Elbasynyng N.Á.Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalasynda atap kórsetilgendey, tughan jerding patriottary men sol aimaqtardyng kórnekti tarihy túlghalarynyng eli men tughan jerine atqarghan qyzmetteri  turaly tanymdyq-taghylymdyq derekter arqyly tarihy sanamyz ben últtyq dinimizdi shynday týsetinimizge senim  mol. Osyghan oray,  shilingir shilde aiynyng songhy kýni men  tamyz aiynyng alghashqy kýnderining basynda «Aq jol» demokratiyalyq partiyasy Atyrau filialynyng bastamasymen «Alash jolymen» atty ghylymy ekspedisiya úiymdastyryldy. Ekspedisiya júmysy Atyraudan bastau aldy. Maqsat – Alash arystarynyng izi qalghan oblystyng Qyzylqogha audany, Aqtóbe oblysynyng Oiyl audany, Batys Qazaqstan oblysynyng Qaratóbe, Syrym audandaryndaghy jәne Oral qalasyndaghy tarihy oryndargha taghzym etip, júrtshylyqpen kezdesip, dóngelek ýstelder men kezdesuler úiymdastyryp, pikir bólisip, derekter jinaqtau. Árdayym, «Aq joldyqtardynda» Elbasynyng strategiyalyq maqalasynda kóterilgen ruhany janghyru baghytyn basshylyqqa alatyndyghyn atap ótken partiya filialynyng diyrektory Ermeqaly Yusupovtan keyin  qúramynda «Aq jol» partiyasynyng sayasy kenesshisi, sayasattanushy Ábilhan Tóleuishov, H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiytetining professory, tarih ghylymdarynyng doktory Aqqaly Ahmet, tarih ghylymdarynyng kandidaty Qylyshbay Sýndetúly jәne audandyq «Qyzylqogha» gazetining bas redaktory Bauyrjan Siysenovtar  ghylymy ekspedisiya mýshelerin apparat jetekshi Aysúlu Qondybaeva saparlaryna sәttilik tilep, shygharyp saldy. Taqtayday asfalit jolmen audan ortalyghy Miyalyny betke alghan kólik jolynda myndaghan shaqyrymdar jatqandyghy belgili. Ol ýlken jauapkershilik pen  shydamdylyqty qajet etedi. Synap baghasy  42-45 gradus ystyqty kórsetip túr. «Jol azabyn jýrgen biledi» degendey ishtey jolda kólikting búzylmay, elsiz, japan dalada qalyp qoymay dittegen jerimizge aman-esen jetsek iygi dep tilep qoyamyz.

Kólik ishinde tughan jerining ótken-ketkenin jatqa biletin Ábilhan aghamyz Batys Alashorda әskerining qúramynda qyryqqa juyq qyzylqoghalyq әskeriyler men sheneunikterding bolghandyghy turaly derekter halyq arasynda sonau zamannan beri  aytylyp kele jatqandyghyn tilge tiyek etti.  Saghyz, Guriev uezdik zemstvo upravalarynda bir top shoghyrdyng qyzmet jasaghany belgili. Qyzyl qyrghyn beleng alghan 1938 jyly oblys arhiv qyzmetkerleri týzgen tizim boyynsha ólkede elu shaqty búrynghy alashordashylar túrghan. Olardyng qatarynda Alpan Kenjaliyev, Qadyrbay Esmaghambetov, Ybyrash Áljanov, Júmaghaly Anqyldaqov, Niyaz Mendiqúlov, Dýisenghaly Jolamanov, Qúrman Ghaliyev taghy da basqalary boldy. Batys Alashordanyng qúramdas bóligi – Atyrau Qazaq komiytetterinin, Guriev, Saghyz uezdik upravalarynyng tarihy H.Dosmúhamedov, B.Qúlmanov, A.Kenjinmen ghana shektelip, B.Atshybaev, S.Qaratileuov, A.Kenjәliyev, Q.Ibrashev, K.Qarabaev  sekildi ýlken túlghalarymyzben birge  qarapayym mýsheleri, Alashordagha belsene qatysqan bir top halyq múghalimderi qaltarysta qalyp keledi. Al taqyrypty zertteu, el ishinen derek jinau, Resey arhivterine arheografiyalyq ekspedisiyalar shygharu isimen qatar jýrgizilui tiyis degen oidamyz. Sonymen baghytymyz Miyaly auyly.

