Býgin - qazaqtyng bas aqyny Abay Qúnanbayúlynyng tughan kýni

... Múqym qazaq balasy

Tegis aqyl súrapty.

Tobyqtyny el qylyp,

Basyn jiyp qúrapty.

Abay. 

Úrpaqtar sabaqtastyghy, әsirese, әke men balanyng araqatynasy mәngilik mәsele, әste. Múhtar Omarhanúly Áuezov «Abay jolynda» qos dara túlgha - Qúnanbay men Abaydyng qarym-qatynasyn shyrqau biyikke, shyn mәninde әlemdik dengeyge kóterdi.  Tómende atalmysh mәselege den qoyyp, keybir aspektilerge oqyrman nazar audaryp kórmekpin.

Qúnanbay  Óskenbayúly (1804-1885) kýlli sanaly ghúmyryn el júmysyna sarp etti.  Zamany patshalyq Resey qazaq dalasyn otarlau ýshin qabyldaghan Eski (1822 j.) jәne Jana Erejeler (1868 j.) aralyghyna tap keldi. Qazaq minezi, bolmysy qalay ózgerdi desek te, qazaq eli qanday baghytqa búryldy desek te, hәmiyshә ózgerister men búrylystardyng osynau eki Ereje aralyghy - Qúnanbay zamany saghasyna qúyary sózsiz. Demek, keyipkerimizding beynesin tolyq ashugha sol zamannyng qyry-syryn, qat-qabat qaltarysyn týgendeu kerek. Biraq búl maqala mindeti basqa. Qúnanbaydyng «tobyqtyny el qylghan» qayratkerligi, Abay, Shәkәrim tәrbiyesine tiygizgen yqpaly jәne músylmandyq beynesi degen qyrlaryn demdep kórsek te jetkilikti.

Qúnanbaydy Tobyqty eli ә basta «myrza» degen, Mekke saparynan song «qajy» ataghan. Qajynyng halyq qamqorshysy bolghan qayratkerlik qyry az aitylyp-jazylyp jýrgen joq. Zertteushi ghalymdardyng enbegi kóbine úly jazushymyz Múhtar Áuezov jinaqtaghan estelikterge, polyak sayahatshysy Yanushkevichting kýndeligine jәne óz úrpaghy Abay, Shәkәrim, Ahat aitqan sózderge negizdeledi.

Múhtar Áuezov 1933 jylghy  Abaydyng tolyq jinaghynda: «Qúnanbaydyng kim bolghanyn bilmesek, Abaydyng kim ekenin bilu qiyn» dep mәlimdegen edi. Dese degendey, Qúnanbay turaly qansha aitsaq ta artyqtyq etpeydi. Ol Tobyqty rularyn ornalastyru, dau-janjaldy retteu, auyl basy molda ústau, músylmandyqty óteu (namaz oqu, zeket beru), balalardy oqytu t.b. әleumettik isterde kóp enbek sinirdi. Ózining ainalasyna jaqsy jerden qyz alu, araaghayyn tatulyghyn saqtau, sol ýshin birining balasyn ekinshisi bauyryna salu saltyn ekti.  Qysqasy, Yrghyzbaylardyng jaly kýdireygen kósheli elge ainaluy - Qúnekenning arqasy.

Endi Qúnekenning tәlim-tәrbiyelik yqpaly degenge oiysar bolsaq, onyng kópqyrly mәsele ekeni shýbәsiz. Sóz basynda aitylghanday 1868 jylgha shekti uaqytty Qúnanbay zamany desek, osydan beridegi dәuirdi Abay zamany dep anyqtau zandy. Óitkeni, Abaydyng tústastary «Jana nizam» atalghan jana Ereje jaghdayynda ómir keshti.  Sóitip, «Abay joly» roman-epopeyasynyng әkeli-balaly eki basty keyipkeri eki týrli dәuirding ókilderi bolyp tabylady.  Bylaysha aitqanda, biri – eskining arty, biri – jana joldyng basshysy edi.

Reti kelip túrghan song jaza keteyin, Tobyqtynyng atqaminerler qosynyn ekige bóle qarastyrsaq jón. Birinshisi - Qúnanbay qúraptas Bójey, Qaratay, Baysal, Sýiindik, Baydaly, Týsip, Bәzil, Qúlynshaq siyaqty aqsaqaldar. Búlar – eldikting kiyesi, eskilikting jol-joralghysyna (sybagha, jol, saugha t.s.s.) qanyq әri handyq (bektik) dәuir zanyna jetik basshylar. IYgi jaqsylar, Abay tәlim alghan ústazdar da osylar. Ekinshisi - Abaydyng zamandas, tústastary Maybasar, Tәkejan, Orazbay, Jiyrenshe, Kýntu, Ábdilda, Asylbek, Bayghúlaq, Qyzdar, Abyraly, Arap, Dýtbay, Kójekbay siyaqty atqaminerlerding janasha toby. Búl topty el ishi «irgeliler» nemese «iygi jaqsylar» demegen. Óitkeni, búlar - otarshylyq jýiening ónimi, sol sebepti «nәrsiz, shirik orta boldy» (Áuezov).

