ەلباسىنىڭ ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، تۋعان جەردىڭ پاتريوتتارى مەن سول ايماقتاردىڭ كورنەكتى تاريحي تۇلعالارىنىڭ ەلى مەن تۋعان جەرىنە اتقارعان قىزمەتتەرى  تۋرالى تانىمدىق-تاعىلىمدىق دەرەكتەر ارقىلى تاريحي سانامىز بەن ۇلتتىق ءدىڭىمىزدى شىڭداي تۇسەتىنىمىزگە سەنىم  مول. وسىعان وراي،  شىلىڭگىر شىلدە ايىنىڭ سوڭعى كۇنى مەن  تامىز ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ باسىندا «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى اتىراۋ فيليالىنىڭ باستاماسىمەن «الاش جولىمەن» اتتى عىلىمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ەكسپەديتسيا جۇمىسى اتىراۋدان باستاۋ الدى. ماقسات – الاش ارىستارىنىڭ ءىزى قالعان وبلىستىڭ قىزىلقوعا اۋدانى، اقتوبە وبلىسىنىڭ ويىل اۋدانى، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قاراتوبە، سىرىم اۋداندارىنداعى جانە ورال قالاسىنداعى تاريحي ورىندارعا تاعزىم ەتىپ، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ، دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ، پىكىر ءبولىسىپ، دەرەكتەر جيناقتاۋ. ءاردايىم، «اق جولدىقتاردىڭدا» ەلباسىنىڭ ستراتەگيالىق ماقالاسىندا كوتەرىلگەن رۋحاني جاڭعىرۋ باعىتىن باسشىلىققا الاتىندىعىن اتاپ وتكەن پارتيا فيليالىنىڭ ديرەكتورى ەرمەقالي يۋسۋپوۆتان كەيىن  قۇرامىندا «اق جول» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسشىسى، ساياساتتانۋشى ءابىلحان تولەۋىشوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اققالي احمەت، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قىلىشباي سۇندەتۇلى جانە اۋداندىق «قىزىلقوعا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى باۋىرجان سيسەنوۆتار  عىلىمي ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىن اپپارات جەتەكشى ايسۇلۋ قوڭدىباەۆا ساپارلارىنا ساتتىلىك تىلەپ، شىعارىپ سالدى. تاقتايداي اسفالت جولمەن اۋدان ورتالىعى ميالىنى بەتكە العان كولىك جولىندا مىڭداعان شاقىرىمدار جاتقاندىعى بەلگىلى. ول ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن  شىدامدىلىقتى قاجەت ەتەدى. سىناپ باعاسى  42-45 گرادۋس ىستىقتى كورسەتىپ تۇر. «جول ازابىن جۇرگەن بىلەدى» دەگەندەي ىشتەي جولدا كولىكتىڭ بۇزىلماي، ەلسىز، جاپان دالادا قالىپ قويماي دىتتەگەن جەرىمىزگە امان-ەسەن جەتسەك يگى دەپ تىلەپ قويامىز.

كولىك ىشىندە تۋعان جەرىنىڭ وتكەن-كەتكەنىن جاتقا بىلەتىن ءابىلحان اعامىز باتىس الاشوردا اسكەرىنىڭ قۇرامىندا قىرىققا جۋىق قىزىلقوعالىق اسكەريلەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر حالىق اراسىندا سوناۋ زاماننان بەرى  ايتىلىپ كەلە جاتقاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى.  ساعىز، گۋرەۆ ۋەزدىك زەمستۆو ۋپراۆالارىندا ءبىر توپ شوعىردىڭ قىزمەت جاساعانى بەلگىلى. قىزىل قىرعىن بەلەڭ العان 1938 جىلى وبلىس ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى تۇزگەن ءتىزىم بويىنشا ولكەدە ەلۋ شاقتى بۇرىنعى الاشورداشىلار تۇرعان. ولاردىڭ قاتارىندا الپان كەنجاليەۆ، قادىرباي ەسماعامبەتوۆ، ىبىراش ءالجانوۆ، جۇماعالي اڭقىلداقوۆ، نياز مەڭدىقۇلوۆ، دۇيسەنعالي جولامانوۆ، قۇرمان عاليەۆ تاعى دا باسقالارى بولدى. باتىس الاشوردانىڭ قۇرامداس بولىگى – اتىراۋ قازاق كوميتەتتەرىنىڭ، گۋرەۆ، ساعىز ۋەزدىك ۋپراۆالارىنىڭ تاريحى ح.دوسمۇحامەدوۆ، ب.قۇلمانوۆ، ا.كەنجينمەن عانا شەكتەلىپ، ب.اتشىباەۆ، س.قاراتىلەۋوۆ، ا.كەنجاليەۆ، ق.يبراشەۆ، ك.قاراباەۆ  سەكىلدى ۇلكەن تۇلعالارىمىزبەن بىرگە  قاراپايىم مۇشەلەرى، الاشورداعا بەلسەنە قاتىسقان ءبىر توپ حالىق مۇعالىمدەرى قالتارىستا قالىپ كەلەدى. ال تاقىرىپتى زەرتتەۋ، ەل ىشىنەن دەرەك جيناۋ، رەسەي ارحيۆتەرىنە ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار شىعارۋ ىسىمەن قاتار جۇرگىزىلۋى ءتيىس دەگەن ويدامىز. سونىمەن باعىتىمىز ميالى اۋىلى.