Kiyeli Qyzylqogha jerinde

Atyraudan Miyalygha deyin 270 shaqyrymdy artqa tastap, audan ortalyghyna besindi shamasynda kelip jettik. Bizdi audan әkimining orynbasary Álibek Oljaghaliyev kýtip aldy. Ol audannyng býgingi tynys-tirshiligimen tanystyrdy. «Úlyny úly tútsa qút bolady» demekshi, Batys Alashorda ýkimetining belsendi mýshesi, Oral oblystyq zemstvo upravasynyng tóraghasy, ghúlama ghalym H.Dosmúhamedov osy audannyng tumasy. Audan ortalyghyndaghy orta mektepke jәne kóshege esimi berilgen. Sәl-pәl auqattanyp alghan son, audandyq tarihiy-ólketanu muzeyinde boldyq. Áriyne, eki qabattyq muzeyding ishi sәnge bólenip, janasha keyipke enip, jalpylama ónir tarihynan syr shertip túrghanymen Alashorda ýkimetining tarihyn asha týsetin qúndy jәdigerlerding azdyghy kónilge kirbing úyalatady. Sondyqtan, aldaghy uaqytta osy bir olqylyqtyng ornyn toltyru joldary qolgha alynsa núr ýstine núr.

Kelesi baghytymyz tarihy oryn «Halel stavkasy».  Kezinde stavka mektep pen obagha qarsy komissiyasynyng ortalyghy bolghan. Býgingi kýni stavka ornynda tas belgi qoyylghan.  «Halel stavkasyna» audan ortalyghynan tikeley Taysoyghan qúmyn kesip ótetin joldyng qashyqtyghy 35 shaqyrym. Biz qiynda bolsa osy joldy tandaghanymyz, audan әkimining orynbasaryn bir sәt oilandyryp tastady.  Qalyng qúm ishinde avtokólik batyp qalsa, ony shygharuda  kóp kýsh ekendigi ózin-ózi týsinikti. Ári kesh týsip qalghany taghy bar.

Degenmen, audan әkimining orynbasary Álibek Tóleuishúly tez sheshim qabyldap, qúm ishindegi joldy jaqsy biletin, sol baghyttaghy Oiyl auyldyq okrugine qarasty «Aq qora» eldimekeninde túratyn Kenesary Ortanov degen azamatpen úyaly telefonmen baylanysqa shyghyp, mәn-jәidi týsindirdi. Onyng sózge kelmey alyp barugha keliskenine riza bolghan biz malshy auylgha kólikting basyn búrdyq. Taysoyghan qúmynyng búira-búira shaghyldarynyng arasymen adaspay tauyp alyp barghanyna tәnti bolystyq.  Keng dalanyng auyzyn ashsa kómekeyi kórinetin azamattan «Osynsha jolsyz jermen, bytqyl-bytqyl arasymen tarihy oryndy qalay tauyp keldin?»,- dep súraymyz ghoy bayaghy. Sәl jymighan ol: «Osy aradan eki shaqyrymday jerde kezinde Dosymbay әkemning qystauy bolghan. Bala kezimizde sizder kórip otyrghan oryn biyik bolatyn. Anau kóringen aghashtyng týbinde ýiding oryny boldy. Keruetter, әrtýrli túrmystyq zattar shashylyp jatatyn-dy»,- dep eske alady.  Halel babamyzdyng tabany tiygen kiyeli mekenge til bitip sóilep ketse tausylmas tarihy barlyghyn ishimiz sezgenmenen, «Ótken kýnde belgi joq» degen tәmsilge amalsyz yryq beresin. Qúndy da qasiyetti tughan jerding tarihynan alystap ketkendigimiz ókinishti-aq. Guriev, Taysoyghan óresindegi  Jiyrenqúdyq, Kermaqas, Jarypshyqqan, Búlan, Saghyz ónirinen  Oiyl, Shynghyrlau,  Terekti, Hankól, Jympity, Qaratóbe, Oralgha deyingi ónirdi  mekendegen halyqtyng basyn biriktirip, jan berip, jan alysqan uaqytta eldik pen birlikke shaqyrghan Alash arystary osynau úlan baytaq dalany atpen sharlap, basqarghanyna eriksiz bas iyesin. Ómirleri men qyzmetterin últynyng bolashaghy jolynda qasiyetti qyzmetke baghyttaghan túlghalardyng elding el boluyna qyzmet etkenderi eske týskende, «Eske alsandar bizderdi, Myng rahmet sizderge (Mahambet)»,-degen óleng joldary oigha oralady. Demek, Alash arystarynyng janqiyarlyq erlik joly úrpaq janynan óshpeydi.