El jadynda saqtalghany - Qúnanbaydyng jas jigit Abaygha ýlken senim arta otyryp, «ata saltynan adaspa, balam» degeni. Sol siyaqty Abaygha taqqan myna ýsh týrli mini mynau: «Eng әueli - sen júrttyng bәrimen kýlip sóileysin. Jaydaq su siyaqtysyn, jaydaq sudy it te, qús ta jalaydy, kisilerge qadiri bolmaydy. Ekinshi, kim kóringenge jaqyn bolasyn, kisi talghamaysyn. Jelbegey jýrgen kisining qasyna el ýiirilmeydi. Eldi alatyn qylyq ol emes. Ýshinshi, orysshylsyn, orystyng dúshpandyghyn úmytasyn», - depti. Oghan Abaydyng jauaby: «Qolynda qúraly bar biren-sarangha tiyetin shynyraudaghy sudan da, qoyshy-qolanshy, jalshy, jaqybaydyng kýllisi birdey meyirin qandyratyn jaydaq su artyq dep bilemin... Orysshylsyng degenge: «Zaman orystiki, ol jengen, biz jenilgen elmiz. Endigi kýnde alysatyn dúshpannyng ailasy men әdisin bilu kerek. Men orystyng ózin sýimesem de, óneri men ebinen ýlgi alamyn» depti (M.Áuezov. Abaydyng tuysy men ómiri).

«Kezinde Qúnanbaydyng Abaygha taqqan ýsh mini, - dep jazady әdebiyetshi ghalym Serik Qirabaev, - tarihy shyndyqtan alynghan. Soghan qarap, Qúnanbaydy tek únamsyz jaghynan ghana kóru kóbirek bayqalyp jýr. Shyndyghynda, Qúnanbay óz zamanynyng eng aqyldy, kóregen, qayyrymdy, batyr adamdardyng biri bolghan».

Qúnanbay 1868 jylghy reformadan song biylikti balalaryna tapsyryp, óz elining aqylgóy qariyasy bolghandy jón kóredi. Qajynyng jolyqqan sayyn «men halyq amanatymen ómir keshtim, sen de solay et, qaraghym» degen aqyl-kenesi óz ómirining bet baghytyna eleuli týrde yqpal etkenin nemeresi Shәkerim Qúdayberdiúly yrza sezimmen jazady.

Qúnekenning din jolyndaghy isteri men dindarlyghy kópke ayan. «Teginde Qúnanbay asa dindar kisi bolghan. Biraq sol dindarlyq kóp uaqytta úsaq fanatizmge de jetip otyrghan» (Áuezov). 1876 jyly qajylyqqa, Mekke saparyna attanghan.  Onda basqa da qajylarmen birigip, qazaqqa dep qonaq ýy – tәkiә saldyrtady.  Mekkeden kelgen song «dýnie sózin sóilemeymin» dep, eshbir janmen til qatpay qoyyp, onasha ýide shymyldyqtyng ishinde jalghyz otyryp, qúdaygha qúlshylyq qylghan. Búl jayly syrt el «tili baylanghan» dep te anyz qylghan eken. Biraq songhy jyldarynda manayynda bolghandar ol sózdi bekerge shygharady.

Sonymen, jazba maghlúmattardan Qúnanbay beynesi birde - patsha ókimetining qyrdaghy ókil-úlyghy agha súltan, endi birde - jolynan jýk qaldyrmas qonyrauly qara narday kýlli Tobyqtynyng kóshin bastaghan kósem myrza, sonymen qatar, Abay, Shәkerim syndy úly túlghalardyng tәrbiyeshi abyzy retinde aldymyzdan shyghyp otyrady.

Abay әkesin qogham qayratkeri retinde asa joghary baghalaghan. Búl óleng sózderinen ayan jәit. Mysalgha «Arghy atasy qajy edi» óleninde:

Ol sypatty qazaqtan

Dýniyege eshkim kelmepti, -

degenin aitsaq ta jetkilikti.