كيەلى قىزىلقوعا جەرىندە

اتىراۋدان ميالىعا دەيىن 270 شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، اۋدان ورتالىعىنا بەسىندى شاماسىندا كەلىپ جەتتىك. ءبىزدى اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى الىبەك ولجاعاليەۆ كۇتىپ الدى. ول اۋداننىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىردى. «ۇلىنى ۇلى تۇتسا قۇت بولادى» دەمەكشى، باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، ورال وبلىستىق زەمستۆو ۋپراۆاسىنىڭ توراعاسى، عۇلاما عالىم ح.دوسمۇحامەدوۆ وسى اۋداننىڭ تۋماسى. اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپكە جانە كوشەگە ەسىمى بەرىلگەن. ءسال-ءپال اۋقاتتانىپ العان سوڭ، اۋداندىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە بولدىق. ارينە، ەكى قاباتتىق مۋزەيدىڭ ءىشى سانگە بولەنىپ، جاڭاشا كەيىپكە ەنىپ، جالپىلاما ءوڭىر تاريحىنان سىر شەرتىپ تۇرعانىمەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاريحىن اشا تۇسەتىن قۇندى جادىگەرلەردىڭ ازدىعى كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا وسى ءبىر ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ جولدارى قولعا الىنسا نۇر ۇستىنە نۇر.

كەلەسى باعىتىمىز تاريحي ورىن «حالەل ستاۆكاسى».  كەزىندە ستاۆكا مەكتەپ پەن وباعا قارسى كوميسسياسىنىڭ ورتالىعى بولعان. بۇگىنگى كۇنى ستاۆكا ورنىندا تاس بەلگى قويىلعان.  «حالەل ستاۆكاسىنا» اۋدان ورتالىعىنان تىكەلەي تايسويعان قۇمىن كەسىپ وتەتىن جولدىڭ قاشىقتىعى 35 شاقىرىم. ءبىز قيىندا بولسا وسى جولدى تاڭداعانىمىز، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارىن ءبىر ءسات ويلاندىرىپ تاستادى.  قالىڭ قۇم ىشىندە اۆتوكولىك باتىپ قالسا، ونى شىعارۋدا  كوپ كۇش ەكەندىگى ءوزىن-ءوزى تۇسىنىكتى. ءارى كەش ءتۇسىپ قالعانى تاعى بار.

دەگەنمەن، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى الىبەك تولەۋىشۇلى تەز شەشىم قابىلداپ، قۇم ىشىندەگى جولدى جاقسى بىلەتىن، سول باعىتتاعى ويىل اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى «اق قورا» ەلدىمەكەنىندە تۇراتىن كەنەسارى ورتانوۆ دەگەن ازاماتپەن ۇيالى تەلەفونمەن بايلانىسقا شىعىپ، ءمان-ءجايدى ءتۇسىندىردى. ونىڭ سوزگە كەلمەي الىپ بارۋعا كەلىسكەنىنە ريزا بولعان ءبىز مالشى اۋىلعا كولىكتىڭ باسىن بۇردىق. تايسويعان قۇمىنىڭ بۇيرا-بۇيرا شاعىلدارىنىڭ اراسىمەن اداسپاي تاۋىپ الىپ بارعانىنا ءتانتى بولىستىق.  كەڭ دالانىڭ اۋىزىن اشسا كومەكەيى كورىنەتىن ازاماتتان «وسىنشا جولسىز جەرمەن، بىتقىل-بىتقىل اراسىمەن تاريحي ورىندى قالاي تاۋىپ كەلدىڭ؟»،- دەپ سۇرايمىز عوي باياعى. ءسال جىميعان ول: «وسى ارادان ەكى شاقىرىمداي جەردە كەزىندە دوسىمباي اكەمنىڭ قىستاۋى بولعان. بالا كەزىمىزدە سىزدەر كورىپ وتىرعان ورىن بيىك بولاتىن. اناۋ كورىنگەن اعاشتىڭ تۇبىندە ءۇيدىڭ ورىنى بولدى. كەرۋەتتەر، ءارتۇرلى تۇرمىستىق زاتتار شاشىلىپ جاتاتىن-دى»،- دەپ ەسكە الادى.  حالەل بابامىزدىڭ تابانى تيگەن كيەلى مەكەنگە ءتىل ءبىتىپ سويلەپ كەتسە تاۋسىلماس تاريحى بارلىعىن ءىشىمىز سەزگەنمەنەن، «وتكەن كۇندە بەلگى جوق» دەگەن تامسىلگە امالسىز ىرىق بەرەسىڭ. قۇندى دا قاسيەتتى تۋعان جەردىڭ تاريحىنان الىستاپ كەتكەندىگىمىز وكىنىشتى-اق. گۋرەۆ، تايسويعان ورەسىندەگى  جيرەنقۇدىق، كەرماقاس، جارىپشىققان، بۇلان، ساعىز وڭىرىنەن  ويىل، شىڭعىرلاۋ،  تەرەكتى، حانكول، جىمپيتى، قاراتوبە، ورالعا دەيىنگى ءوڭىردى  مەكەندەگەن حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جان بەرىپ، جان الىسقان ۋاقىتتا ەلدىك پەن بىرلىككە شاقىرعان الاش ارىستارى وسىناۋ ۇلان بايتاق دالانى اتپەن شارلاپ، باسقارعانىنا ەرىكسىز باس يەسىڭ. ومىرلەرى مەن قىزمەتتەرىن ۇلتىنىڭ بولاشاعى جولىندا قاسيەتتى قىزمەتكە باعىتتاعان تۇلعالاردىڭ ەلدىڭ ەل بولۋىنا قىزمەت ەتكەندەرى ەسكە تۇسكەندە، «ەسكە الساڭدار بىزدەردى، مىڭ راحمەت سىزدەرگە (ماحامبەت)»،-دەگەن ولەڭ جولدارى ويعا ورالادى. دەمەك، الاش ارىستارىنىڭ جانقيارلىق ەرلىك جولى ۇرپاق جانىنان وشپەيدى.