Qas qarayyp, aspanda júldyz jymyndaghan shaqta Miyalygha da kelip jettik. Bir aita keterligi – aldaghy uaqytta da ólke tarihyn, Alash arastaryn zerdelegen әrbir azamat Taysoyghan qúmyndaghy «Halel stavkasyna» soqpay ketpesi anyq. Osy orayda, olardyng baghytynan janylmay tez tabu ýshin arnayy belgiler qoyylsa qanday jarasymdy?! Ekspedisiyanyng ertengi kýngi baghyty – Aqtóbe oblysynyng Oiyl audany. Búl  Miyalydan 65 shaqyrym qashyqtyqta.

«Oyyl kózding jasy edi...»

Tariyhqa sheginis jasasaq. Oiyl bekinis retinde 1869 jyly salynghan. 1869 jyldyng qazan aiynda  bekinistegi kazarmalargha әskery garnizon ornalastyrylyp, 1870 jyly әskery bekinis retinde tolyghymen qúrylysy ayaqtalghan. Bekinisting soltýstik-shyghysynda orys poselenesi salynyp, onyng soltýstik-batysynda Oiyl jәrmenkesining tastan salynghan ghimarattary boy kóterip, talay tarihtyng kuәsi bolghandyghyna esh shýbә joq. Salynghan tarihy ghimarattar kýni býginge deyin saqtalghan.1930 jyly Oiyl audany bolyp qúrylghan. Oiyl Kókjar atauymen de tarihta ózindik oryny bar kiyeli meken. Aqtóbe oblysynyng soltýstik-batysynda ornalasqan әkimshilik bólik. Alashtanushy ghalym Maqsat Tәji-Múrattyn  «Batys Alashordanyng epiysentri bolghan «kózding jasy Oiyl» aldymen Aqtóbe men Atyraugha birdey qatysty»- deui óte oryndy pikir dep bilemiz. Alash tarihynda «Oyyl uәlayaty» atauymen belgili. Tolyghyraq toqtalsaq «Oyyl uәlayatynyng uaqytsha ýkimeti» - Alashorda ýkimetining batys bóligindegi әkimshilik-aumaqtyq basqaru organy. 1918 jyldyn  sәuirinde Jympityda ótken  4-Oral oblysy qazaq sezining qararymen qúrylghany belgili. Qúrylghan  uәlayattyng әkimshilik aumaghy qúzyryna Jayyq ózenining ontýstik jaq betindegi jәne Oiyl, Taysoyghan ónirindegi 34 bolys endi. Uәlayat  birneshe uezge bólindi. Olar Oiyl, Jympity, Shynghyrlau jәne Saghyz uezderi. Batys Alashorda ýkimeti basshylary sol alasapyran jyldary әsker jasaqtau mәselesine erekshe mәn bergen.  1918 jyldyng shilde aiynda uәlayattyng ortalyghy Jympityda praporshikter, Oiylda yunkerler mektebin ashty. Oiyldyq enbek ardageri Quanysh Ámirovting aituynsha,  1918 jyly ashylghan Yunkerler mektebi oryn joq bolghandyqtan Jәrmenke komiytetining ýiinde ornalasqan. Ol da oilanatyn derek ekendigi sózsiz. Quanysh aghamyz 1948 jyly dýniyege kelgen. Alashtyng әigili ghalym qyzy, professor Rәbigha Sydyqovanyng naghashysy. Ghalym apamyz «Jer betindegi jalghyz naghashyma» dep qoltanba jazyp,  jaryqqa shyqqan enbekterin berip jiberip túratyn kórinedi. Al apamyzdyng әkesi Sәtighaly Qútqojin patsha zamanynda oqyp, bilim alghan ziyalylardyng biri.  Músylmansha da, oryssha da asa sauatty, eki tildi birdey mengergen qayratker.  Ol Batys Alashorda ýkimetining Oiyldaghy baylanys bólimshesin basqarghan. Ol turaly derekter Aqtóbe oblysy memlekettik arhiv qorynda saqtalghan. Keyin Temir, Tabyn (Bayghaniyn), Aral audandarynda poshta, telegraf, telefon, yaghny baylanys bólimderine basshylyq jasaghan, bilikti maman.  Qasireti 1937 jyldyng qúrbany boldy.