Tarihy túlghanyng minezining suyqtyghy, qattylyghy jayly sózder de barshylyq. Túraghúl ózining «Ákem Abay turaly» degen belgili esteliginde Abay jasy úlghayghan shaghynda: «Ákesi qajynyng qatty-suyq minezin sógip otyrushy edi. Qoryqpaq pen sýimek, ot pen su sekildi bir jerde jiylmaydy. Adam sýigen adamynyng aqylyn úghyp, sonan bәhrә alady, qorqytyp, úrsyp aitqan aqyl darymaydy dep» dep jazady. Áriyne, qataldyq pen ozbyrlyq adamgha tua bitpeydi. Qúnanbay da ómirding kýshti talqysyn kóre, tata kele ghana qataldyqqa sýiengen. Oghan deyingi Qúnanbay «Obal-sauaptyng da, qayyrymdylyqtyng da, beybit tirshilikting de qadirin bilgen. Quanghan, kýlgen, әzildesken» (T.Júrtbay).

«Ákege tartyp úl tuar», «Áke kórgen oq jonar» deydi halqymyz.  Abayda bolghan aqyl-parasat, elim-júrtym dep Edigedey el qamyn jegen halyqshyldyghy men qayratkerligi, sóz joq, әke kórgendigi.

Student jastarmen kezdesulerding birinde «Abay jolynyn» altyn ózegi ne degen súraqqa, Múhan: «Mening romanymda aiyryqsha kónil bólgenim - әke men balanyng araqatynasy edi» degen eken. Olay bolsa, oghan qayta oralayyq.

«Romangha kirispes búryn dýnie әdebiyetining barlyq ozyq ýlgisin sýzip shyqtyq. Nemistin, fransuzdyng filosofiyalyq, tarihy hronologiyalyq romandaryn aqyl-oy eleginen ótkizdim». Búl Múhannyng «Abay joly» qalay jazylghany jayly aitqany. Osy sózding astaryn asha otyryp, jazushy  Túrsyn Júrtbay «Qúnanbay» atty kitabynda bylay deydi: «Sonyng ishinde IY.S.Turgenevting «Ákeler men balalaryna» iyek tirep, erekshe yqylasyn búrdy. Ol osylardan psihologiyalyq shiyelenisti ýirene otyryp, ilgeri damytty. Mýlde sony oy órisine shyqty».

Ollahy shyny, әke men balanyng qayshylyghy әlemdik mәsele. «Abay joly» da onyng sheshimin bermeydi, gәp - mәselening kóterilu dengeyinde. Jay ghana kótermey «Jeke adam men qoghamdy shendestire, teng dәrejede obrazdyq tútastyqta beyneleydi» (T.Júrtbay). Menimshe, búl payym da azdyq etedi, әke men balanyng qatynasy ayasyna Múhang eskini jana qoghamnyng almastyruy siyaqty zor taqyrypty syighyzghan.  Búl kemengerlikting belgisi, әriyne.

Qúnanbay 1885 jyldyng tamyz aiynyng basynda  Jymba degen kýzeginde dýnie salghan. Búl Saryarqanyng Semey jaq jiyegi - Arqalyq adyryna tayau tús. Qajynyng úzaq ómiri sonyn qalyng qystaulardan qashyq Jymbada ótkizgeni nesi? Onyng ózindik sebebi bar: atalmysh adyr Uaq ruyna qarasty bolghan. «Úrpaq ósedi, jer óspeydi» degen qaghidagha adal myrzanyn  Jymba kýzegine ie boluy Tobyqtynyng Ertis dariyagha qol artqany esepti.  Osylaysha Qúnanbay auyldary Jondaghy Baqanas jaylauynan  bauyrdyng sheti - Jymbagha deyingi aumaqty iyelendi. Ysqaqtyng bәibishesi Mәnike aitty deytin «enkeysem Ertisim, shalqaysam Shynghysym» degen mәtel sóz sodan siyaqty.

Sanaly ghúmyryn Tobyqty jerin molaytugha júmsaghan Qajy Abaydyng qystauy - Aqshoqygha jerlendi. Qajynyng janazasynda Baykókshe aqyn dýiim júrttyng kózinshe: «Qúnan ketti - aldynan jarylqasyn, artynda altyn qaldy at basynday» dep Abaygha senim arta sóilepti. Qart aqyn qatelesken joq, Abaydyng ataghy birer jylda-aq qazaq kóginde qalyqtady. Zamanynda Nysan abyz degen el synshysy Óskenbaygha: «Ózinning baghyng Qydyrday bolsa, balannyng baghy Shynghystay bolady», - depti-mys. Dәldi sóz. Biraq ol kýnde Abaygha qonghan baq Qúnekendikinen әldeqayda asyp týsetinin kim boljaghan.

Sóz sony, qajynyng dýniyeden ótui Abay 40 jasqa tolghan mezetke túp-tura keldi. Tap osy kezden Abaydyng aqyndyq shabyty mazdady. Kezdeysoqtyq pa, joq, әlde... әldebir mistikalyq baylanys bar ma, búl, әriyne, bir Allagha ghana ayan syr.

Asan Omarov,

zertteushi.

Abay.kz