قاس قارايىپ، اسپاندا جۇلدىز جىمىڭداعان شاقتا ميالىعا دا كەلىپ جەتتىك. ءبىر ايتا كەتەرلىگى – الداعى ۋاقىتتا دا ولكە تاريحىن، الاش اراستارىن زەردەلەگەن ءاربىر ازامات تايسويعان قۇمىنداعى «حالەل ستاۆكاسىنا» سوقپاي كەتپەسى انىق. وسى ورايدا، ولاردىڭ باعىتىنان جاڭىلماي تەز تابۋ ءۇشىن ارنايى بەلگىلەر قويىلسا قانداي جاراسىمدى؟! ەكسپەديتسيانىڭ ەرتەڭگى كۇنگى باعىتى – اقتوبە وبلىسىنىڭ ويىل اۋدانى. بۇل  ميالىدان 65 شاقىرىم قاشىقتىقتا.

«ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى...»

تاريحقا شەگىنىس جاساساق. ويىل بەكىنىس رەتىندە 1869 جىلى سالىنعان. 1869 جىلدىڭ قازان ايىندا  بەكىنىستەگى كازارمالارعا اسكەري گارنيزون ورنالاستىرىلىپ، 1870 جىلى اسكەري بەكىنىس رەتىندە تولىعىمەن قۇرىلىسى اياقتالعان. بەكىنىستىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ورىس پوسەلەنەسى سالىنىپ، ونىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ويىل جارمەڭكەسىنىڭ تاستان سالىنعان عيماراتتارى بوي كوتەرىپ، تالاي تاريحتىڭ كۋاسى بولعاندىعىنا ەش ءشۇبا جوق. سالىنعان تاريحي عيماراتتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.1930 جىلى ويىل اۋدانى بولىپ قۇرىلعان. ويىل كوكجار اتاۋىمەن دە تاريحتا وزىندىك ورىنى بار كيەلى مەكەن. اقتوبە وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان اكىمشىلىك بولىك. الاشتانۋشى عالىم ماقسات ءتاجى-مۇراتتىڭ  «باتىس الاشوردانىڭ ەپيتسەنترى بولعان «كوزدىڭ جاسى ويىل» الدىمەن اقتوبە مەن اتىراۋعا بىردەي قاتىستى»- دەۋى وتە ورىندى پىكىر دەپ بىلەمىز. الاش تاريحىندا «ويىل ءۋالاياتى» اتاۋىمەن بەلگىلى. تولىعىراق توقتالساق «ويىل ءۋالاياتىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى» - الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس بولىگىندەگى اكىمشىلىك-اۋماقتىق باسقارۋ ورگانى. 1918 جىلدىڭ  ساۋىرىندە جىمپيتىدا وتكەن  4-ورال وبلىسى قازاق سەزىنىڭ قارارىمەن قۇرىلعانى بەلگىلى. قۇرىلعان  ءۋالاياتتىڭ اكىمشىلىك اۋماعى قۇزىرىنا جايىق وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاق بەتىندەگى جانە ويىل، تايسويعان وڭىرىندەگى 34 بولىس ەندى. ءۋالايات  بىرنەشە ۋەزگە ءبولىندى. ولار ويىل، جىمپيتى، شىڭعىرلاۋ جانە ساعىز ۋەزدەرى. باتىس الاشوردا ۇكىمەتى باسشىلارى سول الاساپىران جىلدارى اسكەر جاساقتاۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن.  1918 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ءۋالاياتتىڭ ورتالىعى جىمپيتىدا پراپورششيكتەر، ويىلدا يۋنكەرلەر مەكتەبىن اشتى. ويىلدىق ەڭبەك ارداگەرى قۋانىش ءامىروۆتىڭ ايتۋىنشا،  1918 جىلى اشىلعان يۋنكەرلەر مەكتەبى ورىن جوق بولعاندىقتان جارمەڭكە كوميتەتىنىڭ ۇيىندە ورنالاسقان. ول دا ويلاناتىن دەرەك ەكەندىگى ءسوزسىز. قۋانىش اعامىز 1948 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. الاشتىڭ ايگىلى عالىم قىزى، پروفەسسور رابيعا سىدىقوۆانىڭ ناعاشىسى. عالىم اپامىز «جەر بەتىندەگى جالعىز ناعاشىما» دەپ قولتاڭبا جازىپ،  جارىققا شىققان ەڭبەكتەرىن بەرىپ جىبەرىپ تۇراتىن كورىنەدى. ال اپامىزدىڭ اكەسى ساتىعالي قۇتقوجين پاتشا زامانىندا وقىپ، ءبىلىم العان زيالىلاردىڭ ءبىرى.  مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا اسا ساۋاتتى، ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرگەن قايراتكەر.  ول باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ويىلداعى بايلانىس بولىمشەسىن باسقارعان. ول تۋرالى دەرەكتەر اقتوبە وبلىسى مەملەكەتتىك ارحيۆ قورىندا ساقتالعان. كەيىن تەمىر، تابىن (بايعانين), ارال اۋداندارىندا پوشتا، تەلەگراف، تەلەفون، ياعني بايلانىس بولىمدەرىنە باسشىلىق جاساعان، بىلىكتى مامان.  قاسىرەتى 1937 جىلدىڭ قۇربانى بولدى.