Oyyl audandyq kitaphanasynda audandyq maslihat deputaty, enbek ardagerleri, jastar men enbek újymdarynyng ókilderi qatynasqan kezdesu boldy. Oiyl audandyq ishki sayasat bólimining basshysy Múratbay Bolatúly Aydarbaev audannyng әleumettik-ekonomikalyq hal-ahualymen qysqasha tanystyryp ótken son, júrtshylyqpen kezdesu sharasynyng tizginin Sh.Bersiyev atyndaghy audandyq tarihiy-ólketanu muzeyining basshysy Balghiya Tileujanqyzy Rysbaeva qolyna aldy. Onyng týsindiruinshe, Oiyl ónirine qatysty Alash qayratkerlerining isteri jasaqtalyp, derekter qory, estelikter jinaqtalghan. Áli de búl baghytta atqarylatyn júmystar az emes.  Kezdesu barysynda, Alashorda tarihyna qatysty arhiv derekteri turaly sóz qozghalyp, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Aqqaly Ahmet Oiyldaghy Alashorda partiyasyna mýshe bolghandar men әskeriyler turaly mәseleni qozghaghan tústa Batys Alashorda qosyndaryn jasaqtaghan әskery qayratkerler A.Abylaev (1998 jylghy 16 sәuirdegi QR Bas prokurorynyng qortyndysy boyynsha aqtalmaghan), N.Nýkeshev, N.Esimhanov, T.Esenaliyev, T.Janabaev,  J. Múqashev, N.Saniyn, Ótegenov, Ájimúratov, M.Ospanov, D.Asanov, S.Iztileuov (Oyyl), M.Bisaliyev (Oyyl), M.Esenbaev (Oyyl), S.Udebaev, A.Upirov (Oyyl) S.Upirov (Oyyl), Bekmambetov,  N.Sýneldikov jәne taghy da basqa turaly zertteulerding óte tapshy ekendigin mәlimdedi. Osy tústa, keybir atalghan adamdardyng aghayyn-tuystary, qyzdary Oiylda túryp kelgendigin, olar kenestik súm sayasattan zәrezәp bolyp qalghany sonshalyq, aitugha qoryqqandyghyn enbek ardagerleri Amanqos Qisyqov pen Qazybek Núrymgereyúly óz estelikterinde aityp berdi. Negizinde Aqtóbe arhivshileri jinaqtaghan tizim boyynsha búl ólkede – 136 alashordashyldardyng esimderi anyqtalghan. Ol da sonau 1938 jylghy «halyq jaularyn» izdeuding nәtiyjesinde jinaqtalghan tizim. Al myna bir faktige nazar audarsaq Alashtyng Oiyldaghy atty polkining óz tuy bolghandyghyn angharamyz. Búl orayda, jazushy Sәbit Múqanov «Esei jyldary» atty kitabynda «Respublika astanasy Orynbordan Qyzylordagha kóshken tústa Qazaq AKSR-i Kenesining V sezi prezidiumyna dayarlaghan stoldyng syrt jaghyna ilingen kóp tulardyng ishinen jasyl tugha kózimdi tiksem: «tozynqyraghan shúgha, betine arab әripimen: «Lә iylәha illa-alla, Múhamәdýn Rәsul alla» dep, ony ainala, «Jasasyn Alash avtonomiyasy!» jәne «Alashtyng Oiyldaghy atty polky» dep jazylghan. Búny men jazushylyq fantaziyadan tughyzyp otyrghan joqpyn, nemese jónsiz «qyzyq» izdep, oidan jasap otyrghan joqpyn, shyndyqta bolghan ashy faktyny ghana bolghan týrinde sipattap otyrmyn!»,- dep jazady. Kezdesuden keyingi saparymyz taghy bir tarihy oryn - Oiyl audandyq ortalyq meshitine baryp Alash arystarynyng ruhtaryna qúran baghyshtadyq. Meshitting bas imamy, «Núr-Mýbarak» uniyversiytetining týlegi Núrsúltan Serikúly mәlimetine sýiensek,  Meshit 1873 jyly salynghan. Meshitting alghashqy imamy Saghidolla Izteluov bolghan. Tastan salynghan ghimarattyng ishinde jóndeu júmystary jýrgizilgenimen, onyng bólmeleri sol qalpynda saqtalghan. Bir ghasyrdan astam tarihy bar imandylyq ordasynyng Kenestik jýiening «din apiyn» dep yzghar shashyp túrghan nasihaty kezinde qalay saqtalyp qalghandyghyna tanymyz bar. Búdan basqa ekspedisiya mýsheleri audan ortalyghyndaghy tarihiy-ólketanu muzeyinde bolyp,  Alash yunkerler mektebi ornalasqan (auyzsha derekter boyynsha), HIH ghasyrda salghan bay kópes Krasavinning ýii, baylanys bólimshesi, ataqty  Kókjar bazary ghimarattarynyng tarihymen tanysty. Ghajaptyghy sol – salynghandaryna bir ghasyrdan astam uaqyt ótse de kóne ghimarattar sol kýiinde saqtauly túr. Ony jergilikti basshylardyng zaman talabyna say halyq iygiligine paydalana bilui qanday aqyldylyq desenizshi?!

