بۇگىن - قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى

... مۇقىم قازاق بالاسى

تەگىس اقىل سۇراپتى.

توبىقتىنى ەل قىلىپ،

باسىن جيىپ قۇراپتى.

اباي. 

ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، اسىرەسە، اكە مەن بالانىڭ اراقاتىناسى ماڭگىلىك ماسەلە، استە. مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ «اباي جولىندا» قوس دارا تۇلعا - قۇنانباي مەن ابايدىڭ قارىم-قاتىناسىن شىرقاۋ بيىككە، شىن مانىندە الەمدىك دەڭگەيگە كوتەردى.  تومەندە اتالمىش ماسەلەگە دەن قويىپ، كەيبىر اسپەكتىلەرگە وقىرمان نازار اۋدارىپ كورمەكپىن.

قۇنانباي  وسكەنبايۇلى (1804-1885) كۇللى سانالى عۇمىرىن ەل جۇمىسىنا سارپ ەتتى.  زامانى پاتشالىق رەسەي قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن قابىلداعان ەسكى (1822 ج.) جانە جاڭا ەرەجەلەر (1868 ج.) ارالىعىنا تاپ كەلدى. قازاق مىنەزى، بولمىسى قالاي وزگەردى دەسەك تە، قازاق ەلى قانداي باعىتقا بۇرىلدى دەسەك تە، ءھاميشا وزگەرىستەر مەن بۇرىلىستاردىڭ وسىناۋ ەكى ەرەجە ارالىعى - قۇنانباي زامانى ساعاسىنا قۇيارى ءسوزسىز. دەمەك، كەيىپكەرىمىزدىڭ بەينەسىن تولىق اشۋعا سول زاماننىڭ قىرى-سىرىن، قات-قابات قالتارىسىن تۇگەندەۋ كەرەك. بىراق بۇل ماقالا مىندەتى باسقا. قۇنانبايدىڭ «توبىقتىنى ەل قىلعان» قايراتكەرلىگى، اباي، شاكارىم تاربيەسىنە تيگىزگەن ىقپالى جانە مۇسىلماندىق بەينەسى دەگەن قىرلارىن دەمدەپ كورسەك تە جەتكىلىكتى.

قۇنانبايدى توبىقتى ەلى ءا باستا «مىرزا» دەگەن، مەككە ساپارىنان سوڭ «قاجى» اتاعان. قاجىنىڭ حالىق قامقورشىسى بولعان قايراتكەرلىك قىرى از ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەن جوق. زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەگى كوبىنە ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ جيناقتاعان ەستەلىكتەرگە، پولياك ساياحاتشىسى يانۋشكەۆيچتىڭ كۇندەلىگىنە جانە ءوز ۇرپاعى اباي، شاكارىم، احات ايتقان سوزدەرگە نەگىزدەلەدى.

مۇحتار اۋەزوۆ 1933 جىلعى  ابايدىڭ تولىق جيناعىندا: «قۇنانبايدىڭ كىم بولعانىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ قيىن» دەپ مالىمدەگەن ەدى. دەسە دەگەندەي، قۇنانباي تۋرالى قانشا ايتساق تا ارتىقتىق ەتپەيدى. ول توبىقتى رۋلارىن ورنالاستىرۋ، داۋ-جانجالدى رەتتەۋ، اۋىل باسى مولدا ۇستاۋ، مۇسىلماندىقتى وتەۋ (ناماز وقۋ، زەكەت بەرۋ), بالالاردى وقىتۋ ت.ب. الەۋمەتتىك ىستەردە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ءوزىنىڭ اينالاسىنا جاقسى جەردەن قىز الۋ، ارااعايىن تاتۋلىعىن ساقتاۋ، سول ءۇشىن ءبىرىنىڭ بالاسىن ەكىنشىسى باۋىرىنا سالۋ سالتىن ەكتى.  قىسقاسى، ىرعىزبايلاردىڭ جالى كۇدىرەيگەن كوشەلى ەلگە اينالۋى - قۇنەكەڭنىڭ ارقاسى.

ەندى قۇنەكەڭنىڭ ءتالىم-تاربيەلىك ىقپالى دەگەنگە ويىسار بولساق، ونىڭ كوپقىرلى ماسەلە ەكەنى ءشۇباسىز. ءسوز باسىندا ايتىلعانداي 1868 جىلعا شەكتى ۋاقىتتى قۇنانباي زامانى دەسەك، وسىدان بەرىدەگى ءداۋىردى اباي زامانى دەپ انىقتاۋ زاڭدى. ويتكەنى، ابايدىڭ تۇستاستارى «جاڭا نيزام» اتالعان جاڭا ەرەجە جاعدايىندا ءومىر كەشتى.  ءسويتىپ، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ اكەلى-بالالى ەكى باستى كەيىپكەرى ەكى ءتۇرلى ءداۋىردىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى.  بىلايشا ايتقاندا، ءبىرى – ەسكىنىڭ ارتى، ءبىرى – جاڭا جولدىڭ باسشىسى ەدى.

رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ جازا كەتەيىن، توبىقتىنىڭ اتقامىنەرلەر قوسىنىن ەكىگە بولە قاراستىرساق ءجون. ءبىرىنشىسى - قۇنانباي قۇراپتاس بوجەي، قاراتاي، بايسال، سۇيىندىك، بايدالى، ءتۇسىپ، ءبازىل، قۇلىنشاق سياقتى اقساقالدار. بۇلار – ەلدىكتىڭ كيەسى، ەسكىلىكتىڭ جول-جورالعىسىنا (سىباعا، جول، ساۋعا ت.س.س.) قانىق ءارى حاندىق (بەكتىك) ءداۋىر زاڭىنا جەتىك باسشىلار. يگى جاقسىلار، اباي ءتالىم العان ۇستازدار دا وسىلار. ەكىنشىسى - ابايدىڭ زامانداس، تۇستاستارى مايباسار، تاكەجان، ورازباي، جيرەنشە، كۇنتۋ، ءابدىلدا، اسىلبەك، بايعۇلاق، قىزدار، ابىرالى، اراپ، ءدۇتباي، كوجەكباي سياقتى اتقامىنەرلەردىڭ جاڭاشا توبى. بۇل توپتى ەل ءىشى «ىرگەلىلەر» نەمەسە «يگى جاقسىلار» دەمەگەن. ويتكەنى، بۇلار - وتارشىلىق جۇيەنىڭ ءونىمى، سول سەبەپتى «ءنارسىز، شىرىك ورتا بولدى» (اۋەزوۆ).

ەل جادىندا ساقتالعانى - قۇنانبايدىڭ جاس جىگىت ابايعا ۇلكەن سەنىم ارتا وتىرىپ، «اتا سالتىنان اداسپا، بالام» دەگەنى. سول سياقتى ابايعا تاققان مىنا ءۇش ءتۇرلى ءمىنى مىناۋ: «ەڭ اۋەلى - سەن جۇرتتىڭ بارىمەن كۇلىپ سويلەيسىڭ. جايداق سۋ سياقتىسىڭ، جايداق سۋدى يت تە، قۇس تا جالايدى، كىسىلەرگە قادىرى بولمايدى. ەكىنشى، كىم كورىنگەنگە جاقىن بولاسىڭ، كىسى تالعامايسىڭ. جەلبەگەي جۇرگەن كىسىنىڭ قاسىنا ەل ۇيىرىلمەيدى. ەلدى الاتىن قىلىق ول ەمەس. ءۇشىنشى، ورىسشىلسىڭ، ورىستىڭ دۇشپاندىعىن ۇمىتاسىڭ»، - دەپتى. وعان ابايدىڭ جاۋابى: «قولىندا قۇرالى بار بىرەن-سارانعا تيەتىن شىڭىراۋداعى سۋدان دا، قويشى-قولاڭشى، جالشى، جاقىبايدىڭ كۇللىسى بىردەي مەيىرىن قاندىراتىن جايداق سۋ ارتىق دەپ بىلەمىن... ورىسشىلسىڭ دەگەنگە: «زامان ورىستىكى، ول جەڭگەن، ءبىز جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپاننىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن ءبىلۋ كەرەك. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الامىن» دەپتى (م.اۋەزوۆ. ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى).

«كەزىندە قۇنانبايدىڭ ابايعا تاققان ءۇش ءمىنى، - دەپ جازادى ادەبيەتشى عالىم سەرىك قيراباەۆ، - تاريحي شىندىقتان الىنعان. سوعان قاراپ، قۇنانبايدى تەك ۇنامسىز جاعىنان عانا كورۋ كوبىرەك بايقالىپ ءجۇر. شىندىعىندا، قۇنانباي ءوز زامانىنىڭ ەڭ اقىلدى، كورەگەن، قايىرىمدى، باتىر ادامداردىڭ ءبىرى بولعان».

قۇنانباي 1868 جىلعى رەفورمادان سوڭ بيلىكتى بالالارىنا تاپسىرىپ، ءوز ەلىنىڭ اقىلگوي قارياسى بولعاندى ءجون كورەدى. قاجىنىڭ جولىققان سايىن «مەن حالىق اماناتىمەن ءومىر كەشتىم، سەن دە سولاي ەت، قاراعىم» دەگەن اقىل-كەڭەسى ءوز ءومىرىنىڭ بەت باعىتىنا ەلەۋلى تۇردە ىقپال ەتكەنىن نەمەرەسى شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى ىرزا سەزىممەن جازادى.