ويىل اۋداندىق كىتاپحاناسىندا اۋداندىق ماسليحات دەپۋتاتى، ەڭبەك ارداگەرلەرى، جاستار مەن ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىناسقان كەزدەسۋ بولدى. ويىل اۋداندىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باسشىسى مۇراتباي بولاتۇلى ايدارباەۆ اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق حال-احۋالىمەن قىسقاشا تانىستىرىپ وتكەن سوڭ، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋ شاراسىنىڭ تىزگىنىن ش.بەرسيەۆ اتىنداعى اۋداندىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ باسشىسى بالعيا تىلەۋجانقىزى رىسباەۆا قولىنا الدى. ونىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ويىل وڭىرىنە قاتىستى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىستەرى جاساقتالىپ، دەرەكتەر قورى، ەستەلىكتەر جيناقتالعان. ءالى دە بۇل باعىتتا اتقارىلاتىن جۇمىستار از ەمەس.  كەزدەسۋ بارىسىندا، الاشوردا تاريحىنا قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعالىپ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اققالي احمەت ويىلداعى الاشوردا پارتياسىنا مۇشە بولعاندار مەن اسكەريلەر تۋرالى ماسەلەنى قوزعاعان تۇستا باتىس الاشوردا قوسىندارىن جاساقتاعان اسكەري قايراتكەرلەر ا.ابىلاەۆ (1998 جىلعى 16 ساۋىردەگى قر باس پروكۋرورىنىڭ قورتىندىسى بويىنشا اقتالماعان), ن.نۇكەشەۆ، ن.ەسىمحانوۆ، ت.ەسەناليەۆ، ت.جاڭاباەۆ،  ج. مۇقاشەۆ، ن.سانين، وتەگەنوۆ، ءاجىمۇراتوۆ، م.وسپانوۆ، د.اسانوۆ، س.ىزتىلەۋوۆ (ويىل), م.بيساليەۆ (ويىل), م.ەسەنباەۆ (ويىل), س.ۋدەباەۆ، ا.ۋپيروۆ (ويىل) س.ۋپيروۆ (ويىل), بەكمامبەتوۆ،  ن.سۇنەلدىكوۆ جانە تاعى دا باسقا تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ وتە تاپشى ەكەندىگىن مالىمدەدى. وسى تۇستا، كەيبىر اتالعان ادامداردىڭ اعايىن-تۋىستارى، قىزدارى ويىلدا تۇرىپ كەلگەندىگىن، ولار كەڭەستىك سۇم ساياساتتان زارەزاپ بولىپ قالعانى سونشالىق، ايتۋعا قورىققاندىعىن ەڭبەك ارداگەرلەرى امانقوس قيسىقوۆ پەن قازىبەك نۇرىمگەرەيۇلى ءوز ەستەلىكتەرىندە ايتىپ بەردى. نەگىزىندە اقتوبە ارحيۆشىلەرى جيناقتاعان ءتىزىم بويىنشا بۇل ولكەدە – 136 الاشورداشىلداردىڭ ەسىمدەرى انىقتالعان. ول دا سوناۋ 1938 جىلعى «حالىق جاۋلارىن» ىزدەۋدىڭ ناتيجەسىندە جيناقتالعان ءتىزىم. ال مىنا ءبىر فاكتىگە نازار اۋدارساق الاشتىڭ ويىلداعى اتتى پولكىنىڭ ءوز تۋى بولعاندىعىن اڭعارامىز. بۇل ورايدا، جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «ەسەيۋ جىلدارى» اتتى كىتابىندا «رەسپۋبليكا استاناسى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشكەن تۇستا قازاق اكسر-ءى كەڭەسىنىڭ V سەزى پرەزيديۋمىنا دايارلاعان ستولدىڭ سىرت جاعىنا ىلىنگەن كوپ تۋلاردىڭ ىشىنەن جاسىل تۋعا كوزىمدى تىكسەم: «توزىڭقىراعان شۇعا، بەتىنە اراب ارىپىمەن: «ءلا ءيلاھا يللا-اللا، ءمۇحامادۇن ءراسۋل اللا» دەپ، ونى اينالا، «جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» جانە «الاشتىڭ ويىلداعى اتتى پولكى» دەپ جازىلعان. بۇنى مەن جازۋشىلىق فانتازيادان تۋعىزىپ وتىرعان جوقپىن، نەمەسە ءجونسىز «قىزىق» ىزدەپ، ويدان جاساپ وتىرعان جوقپىن، شىندىقتا بولعان اششى فاكتىنى عانا بولعان تۇرىندە سيپاتتاپ وتىرمىن!»،- دەپ جازادى. كەزدەسۋدەن كەيىنگى ساپارىمىز تاعى ءبىر تاريحي ورىن - ويىل اۋداندىق ورتالىق مەشىتىنە بارىپ الاش ارىستارىنىڭ رۋحتارىنا قۇران باعىشتادىق. مەشىتتىڭ باس يمامى، «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى نۇرسۇلتان سەرىكۇلى مالىمەتىنە سۇيەنسەك،  مەشىت 1873 جىلى سالىنعان. مەشىتتىڭ العاشقى يمامى ساعيدوللا ىزتەلۋوۆ بولعان. تاستان سالىنعان عيماراتتىڭ ىشىندە جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنىمەن، ونىڭ بولمەلەرى سول قالپىندا ساقتالعان. ءبىر عاسىردان استام تاريحى بار يماندىلىق ورداسىنىڭ كەڭەستىك جۇيەنىڭ «ءدىن اپيىن» دەپ ىزعار شاشىپ تۇرعان ناسيحاتى كەزىندە قالاي ساقتالىپ قالعاندىعىنا تاڭىمىز بار. بۇدان باسقا ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى اۋدان ورتالىعىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە بولىپ،  الاش يۋنكەرلەر مەكتەبى ورنالاسقان (اۋىزشا دەرەكتەر بويىنشا), ءحىح عاسىردا سالعان باي كوپەس كراساۆيننىڭ ءۇيى، بايلانىس بولىمشەسى، اتاقتى  كوكجار بازارى عيماراتتارىنىڭ تاريحىمەن تانىستى. عاجاپتىعى سول – سالىنعاندارىنا ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە كونە عيماراتتار سول كۇيىندە ساقتاۋلى تۇر. ونى جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ زامان تالابىنا ساي حالىق يگىلىگىنە پايدالانا ءبىلۋى قانداي اقىلدىلىق دەسەڭىزشى؟!