Týs aua Oiyl audanynan shyqtyq. Jol apshasyn quyryp, zulaghan kólikting donghaly astynda shaqyrymdar artta qaluda. Baghytymyz Jetikól – Jaqsykól – Sarybie – Aqboz – Aqqozy – Qaratóbe. Biyl dalagha shóp qalyng shyqqan, ýiir-ýiir jylqy, siyr tabyny, otar-otar qoylar joldyng eki betin alyp, qaptap jayylyp jatyr. Qazaqtyng baylyghy tórt týlik desen, dalanyng da sәni osy tórt týlik mal. Búl kóriniske kónil sýisinip, kóz toyady.

Qaratóbede sez ótken...

Álqissa...  Baghytymyz Batys Qazaqstan oblysynyng Qaratóbe audany. Batys Alashorda tarihy sóz bolghan tústa, oiymyzgha Qaratóbe sezi, Sәken týsetindigi belgili.

« ...Qaratóbe sezi. 1918 jyldyng bas kezi. Qystyng kýni. Qaratóbege Oral oblysynyng bar oqyghan qazaqtary jiyldy. Bastyqtary eki – Dosmúqambetúly. Sezd ashyldy. Qaralatyn mәselelerding zory: әsker jasau, ýkimet qúru, ýkimetke qarajat aqsha jinau.»

Búl derekter Sәken Seyfullinning «Tar jol, tayghaq keshu» atty tarihiy-memuarlyq romanynan alyndy.

Audangha qarasty Aqqozy auylynyng manynda Qúrmanghazynyng ústazy Úzaqtyng júmyrtqaday appaq kesenesi menmúndalaydy. Osy auylda 1956 jyldary Batys Alashorda polkining ofiyseri, Jayyq ónirin kenestendiru isine qatynasqan Tәjmúhambet Jalpaqov túrghan eken. Ol 1942-1945 jyldary aralyghynda ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qatynasqan.  Terekti audandyq tútynushylar qoghamynyn, Qaratóbe audanynyng Aqqozy júmysshylar kooperatiyvining bas buhgalteri qyzmetterin atqarghan. Búl túlgha turaly Qaratóbe audanyq gazetining bas redaktory bolghan, býgingi kýnderi zeynetker, «Qaratóbening anyqtamalyghy» dep әzildeytin aqsaqal Qayyrjan Hasanovtan súrau kerek-au degen oy keldi. Ol kisi Oral qalasynda túrady.  Alashqa qatysty úrpaqtar sabaqtasyghy dinining ýzilmegenin býkil ekspedisiya barysynda әrdayym sezinip otyrdyq. Qayrekeng qarttyng tughan atasy Tólegen Imanghaziyev Qaratóbe sezine qatynasqan Alash qozghalysynyng belsendi mýshesi.

Mine, Qaratóbede kórindi. Bizdi audannyng is basynda jýrgen bir top basshylary kýtip alyp, birden Qaratóbe sezi ótken tarihy oryngha alyp bardy. Eng ókinishtisi, býginderi sezd ótken tatar meshitining júrnaghy da qalmaghan. Belgi tasta «Últ tendigin jalau etip, qazaq halqynyng jarqyn bolashaghy ýshin tәuelsiz el bolu jolynda janyn pida etken Alash qayratkerlerining ruhyna arnalady» degen sóz qashap jazylghan. Joghary da atap ótilgendey Batys Alashordanyng eng manyzdy sheshimderi osynda qabyldandy. Qaratóbedegi Alashorda sezi ótken ghimaratqa arnap qoyylghan belgi basynda bolghan son, Múhit Meralyúly atyndaghy audandyq tarihy ólke tanu muzeyindegi jәdigerler arqyly audannyng tarihymen, audannan shyqqan tanymal túlghalar turaly qúndy derekterge qanyghyp, ýlken әser aldyq. Muzey újymymen kezdesu barysynda sayasattanushy Á.Tóleuishov: «Aq jol» demokratiyalyq partiyasy Alashorda qayratkerlerining isin jalghastyratyn partiya bolyp sanalady. Sol baghytta jýieli júmystar jýrgizetin bolamyz»,- dedi. Qaratóbeden Jympitygha deyin 90 shaqyrym jol. Mine, samaladay jarqyrghan Jympitynyng shamdary da kórindi.

