da emespin. Biraq Abaygha qaryzdar qazaq balasynyng biri retinde bilgenimdi aitpay qalugha haqym joq. Kelesi úrpaq asylyn alar, jasyghyn tastar. Álemde «Qúran Kәrim» qanshama ret basyldy, taratyldy. Biraq esh ózgeriske úshyraghan joq. Onyng basqa últtar tilindegi balamaly týsindirmesi de keng tarady. Búl arada «balamaly týsindirme» degendi әdeyi qoldanyp otyrmyn. Qúrandy bir ghana kisi týsinip oqydy. Ol payghambarymyz Múhammed s.gh.s. Al, qalghanyn «Audarma» dep aitugha bolmaydy. Tipti Qúrannyng ishinde lәm-mim (Allagha ghana ayan) degen sýreler kezigedi. Búl júmbaq! Biluge qúmarlyq pen bilip jete almas sheksizdik arasyndaghy kóz jetkisiz jiyeksiz әlem kóp.

Al, Abay kim? Ol da «júmbaq pa?». Ol «ólennin, poeziyanyng payghambary ma?».  Esimizde bolsyn, Abaydy tanyghan esti úl onyng esimine payghambar atauyn qospaydy. Ol Haqty bilgen Abaydy kóteru emes, mazaqtau. Eger Abay tirilip kele qalsa, aldymen sony aitushyny asa tayaghymen ayamay asatar edi, «bóten sózin» ne!? –  dep.

...Qisyny men qyzyqty bolmasa sóz,

Nege aitsyn, payghambar men ony Allasy, – degendi aitqan Abay lirik aqyn, tolghamdy filosof ghana emes, ghúlama dintanushy taza – músylman. Songhy payghambar – Múhammed (s.gh.s). Endi ne kerek?!

«Júmbaq»-qa kelsek Abay әlem júmbaghyna, din júmbaghyna, hadis júmbaghyna bar zeyin-zerdesimen ýnildi. Ózi de júmbaqqa ainaldy. Eng bastysy Abay Haqty tanydy. Haq ta Abaydy «dalagha tastaghan joq».

«Abay da» san mәrte kóshirildi, basyldy, taratyldy. Bizding Ór Altaydaghy auylgha «Abay qoljazbasy» atanghan qotarma qoljazbalar 1920 jyldardyng aldy-artynda tarady. Aqyt Ýlimjiúly da sol kezde tamsanyp, tandanyp:

Búdan búryn aqyndar ótti talay,

Ásirese Qúnanbay balasy Abay.

Solarday ótkir sózdi tappasam da,

Oyymdy jetkizeyin qúray-jamay, – dey kelip oghan óte joghary bagha berdi. Elikteme ólender («ghaqyliyalyq ýndeuler» dep) jazdy.

Aytayyn degenim kóshirme, qotarma kóbeygen sayyn, әsirese zamana aghymyna baylanysty әrip jazulardyng ózgeruimen әuelgi núsqadan auytqushylyq kóp kezdesedi. Abay bir ghana ghasyrgha syimaydy. HIH, HH, HHI – ýsh ghasyr Abay ghasyry. Odan keyingisin Alla biledi. Eski Shaghatay jazuy, tatar baspalary kezindegi tatar shalys sózder, arab, parsy әdebiyeti yqpaly jәne arab alfaviyti negizinde jasalghan Ahmet Baytúrsynovtyng tóte jazu әlippesining ortaq ereksheligi – onnan solgha qaray jazylady. Asty-ýstindegi nýkte, ýtir, jinishkeru belgilerin angharmaghan adamnyng qatelesui bek mýmkin. Sondyqtan da sóz basyndaghy Abaydyng «Mahabbatsyz – dýnie dos» sózining «Mahabbatsyz – dýnie bos» bolyp jazyluyna, ózgeriske úshyrauyna tandanugha  bolmaydy der edik. Tek týzetpegenimizge ashynugha, qynjyluymyzgha, úyaluymyzgha bolady.

Kenes zamany jayly kóne qariyalar: «e, kәmenester kelip qazandy ortaq qylady deydi, qatyndy ortaq qylady deydi» – dep bir auyz tújyrymmen arghy bet asqanyn aityp otyrushy edi. Sol «qatyn ortaq» zamangha Abaydyng «mahabbatsyz dýnie bos» degeni tabylmas qatyq boldy da, jenil sezimdegi óner qúlaghyn ústaghandar qyzdargha iyek kótergen tústa atasynyng sózin algha ústaytyn edi. Áuezov jaryqtyqtyng ózi Abaydyng ghashyqtyq hikayalaryn tamsana bayandaytyn. Tipti Qayymnyng aituynsha Sәbenning ózi (Múqanov) Múhtar Áuezovty «Abaydyng tól kindiginen eken» dep, sodan eki túlghanyng arasyna qara mysyq jýgirip ótken. Qalay bolghanda da biz Múqana da, Sәbene de sendik. Ózderi bilip adassa da, bilmey adassa da júrt Abaydyng bir qyryn mahabbat sezimine mastyghymen týsindi de janaghy «mahabbatsyz – dýnie bosty» әndete jóneldi. Kim kinәli?