ءتۇس اۋا ويىل اۋدانىنان شىقتىق. جول اپشاسىن قۋىرىپ، زۋلاعان كولىكتىڭ دوڭعالى استىندا شاقىرىمدار ارتتا قالۋدا. باعىتىمىز جەتىكول – جاقسىكول – سارىبيە – اقبوز – اققوزى – قاراتوبە. بيىل دالاعا ءشوپ قالىڭ شىققان، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، سيىر تابىنى، وتار-وتار قويلار جولدىڭ ەكى بەتىن الىپ، قاپتاپ جايىلىپ جاتىر. قازاقتىڭ بايلىعى ءتورت تۇلىك دەسەڭ، دالانىڭ دا ءسانى وسى ءتورت تۇلىك مال. بۇل كورىنىسكە كوڭىل ءسۇيسىنىپ، كوز تويادى.

قاراتوبەدە سەز وتكەن...

القيسسا...  باعىتىمىز باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قاراتوبە اۋدانى. باتىس الاشوردا تاريحى ءسوز بولعان تۇستا، ويىمىزعا قاراتوبە سەزى، ساكەن تۇسەتىندىگى بەلگىلى.

« ...قاراتوبە سەزى. 1918 جىلدىڭ باس كەزى. قىستىڭ كۇنى. قاراتوبەگە ورال وبلىسىنىڭ بار وقىعان قازاقتارى جيىلدى. باستىقتارى ەكى – دوسمۇقامبەتۇلى. سەزد اشىلدى. قارالاتىن ماسەلەلەردىڭ زورى: اسكەر جاساۋ، ۇكىمەت قۇرۋ، ۇكىمەتكە قاراجات اقشا جيناۋ.»

بۇل دەرەكتەر ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى تاريحي-مەمۋارلىق رومانىنان الىندى.

اۋدانعا قاراستى اققوزى اۋىلىنىڭ ماڭىندا قۇرمانعازىنىڭ ۇستازى ۇزاقتىڭ جۇمىرتقاداي اپپاق كەسەنەسى مەنمۇندالايدى. وسى اۋىلدا 1956 جىلدارى باتىس الاشوردا پولكىنىڭ وفيتسەرى، جايىق ءوڭىرىن كەڭەستەندىرۋ ىسىنە قاتىناسقان تاجمۇحامبەت جالپاقوۆ تۇرعان ەكەن. ول 1942-1945 جىلدارى ارالىعىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىناسقان.  تەرەكتى اۋداندىق تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ، قاراتوبە اۋدانىنىڭ اققوزى جۇمىسشىلار كووپەراتيۆىنىڭ باس بۋحگالتەرى قىزمەتتەرىن اتقارعان. بۇل تۇلعا تۋرالى قاراتوبە اۋدانىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان، بۇگىنگى كۇندەرى زەينەتكەر، «قاراتوبەنىڭ انىقتامالىعى» دەپ ازىلدەيتىن اقساقال قايىرجان حاسانوۆتان سۇراۋ كەرەك-اۋ دەگەن وي كەلدى. ول كىسى ورال قالاسىندا تۇرادى.  الاشقا قاتىستى ۇرپاقتار ساباقتاسىعى ءدىڭىنىڭ ۇزىلمەگەنىن بۇكىل ەكسپەديتسيا بارىسىندا ءاردايىم سەزىنىپ وتىردىق. قايرەكەڭ قارتتىڭ تۋعان اتاسى تولەگەن يمانعازيەۆ قاراتوبە سەزىنە قاتىناسقان الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى.