Erkindik osy arada tәi-tәy basqan

Audan әkimining orynbasary Asylanbek Ahmetollaúly Sarqúlov júmys uaqytynyng ayaqtalghanyna biraz uaqyt bolsa da ózi qarsy alyp, qosh kelding aituy da jasta bolsa elge bas bolyp jýrgen azamattyng kóregendigi dep týsindik. Audan әkimi is-saparda jýrgendigin jetkizip jatyr. Sәikestikti qaranyz,biz toqtaghan qonaq ýiding atauy «Alashorda» ekendigin bilgen ekspedisiya mýsheleri qazaqy yrymdargha senetin elding úrpaqtary retinde jaqsylyqtyng nyshanyna baghalap jatty.

Kesh kelgen, әri jol soqqan bizder tamaqtan song demalugha jattyq.

Tanertengilik sәt. Bizding nazarymyzgha birden kózge ilikkeni kóshe boyyndaghy bilbord boldy. Ýlken bilbordta «Alashorda ýkimetine – 100 jyl» jazuy kóz tartady. Búl jarnamanyng kórnekti jerde ilinui elimizding ótken tarihyna degen sergek kózqaras dep qabyldadyq.

Audandaghy júmysymyzdy «Alash sayabaghynan» bastadyq. Búl sayabaqtyng 2008 jyly Alashtyn-90 jyldyghyna  arnalyp ashylghandyghyna kuә bolghanymyz eske týsti. Sol sharanyng ayasynda ótken respublikalyq ghylymiy-tәjirbiyelik konferensiya júmysyna býgingi kýni Qazaqstan Respublikasy Parlamentining deputaty S.Ábdirahmanov, tarih ghylymdarynyng doktorlary, professorlar, alashtanushy M.Qoygeldiyev, H.Ábijanov, H.Tabyldiyev, T.Rysbekov, alashtanushy ghalym, filologiya ghylymdarynyng kanditaty M.Tәji-Múrat, filologiya ghylymdarynyng doktory, alashtanushy D.Qamzabekúly, tarih ghylymdarynyng kandidaty, dosent A.Ahmet, pedagogika ghylymdarynyng kanditaty Gh.Bazarghaliyev taghy da basqa  ghalymdar qatynasqan bolatyn.

«Alash arystary» sayabaghy aldynan kýtip alyp, kelgen qonaqtargha dәm-túz úsynyp, dombyramen әn-shashu shashuy da qazaqtyng dәstýrlerining biri. Sayabaqta Alash arystarynyng alleyasy jasaqtalghan. Alash qayratkerlerine arnalghan eskertkishke gýl shoqtaryn qoyyp, taghzym ettik. Sayabaq ishi erekshe kýtimge alynghan. Audan kólemindegi ótkiziletin tәrbiyelik is-sharalar osy alleyada ótkiziletindigin audan әkimining orynbasary atap ótti.

Ekspedisiya mýsheleri alandaghy qazaqtyng aqiqyq aqyndarynyng biri Qadyr Myrza-Álining eskertkishine de taghzym jasady. Qadyr aghamyzdyng kindik qany Syrym elinde tamghan. Qoladan qúiylghan eskertkish audannyng basty kóshesinde erekshe sәn berip túr. Eskertkish janynda túryp, eriksiz aqynnyng myna óleng joldary eske týsti:

Osynda el úrandasqan, aighaylasqan

Búl jerge jau ayaghyn bayqay basqan,

Erlikting eteginen ústap túryp,

Erkindik osy arada tәi-tәy basqan.

Shynynda alghash ret azattyq tuyn kóterip, otarshyldargha qarsy atoylaghan jer – osy Syrym eli. 1783 jyly Resey imperiyasynyng otarshyldyq sayasatyna qarsy qol bastaghan, batyr, bi, sheshen Syrym Datúlyn әrbir qazaq maqtanysh etedi.