قۇنەكەڭنىڭ ءدىن جولىنداعى ىستەرى مەن دىندارلىعى كوپكە ايان. «تەگىندە قۇنانباي اسا ءدىندار كىسى بولعان. بىراق سول دىندارلىق كوپ ۋاقىتتا ۇساق فاناتيزمگە دە جەتىپ وتىرعان» (اۋەزوۆ). 1876 جىلى قاجىلىققا، مەككە ساپارىنا اتتانعان.  وندا باسقا دا قاجىلارمەن بىرىگىپ، قازاققا دەپ قوناق ءۇي – تاكيا سالدىرتادى.  مەككەدەن كەلگەن سوڭ «دۇنيە ءسوزىن سويلەمەيمىن» دەپ، ەشبىر جانمەن ءتىل قاتپاي قويىپ، وڭاشا ۇيدە شىمىلدىقتىڭ ىشىندە جالعىز وتىرىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلعان. بۇل جايلى سىرت ەل «ءتىلى بايلانعان» دەپ تە اڭىز قىلعان ەكەن. بىراق سوڭعى جىلدارىندا ماڭايىندا بولعاندار ول ءسوزدى بەكەرگە شىعارادى.

سونىمەن، جازبا ماعلۇماتتاردان قۇنانباي بەينەسى بىردە - پاتشا وكىمەتىنىڭ قىرداعى وكىل-ۇلىعى اعا سۇلتان، ەندى بىردە - جولىنان جۇك قالدىرماس قوڭىراۋلى قارا نارداي كۇللى توبىقتىنىڭ كوشىن باستاعان كوسەم مىرزا، سونىمەن قاتار، اباي، شاكەرىم سىندى ۇلى تۇلعالاردىڭ تاربيەشى ابىزى رەتىندە الدىمىزدان شىعىپ وتىرادى.

اباي اكەسىن قوعام قايراتكەرى رەتىندە اسا جوعارى باعالاعان. بۇل ولەڭ سوزدەرىنەن ايان ءجايت. مىسالعا «ارعى اتاسى قاجى ەدى» ولەڭىندە:

ول سىپاتتى قازاقتان

دۇنيەگە ەشكىم كەلمەپتى، -

دەگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.

تاريحي تۇلعانىڭ مىنەزىنىڭ سۋىقتىعى، قاتتىلىعى جايلى سوزدەر دە بارشىلىق. تۇراعۇل ءوزىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن بەلگىلى ەستەلىگىندە اباي جاسى ۇلعايعان شاعىندا: «اكەسى قاجىنىڭ قاتتى-سۋىق مىنەزىن سوگىپ وتىرۋشى ەدى. قورىقپاق پەن سۇيمەك، وت پەن سۋ سەكىلدى ءبىر جەردە جيىلمايدى. ادام سۇيگەن ادامىنىڭ اقىلىن ۇعىپ، سونان ءباھرا الادى، قورقىتىپ، ۇرسىپ ايتقان اقىل دارىمايدى دەپ» دەپ جازادى. ارينە، قاتالدىق پەن وزبىرلىق ادامعا تۋا بىتپەيدى. قۇنانباي دا ءومىردىڭ كۇشتى تالقىسىن كورە، تاتا كەلە عانا قاتالدىققا سۇيەنگەن. وعان دەيىنگى قۇنانباي «وبال-ساۋاپتىڭ دا، قايىرىمدىلىقتىڭ دا، بەيبىت تىرشىلىكتىڭ دە قادىرىن بىلگەن. قۋانعان، كۇلگەن، ازىلدەسكەن» (ت.جۇرتباي).

«اكەگە تارتىپ ۇل تۋار»، «اكە كورگەن وق جونار» دەيدى حالقىمىز.  ابايدا بولعان اقىل-پاراسات، ەلىم-جۇرتىم دەپ ەدىگەدەي ەل قامىن جەگەن حالىقشىلدىعى مەن قايراتكەرلىگى، ءسوز جوق، اكە كورگەندىگى.

ستۋدەنت جاستارمەن كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە «اباي جولىنىڭ» التىن وزەگى نە دەگەن سۇراققا، مۇحاڭ: «مەنىڭ رومانىمدا ايىرىقشا كوڭىل بولگەنىم - اكە مەن بالانىڭ اراقاتىناسى ەدى» دەگەن ەكەن. ولاي بولسا، وعان قايتا ورالايىق.