مىنە، قاراتوبەدە كورىندى. ءبىزدى اۋداننىڭ ءىس باسىندا جۇرگەن ءبىر توپ باسشىلارى كۇتىپ الىپ، بىردەن قاراتوبە سەزى وتكەن تاريحي ورىنعا الىپ باردى. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇگىندەرى سەزد وتكەن تاتار مەشىتىنىڭ جۇرناعى دا قالماعان. بەلگى تاستا «ۇلت تەڭدىگىن جالاۋ ەتىپ، قازاق حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن تاۋەلسىز ەل بولۋ جولىندا جانىن پيدا ەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحىنا ارنالادى» دەگەن ءسوز قاشاپ جازىلعان. جوعارى دا اتاپ وتىلگەندەي باتىس الاشوردانىڭ ەڭ ماڭىزدى شەشىمدەرى وسىندا قابىلداندى. قاراتوبەدەگى الاشوردا سەزى وتكەن عيماراتقا ارناپ قويىلعان بەلگى باسىندا بولعان سوڭ، مۇحيت مەرالىۇلى اتىنداعى اۋداندىق تاريحي ولكە تانۋ مۋزەيىندەگى جادىگەرلەر ارقىلى اۋداننىڭ تاريحىمەن، اۋداننان شىققان تانىمال تۇلعالار تۋرالى قۇندى دەرەكتەرگە قانىعىپ، ۇلكەن اسەر الدىق. مۋزەي ۇجىمىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا ساياساتتانۋشى ءا.تولەۋىشوۆ: «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ ءىسىن جالعاستىراتىن پارتيا بولىپ سانالادى. سول باعىتتا جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزەتىن بولامىز»،- دەدى. قاراتوبەدەن جىمپيتىعا دەيىن 90 شاقىرىم جول. مىنە، سامالاداي جارقىرعان جىمپيتىنىڭ شامدارى دا كورىندى.

ەركىندىك وسى ارادا ءتاي-ءتاي باسقان

اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسىلانبەك احمەتوللاۇلى سارقۇلوۆ جۇمىس ۋاقىتىنىڭ اياقتالعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولسا دا ءوزى قارسى الىپ، قوش كەلدىڭ ايتۋى دا جاستا بولسا ەلگە باس بولىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ كورەگەندىگى دەپ تۇسىندىك. اۋدان اكىمى ءىس-ساپاردا جۇرگەندىگىن جەتكىزىپ جاتىر. سايكەستىكتى قاراڭىز،ءبىز توقتاعان قوناق ءۇيدىڭ اتاۋى «الاشوردا» ەكەندىگىن بىلگەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قازاقي ىرىمدارعا سەنەتىن ەلدىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە جاقسىلىقتىڭ نىشانىنا باعالاپ جاتتى.

كەش كەلگەن، ءارى جول سوققان بىزدەر تاماقتان سوڭ دەمالۋعا جاتتىق.

تاڭەرتەڭگىلىك ءسات. ءبىزدىڭ نازارىمىزعا بىردەن كوزگە ىلىككەنى كوشە بويىنداعى بيلبورد بولدى. ۇلكەن بيلبوردتا «الاشوردا ۇكىمەتىنە – 100 جىل» جازۋى كوز تارتادى. بۇل جارنامانىڭ كورنەكتى جەردە ءىلىنۋى ەلىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا دەگەن سەرگەك كوزقاراس دەپ قابىلدادىق.

اۋدانداعى جۇمىسىمىزدى «الاش ساياباعىنان» باستادىق. بۇل ساياباقتىڭ 2008 جىلى الاشتىڭ-90 جىلدىعىنا  ارنالىپ اشىلعاندىعىنا كۋا بولعانىمىز ەسكە ءتۇستى. سول شارانىڭ اياسىندا وتكەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىربيەلىك كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى س.ءابدىراحمانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى، پروفەسسورلار، الاشتانۋشى م.قويگەلديەۆ، ح.ءابىجانوۆ، ح.تابىلديەۆ، ت.رىسبەكوۆ، الاشتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى م.ءتاجى-مۇرات، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، الاشتانۋشى د.قامزابەكۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت ا.احمەت، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى ع.بازارعاليەۆ تاعى دا باسقا  عالىمدار قاتىناسقان بولاتىن.

«الاش ارىستارى» ساياباعى الدىنان كۇتىپ الىپ، كەلگەن قوناقتارعا ءدام-تۇز ۇسىنىپ، دومبىرامەن ءان-شاشۋ شاشۋى دا قازاقتىڭ داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. ساياباقتا الاش ارىستارىنىڭ اللەياسى جاساقتالعان. الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىشكە گۇل شوقتارىن قويىپ، تاعزىم ەتتىك. ساياباق ءىشى ەرەكشە كۇتىمگە الىنعان. اۋدان كولەمىندەگى وتكىزىلەتىن تاربيەلىك ءىس-شارالار وسى اللەيادا وتكىزىلەتىندىگىن اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى اتاپ ءوتتى.

ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى الاڭداعى قازاقتىڭ اقيقىق اقىندارىنىڭ ءبىرى قادىر مىرزا-ءالىنىڭ ەسكەرتكىشىنە دە تاعزىم جاسادى. قادىر اعامىزدىڭ كىندىك قانى سىرىم ەلىندە تامعان. قولادان قۇيىلعان ەسكەرتكىش اۋداننىڭ باستى كوشەسىندە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر. ەسكەرتكىش جانىندا تۇرىپ، ەرىكسىز اقىننىڭ مىنا ولەڭ جولدارى ەسكە ءتۇستى:

وسىندا ەل ۇرانداسقان، ايعايلاسقان

بۇل جەرگە جاۋ اياعىن بايقاي باسقان،

ەرلىكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ تۇرىپ،

ەركىندىك وسى ارادا ءتاي-ءتاي باسقان.