Mәdeniyet ýiinde ornalasaqan S.Datúly atyndaghy tarihiy-ólketanu muzeyinde bolyp,  Alashtyn-100 jyldyghyna arnalghan kitap kórmesin tamashaladyq. Dóngelek ýstel barysynda audan әkimining orynbasary A.A.Sarqúlov myrza audandaghy Alashorda ýkimetining 100 jyldyghy jәne Jahansha Dosmúhamedovtyng 130 jyldyghy ayasynda ótkizilip jatqan is-sharalar jóninde keninen bayandap berdi. Erekshe atap ótetin jaghday «Alashorda ýkimetine 100 jyl» atty Semey, Oral qalalary jәne Syrym audanynyng onlayn konferensiyasy,  osy ataumen Jympity – Semey telekópiri,  «Alash jolymen» Jympity – Semey baghytyndaghy tarihy ekspedisiya,  «Jympity – Mәskeu» tarihiy-tanymdyq ekspedisiyalarynyng oryny erekshe ekendigi dóngelek ýstel barysynda aitylyp ótti. «Jympity – Mәskeu» tarihiy-tanymdyq ekspedisiyasy barysynda  «Oyyl uәlayaty» Uaqytsha ýkimetining tóraghasy, repressiya qúrbany J.Dosmúhamedov mәngi tynystaghan Butov poligonynda bolghandyqtaryn, basyna qúran oqyp, minәjet etkeni tebirenis tudyrdy. Últtyng úlylaryn úlyqtau osynday iygi isterden bastau alatyndyghy sózsiz. Halqymyzda «Óli jebemey, tiri bayymaydy» degen naqyl tekten-tek aitylmaghyny haq.

Búl sharada da úrpaqtar sabaqtastyghyna taghy da bir kuә boldyq.  1918 jyly Jympity da ótken sez ýiining iyesi, qazaqtan kelin týsirgen, kópes Ivan Sergeevich Fedyaninning tikeley úrpaghy, nemeresi, úlaghatty ústaz, enbek ardageri  Kim Nikolaevich Fedyaninning qatysuy. Anasy tana ruynan. Taza qazaqsha sóileytin Kim aghamyzdyng aitary  kóp eken. Analarynyng Alashqa qatysty әngimelerin eske ala otyryp, tisterinnen shygharmandar deuining ózi, sol zúlmat zamannyng úrpaqtar jadynan tól tarihyn óshiruding súrqiya kórinisi demeske shara joq. Qanshama derekterdi marqúmdar baqy dýniyege ózderimen birge ala ketti desenshi. ...Ózekti órtegen ókinish. K.N.Fedyanin Jympityda ótken sezd barysynda týsirilgen fotonyng ýy alibomynda bolghandyghyn, ony kezinde partiya әkimshiliginde isteytin qyzmetkerge bergendigin, keyin tarihy fotony sol qyzmetkerding joghaltyp alghandyghy jónindegi әngimesinen týigenimiz búl  Alash tarihyna salqyn kózqaraspa, әlde búny da qazaqy salghyrttyqqa jabamyz ba?..

Taghy da tariyhqa kóz jýgirtsek. Alashorda tarihyna qatysty ókinishtisi sol, 1918 jyldyng 7 jeltoqsanyndaghy Jympity býliginde uezdik sottyn, Alash әskerining shtaby, uezdik zemstvo basqarmasynyn,  uezdik zemstvo milisiyasynyn, komissar kenesining qújattary  týgelimen órtelgeni eriksiz oigha týsip, ózekti órteytindigi shyndyq.

Audandaghy atqarylyp jatqan kóptegen iygi isterding bastauynda jýrgen muzey diyrektory Aynagýl Maghauiyaqyzy Oishabaevanyng el tarihyna jan ashityndyghy bizdi tәntti etti. Tughan jer tarihyn tu etip kóterip jýrgen zamandasymyzgha alghysymyzdy bildiremiz. «Alash tarihy» muzeyi aghymdaghy jóndeuden ótude eken, qyrkýiek aiynyng basynda júrtshylyqqa esigin aiqara ashady dep kýtilude. Búl ýide Batys Alashoda ýkimeti túrghan. Memleket qorghauyna alynghan tarihy ghimarat. Jympity auylyna kelgennen qasymyzda jýrgen audandyq Jastarmen júmys jónindegi ressurstar ortalyghynyng mamany Aybar Ergenúly Islamghaliyev pen muzey qyzmetkeri Aqjol Maratov Oral baghytyndaghy jolgha salyp, qosh aitysty. Osy arada aita keteyik, myndaghan shaqyrym jol jýrse de bizding dittegen maqsatqa jetuimizge sebepshi bolyp kele jatqan jýrgizushi Marattyng enbegi zor. Oghan alghystan basqa aitarymyz joq.