Endi kitap aqtarayyq. Múhtar Áuezov ózi qarap redaksiyalaudan ótkizgen Abay shygharmalarynyng 1957 jyly Almatyda jaryq kórgen II tomdyq tolyq jinaghynyng I tom 121 betinde taygha tanba basqanday:

Mahabbatsyz – dýnie dos,

Hayuangha ony qosyndar,

Qyzyqtan ózge qalsang bos,

Qatynyng balang dosyng bar, – dep túr eken.

Eng ýlken súraq – Abaydyng mahabbaty ne?

Búghan jauapty Abaydyng ózi aityp ketken, qaytalayyq: «Qúday Tәbәrәkә uә Taghalanyng barlyghynyng ýlken dәleli – neshe myng jyldan beri әrkim әrtýrli qyp sóilese de, bәri de bir ýlken Qúday bar dep kelgendigi, uә hәm neshe myng týrli dinning bәri de ghadelet, mahabbat qúdaygha layyqty degendigi» (qyryq besinshi sóz)».

«Adamshylyqtyng aldy mahabbat, ghadilet sezimi»...

«Mahabbatpen jaratqan adamzatty, sende sýy ol Allany jannan tәtti»...

«Kýni týni oiymda bir-aq tәniri, Ózine qúmar qylghan onyng әmiri»...

Demek, Abaydyng «mahabbatsyz ... », – degeni Allagha degen mahabbatty birinshi oryngha qoyyp túr. Qalghany aitpasa da óz jalghasyn tabatyn tabighat zandylyghy.

Al endeshe, sening Allagha degen mahabbatyng bolmasa «dýnie qughan – boq qonyzsyn», «hayuannan aiyrmang joq». Mynau dýniyeni – pendeshilikti, bas amandyq ýshin jasalatyn baqay qulyqty, mýlikti, maldy, aldap-arbau, bәkir-shýkirdi ózine dos etesin. «Alla ózgermeydi, adamzat kýnde ózgeredi», «Zamana sharua, minez kýnde ózgeredi, Taghrif Alla esh ózgermeydi». «Kýlli maqúlyq ózgerer, Alla esh ózgermes». Sondyqtan, «raspenen talaspa mýhmin bolsan!». Osyndaghy «raspenen talaspa» degen sózdi myng qaytalasaq ta, әli de shýbәmen qaraytyndar az emes. Tipti osy joldardyng ózine múrynyn shýiirip, erinin qozghaugha da  erinip otyrghandar da bar shyghar. Óz erki! Abay aqiqatynyng taghy bir terenin Jýsip Balasaghúnnyng «Qúttybilik» dastanynan tabamyz (Almaty, «jazushy» baspasy, 1986 jyl, 395-bet).

Dýniyeqonyz, paydakóske jolama,

Shýbәsiz, ol – jauyn, jau dos bolama?

(Dýnie qughan, dýniyeqonyz onama,

Dýnie dos dýnie – bos, jolama), – deydi.

Úlylar ýndestigi bireu ghana. Týp qazyghy mýhmin Alla sózi. Alla sózi «mýhmin talaspaytyn» «ras» – shyndyq!

Taghy bir qaytalaytyn aqiqat Abaydyn:

«Kóp kitap keldi Alladan, onyng tórti

Allany tanytugha sóz aiyrmas», – degeni.

Abaytanushylargha aitar edim – osy sózding mәnine tolyq jetu ýshin, әueli Abaydyng izimen sol tórt kitapty oqyp shyghynyz dep. Tórt kitap týgil Qúrannyng betin ashpaytyndardyng Abay turaly zertteu jýrgizdim degeni, enbek jazghany – Áuezovqa úqsap Abaydyng «tizesine» deyin emes, Maghauinshe «qyzyl asyghyna» deyin emes, Abaydyng baqayshyghy tóniregindegi әngime bolyp qala beredi.

Abaydyng qara baqayynan han basyna deyin zertteu – keshening bir jýgi bolsa, býgingining eki, ertengining ýsh jýgi bolmaq. Maqsat bireu –  Abay әlemi arqyly qazaq әlemin tanu, kóteru; «adamzattyng bәrin bauyrym» dep sýiip, әlem halyqtarymen óner, bilim-ghylym arqyly ýzengi tenestiru. Abay – adamzattyng Abayy. Qazaq dalasynda tughany ýshin bizding tәleyimiz jenip túr. Ózining baghyna tughan úlyn úlaghattau – Allanyng últqa jiberetin syily synaghy! Synaqtardan sýrinbey óteyik, aghayyn!!!

 Jәdy ShÁKENÚLY, Qazaqstan Jazushylar Odaghynyn, Euraziya Jazushylar Odaghynyng mýshesi, Halyqaralyq Shynghyshan akademiyasynyng akademiygi

Abai.kz