شىنىندا العاش رەت ازاتتىق تۋىن كوتەرىپ، وتارشىلدارعا قارسى اتويلاعان جەر – وسى سىرىم ەلى. 1783 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى قول باستاعان، باتىر، بي، شەشەن سىرىم داتۇلىن ءاربىر قازاق ماقتانىش ەتەدى.

مادەنيەت ۇيىندە ورنالاساقان س.داتۇلى اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە بولىپ،  الاشتىڭ-100 جىلدىعىنا ارنالعان كىتاپ كورمەسىن تاماشالادىق. دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ا.ا.سارقۇلوۆ مىرزا اۋدانداعى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 100 جىلدىعى جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ 130 جىلدىعى اياسىندا وتكىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالار جونىندە كەڭىنەن بايانداپ بەردى. ەرەكشە اتاپ وتەتىن جاعداي «الاشوردا ۇكىمەتىنە 100 جىل» اتتى سەمەي، ورال قالالارى جانە سىرىم اۋدانىنىڭ ونلاين كونفەرەنتسياسى،  وسى اتاۋمەن جىمپيتى – سەمەي تەلەكوپىرى،  «الاش جولىمەن» جىمپيتى – سەمەي باعىتىنداعى تاريحي ەكسپەديتسيا،  «جىمپيتى – ماسكەۋ» تاريحي-تانىمدىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ ورىنى ەرەكشە ەكەندىگى دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا ايتىلىپ ءوتتى. «جىمپيتى – ماسكەۋ» تاريحي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسى بارىسىندا  «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، رەپرەسسيا قۇربانى ج.دوسمۇحامەدوۆ ماڭگى تىنىستاعان بۋتوۆ پوليگونىندا بولعاندىقتارىن، باسىنا قۇران وقىپ، مىناجەت ەتكەنى تەبىرەنىس تۋدىردى. ۇلتتىڭ ۇلىلارىن ۇلىقتاۋ وسىنداي يگى ىستەردەن باستاۋ الاتىندىعى ءسوزسىز. حالقىمىزدا «ءولى جەبەمەي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ناقىل تەكتەن-تەك ايتىلماعىنى حاق.

بۇل شارادا دا ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا تاعى دا ءبىر كۋا بولدىق.  1918 جىلى جىمپيتى دا وتكەن سەز ءۇيىنىڭ يەسى، قازاقتان كەلىن تۇسىرگەن، كوپەس يۆان سەرگەەۆيچ فەديانيننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، نەمەرەسى، ۇلاعاتتى ۇستاز، ەڭبەك ارداگەرى  كيم نيكولاەۆيچ فەديانيننىڭ قاتىسۋى. اناسى تانا رۋىنان. تازا قازاقشا سويلەيتىن كيم اعامىزدىڭ ايتارى  كوپ ەكەن. انالارىنىڭ الاشقا قاتىستى اڭگىمەلەرىن ەسكە الا وتىرىپ، تىستەرىڭنەن شىعارماڭدار دەۋىنىڭ ءوزى، سول زۇلمات زاماننىڭ ۇرپاقتار جادىنان ءتول تاريحىن ءوشىرۋدىڭ سۇرقيا كورىنىسى دەمەسكە شارا جوق. قانشاما دەرەكتەردى مارقۇمدار باقي دۇنيەگە وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى دەسەڭشى. ...وزەكتى ورتەگەن وكىنىش. ك.ن.فەديانين جىمپيتىدا وتكەن سەزد بارىسىندا تۇسىرىلگەن فوتونىڭ ءۇي البومىندا بولعاندىعىن، ونى كەزىندە پارتيا اكىمشىلىگىندە ىستەيتىن قىزمەتكەرگە بەرگەندىگىن، كەيىن تاريحي فوتونى سول قىزمەتكەردىڭ جوعالتىپ العاندىعى جونىندەگى اڭگىمەسىنەن تۇيگەنىمىز بۇل  الاش تاريحىنا سالقىن كوزقاراسپا، الدە بۇنى دا قازاقي سالعىرتتىققا جابامىز با؟..

تاعى دا تاريحقا كوز جۇگىرتسەك. الاشوردا تاريحىنا قاتىستى وكىنىشتىسى سول، 1918 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىنداعى جىمپيتى بۇلىگىندە ۋەزدىك سوتتىڭ، الاش اسكەرىنىڭ شتابى، ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ،  ۋەزدىك زەمستۆو ميليتسياسىنىڭ، كوميسسار كەڭەسىنىڭ قۇجاتتارى  تۇگەلىمەن ورتەلگەنى ەرىكسىز ويعا ءتۇسىپ، وزەكتى ورتەيتىندىگى شىندىق.