Alash arystarynyng izi qalghan

Qaladaghy alghashqy at basyn tiregen mekememiz Alash qayratkerleri oqyp, izderi qalghan Oral realdyq әskery uchiliyshesi (qazirgi J.Dosmúhamedov atyndaghy pedagogikalyq kolledj) boldy. Búl ghimarattyng tarihy terende. Bolashaq Alash qayratkerleri Á.Bókeyhanov, Gh.Berdiyev, H.Dosmúhamedov, J.Dosmúhamedov, A.Aytqaliyev, B.Atshybaev, B.Biysenov, M.Bekimov, Gh.Esenghúlov, B.Janqadamov, Gh.Jetpisov, N.Ipmaghambetov, E.Qasabolatov osy atalghan oqu ornynda oqyghan. Bir qyzyghy Alash ýkimetining tóraghasy Á.Bókeyhanovtyng osy uchiliyshede oqyghany biz ýshin tyng janalyq boldy. Kolledj diyrektory, pedagogika ghylymdarynyng doktory Shalqyma Hayrollaqyzy Qúrmanalinanyng aituynsha,  oqu ornynda 280-nen astam bilim alushynyng 18-i qazaq bolghan. Kolledjde atqarylyp jatqan kóptegen iygilikti isterge riza bolystyq. Mysaly jyl sayyn oqu bastalghan kezde, mindetti týrda alghashqy sabaq «Jahansha oqularymen» bastalatyndyghy, jyl boyy bilim alushylar Alash tarihyna qatysty әrtýrli mәdeny sharalar,  kurstyq júmystar men jobalar dayyndaytyndyghyn kolledj bazasynan tanysugha bolady. Búl iygi sharalar aldaghy uaqytta da jalghasyn tabatyndyghyn kolledj basshysy atap ótti.

Batys Qazaqstan ónirindegi alash tarihyn jetik biletin Qayyrjan aghamyzben jәne «Egemen Qazaqstannyn» Batys Qazaqstandaghy arnauly tilshisi, baspasóz tarihyn zertteushi Qazybek Qúttymúratpen habarlasqanymyzda biri Qaratóbeni betke alyp, biri is-sapargha jolgha shyghyp ketken eken. Ekspedisiya mýsheleri Alash arystarynyng izi qalghan qaladaghy oblystyq tarihiy-ólketanu muzeyinde Alash tarihyna arnalghan materialdarmen tanysty.  Endigi baghyt Atyrau qalasy. 500 shaqyrymdyq jol.  «Alash jolymen» jýrip ótken ekspedisiya jolynda myndaghan shaqyrym joldar arta qaldy...

Týiin

Qazaqstan qoghamyn  ruhany janghyrtuda «Alash» qozghalysynyng shygharmashylyq múrasyn jәne prinsiptik kózqarastaryn taratu jәne býgingi kýnning kәdesine jaratu baghytynda «Aq jol» demokratiyalyq partiyasy bastamashyldyq jasaghan jәne atqarghan isterin odan әri jalghastyru jәne atqarylugha tiyis mindetterdi sheshu jolynda júmys jasaydy.

Jas úrpaqty Alash iydeyasymen keng auqymdy jәne jýieli týrde tanystyryp, otanshyldyq ruhta tәrbiyeleu maqsatynda ghylymiy-zertteu monografiyalaryn, әdebiyet pen óner shygharmalaryn, derekti jәne kórkem filimder jәne teledidar tuyndylaryn memlekettik tapsyryspen shygharu qolgha alynsa iygi. Bolashaq jas úrpaqty tәrbiyeleu isin Qazaqstannyng últtyq tarihyna, Alash tarihyna, qazaq tilin jәne qazaq mәdeniyetine, sol siyaqty basqa da etnostardyng tarihyna, mәdeniyeti men tiline qúrmetpen qarau ruhynda jýrgizu basty paryz.

Aqqaly AHMET, H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiytetining professory, tarih ghylymdarynyng doktor

Atyrau-Miyaly-Taysoyghan-Oyyl-Qaratóbe-Jympity-Oral-Atyrau

Abai.kz