«رومانعا كىرىسپەس بۇرىن دۇنيە ادەبيەتىنىڭ بارلىق وزىق ۇلگىسىن ءسۇزىپ شىقتىق. نەمىستىڭ، فرانتسۋزدىڭ فيلوسوفيالىق، تاريحي حرونولوگيالىق روماندارىن اقىل-وي ەلەگىنەن وتكىزدىم». بۇل مۇحاڭنىڭ «اباي جولى» قالاي جازىلعانى جايلى ايتقانى. وسى ءسوزدىڭ استارىن اشا وتىرىپ، جازۋشى  تۇرسىن جۇرتباي «قۇنانباي» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «سونىڭ ىشىندە ي.س.تۋرگەنەۆتىڭ «اكەلەر مەن بالالارىنا» يەك تىرەپ، ەرەكشە ىقىلاسىن بۇردى. ول وسىلاردان پسيحولوگيالىق شيەلەنىستى ۇيرەنە وتىرىپ، ىلگەرى دامىتتى. مۇلدە سونى وي ورىسىنە شىقتى».

وللاھي شىنى، اكە مەن بالانىڭ قايشىلىعى الەمدىك ماسەلە. «اباي جولى» دا ونىڭ شەشىمىن بەرمەيدى، گاپ - ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋ دەڭگەيىندە. جاي عانا كوتەرمەي «جەكە ادام مەن قوعامدى شەندەستىرە، تەڭ دارەجەدە وبرازدىق تۇتاستىقتا بەينەلەيدى» (ت.جۇرتباي). مەنىمشە، بۇل پايىم دا ازدىق ەتەدى، اكە مەن بالانىڭ قاتىناسى اياسىنا مۇحاڭ ەسكىنى جاڭا قوعامنىڭ الماستىرۋى سياقتى زور تاقىرىپتى سىيعىزعان.  بۇل كەمەڭگەرلىكتىڭ بەلگىسى، ارينە.

قۇنانباي 1885 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ باسىندا  جىمبا دەگەن كۇزەگىندە دۇنيە سالعان. بۇل سارىارقانىڭ سەمەي جاق جيەگى - ارقالىق ادىرىنا تاياۋ تۇس. قاجىنىڭ ۇزاق ءومىرى سوڭىن قالىڭ قىستاۋلاردان قاشىق جىمبادا وتكىزگەنى نەسى؟ ونىڭ وزىندىك سەبەبى بار: اتالمىش ادىر ۋاق رۋىنا قاراستى بولعان. «ۇرپاق وسەدى، جەر وسپەيدى» دەگەن قاعيداعا ادال مىرزانىڭ  جىمبا كۇزەگىنە يە بولۋى توبىقتىنىڭ ەرتىس دارياعا قول ارتقانى ەسەپتى.  وسىلايشا قۇنانباي اۋىلدارى جونداعى باقاناس جايلاۋىنان  باۋىردىڭ شەتى - جىمباعا دەيىنگى اۋماقتى يەلەندى. ىسقاقتىڭ بايبىشەسى مانىكە ايتتى دەيتىن «ەڭكەيسەم ەرتىسىم، شالقايسام شىڭعىسىم» دەگەن ماتەل ءسوز سودان سياقتى.

سانالى عۇمىرىن توبىقتى جەرىن مولايتۋعا جۇمساعان قاجى ابايدىڭ قىستاۋى - اقشوقىعا جەرلەندى. قاجىنىڭ جانازاسىندا بايكوكشە اقىن ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە: «قۇنان كەتتى - الدىنان جارىلقاسىن، ارتىندا التىن قالدى ات باسىنداي» دەپ ابايعا سەنىم ارتا سويلەپتى. قارت اقىن قاتەلەسكەن جوق، ابايدىڭ اتاعى بىرەر جىلدا-اق قازاق كوگىندە قالىقتادى. زامانىندا نىسان ابىز دەگەن ەل سىنشىسى وسكەنبايعا: «ءوزىڭنىڭ باعىڭ قىدىرداي بولسا، بالاڭنىڭ باعى شىڭعىستاي بولادى»، - دەپتى-مىس. ءدالدى ءسوز. بىراق ول كۇندە ابايعا قونعان باق قۇنەكەڭدىكىنەن الدەقايدا اسىپ تۇسەتىنىن كىم بولجاعان.

ءسوز سوڭى، قاجىنىڭ دۇنيەدەن ءوتۋى اباي 40 جاسقا تولعان مەزەتكە تۇپ-تۋرا كەلدى. تاپ وسى كەزدەن ابايدىڭ اقىندىق شابىتى مازدادى. كەزدەيسوقتىق پا، جوق، الدە... الدەبىر ميستيكالىق بايلانىس بار ما، بۇل، ارينە، ءبىر اللاعا عانا ايان سىر.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

اباي.kz