اۋدانداعى اتقارىلىپ جاتقان كوپتەگەن يگى ىستەردىڭ باستاۋىندا جۇرگەن مۋزەي ديرەكتورى ايناگۇل ماعاۋياقىزى ويشاباەۆانىڭ ەل تاريحىنا جان اشيتىندىعى ءبىزدى ءتانتتى ەتتى. تۋعان جەر تاريحىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ جۇرگەن زامانداسىمىزعا العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. «الاش تاريحى» مۋزەيى اعىمداعى جوندەۋدەن وتۋدە ەكەن، قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا جۇرتشىلىققا ەسىگىن ايقارا اشادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل ۇيدە باتىس الاشودا ۇكىمەتى تۇرعان. مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان تاريحي عيمارات. جىمپيتى اۋىلىنا كەلگەننەن قاسىمىزدا جۇرگەن اۋداندىق جاستارمەن جۇمىس جونىندەگى رەسسۋرستار ورتالىعىنىڭ مامانى ايبار ەرگەنۇلى يسلامعاليەۆ پەن مۋزەي قىزمەتكەرى اقجول ماراتوۆ ورال باعىتىنداعى جولعا سالىپ، قوش ايتىستى. وسى ارادا ايتا كەتەيىك، مىڭداعان شاقىرىم جول جۇرسە دە ءبىزدىڭ دىتتەگەن ماقساتقا جەتۋىمىزگە سەبەپشى بولىپ كەلە جاتقان جۇرگىزۋشى ماراتتىڭ ەڭبەگى زور. وعان العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.

الاش ارىستارىنىڭ ءىزى قالعان

قالاداعى العاشقى ات باسىن تىرەگەن مەكەمەمىز الاش قايراتكەرلەرى وقىپ، ىزدەرى قالعان ورال رەالدىق اسكەري ۋچيليششەسى (قازىرگى ج.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق كوللەدج) بولدى. بۇل عيماراتتىڭ تاريحى تەرەڭدە. بولاشاق الاش قايراتكەرلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ع.بەرديەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ا.ايتقاليەۆ، ب.اتشىباەۆ، ب.بيسەنوۆ، م.بەكىموۆ، ع.ەسەنعۇلوۆ، ب.جانقاداموۆ، ع.جەتپىسوۆ، ن.يپماعامبەتوۆ، ە.قاسابولاتوۆ وسى اتالعان وقۋ ورنىندا وقىعان. ءبىر قىزىعى الاش ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ وسى ۋچيليششەدە وقىعانى ءبىز ءۇشىن تىڭ جاڭالىق بولدى. كوللەدج ديرەكتورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى شالقىما حايروللاقىزى قۇرمانالينانىڭ ايتۋىنشا،  وقۋ ورنىندا 280-نەن استام ءبىلىم الۋشىنىڭ 18-ءى قازاق بولعان. كوللەدجدە اتقارىلىپ جاتقان كوپتەگەن يگىلىكتى ىستەرگە ريزا بولىستىق. مىسالى جىل سايىن وقۋ باستالعان كەزدە، مىندەتتى ءتۇردا العاشقى ساباق «جاھانشا وقۋلارىمەن» باستالاتىندىعى، جىل بويى ءبىلىم الۋشىلار الاش تاريحىنا قاتىستى ءارتۇرلى مادەني شارالار،  كۋرستىق جۇمىستار مەن جوبالار دايىندايتىندىعىن كوللەدج بازاسىنان تانىسۋعا بولادى. بۇل يگى شارالار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تاباتىندىعىن كوللەدج باسشىسى اتاپ ءوتتى.

باتىس قازاقستان وڭىرىندەگى الاش تاريحىن جەتىك بىلەتىن قايىرجان اعامىزبەن جانە «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» باتىس قازاقستانداعى ارناۋلى ءتىلشىسى، ءباسپاسوز تاريحىن زەرتتەۋشى قازىبەك قۇتتىمۇراتپەن حابارلاسقانىمىزدا ءبىرى قاراتوبەنى بەتكە الىپ، ءبىرى ءىس-ساپارعا جولعا شىعىپ كەتكەن ەكەن. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى الاش ارىستارىنىڭ ءىزى قالعان قالاداعى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە الاش تاريحىنا ارنالعان ماتەريالدارمەن تانىستى.  ەندىگى باعىت اتىراۋ قالاسى. 500 شاقىرىمدىق جول.  «الاش جولىمەن» ءجۇرىپ وتكەن ەكسپەديتسيا جولىندا مىڭداعان شاقىرىم جولدار ارتا قالدى...

ءتۇيىن

قازاقستان قوعامىن  رۋحاني جاڭعىرتۋدا «الاش» قوزعالىسىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جانە پرينتسيپتىك كوزقاراستارىن تاراتۋ جانە بۇگىنگى كۇننىڭ كادەسىنە جاراتۋ باعىتىندا «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى باستاماشىلدىق جاساعان جانە اتقارعان ىستەرىن ودان ءارى جالعاستىرۋ جانە اتقارىلۋعا ءتيىس مىندەتتەردى شەشۋ جولىندا جۇمىس جاسايدى.

جاس ۇرپاقتى الاش يدەياسىمەن كەڭ اۋقىمدى جانە جۇيەلى تۇردە تانىستىرىپ، وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋ ماقساتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ مونوگرافيالارىن، ادەبيەت پەن ونەر شىعارمالارىن، دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر جانە تەلەديدار تۋىندىلارىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارۋ قولعا الىنسا يگى. بولاشاق جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءىسىن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاريحىنا، الاش تاريحىنا، قازاق ءتىلىن جانە قازاق مادەنيەتىنە، سول سياقتى باسقا دا ەتنوستاردىڭ تاريحىنا، مادەنيەتى مەن تىلىنە قۇرمەتپەن قاراۋ رۋحىندا جۇرگىزۋ باستى پارىز.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتور

اتىراۋ-ميالى-تايسويعان-ويىل-قاراتوبە-جىمپيتى-ورال-اتىراۋ

Abai.kz