Bayaghyda shet el ómirinen kórip jatatyn habarlardan bir jay jadygha qatty toqylyp qalghanyna әli tanbyz. Bәlen elde jastar óz partiyasyn qúrugha úmtylypty, biraq oghan ómirding ótkinshiligin uәj ghyp tosyp, erteng olardyng da qartayatynyn dәleldese kerek. Úsynys tyndy ma, ary qaray ne bolghanyn kim bilipti. Kenes Odaghy kezinde jastargha kónil bólinip jatatynday kórinetin. Komsomol qúrylymy sol jastardyng mýddesin qorghap, jaqsy isterding úiytqysy bop, ómirsheng sharalardy ýzdiksiz úiymdastyratynday әser beretin. Al, qazir keybir kózi qaraqty kisiler bir sheneunik turaly aitqanda: «Komsomoldyng qyzmetkerin eske salady» dep, jiyrenish bildiretinin qaytersin.

Býgingi jastar sol komsomoldyng ne ekenin bile me eken? Jalpy býgingi jastar kim ózi? Otyzgha kelip te jastyq sezimnen әli arylmaghan jeke adamdar turasynda әngime ózinshe bólek. «Men jastargha senemin» dep, kezinde jar salghan qazaq aqynynyng ýni ómir tolqynynda joghalyp baryp, qayta jarq etip kórindi. Biraq, oghan selt etetin jastar bayqalmaydy. Ótken ghasyrdyng 70-shi jyldarynda jastar ónerge, poeziyagha qúmar bolatyn. Jataqhanalarda Qadyr men Túmanbaydyng óleng kitaptary jatatyn. Qazir onyng biri de joq. Adam bolmysynda toqyrau belgisi kóp. Ne istesek eken? «Men jastargha senemin» dep, júlqynyp túratynday qazaq óner iyesi búl kókjiyekten kórinetin týri joq. Auyzdy qu shóppen sýrtuding eski әdetine úigharsanyz — meyliniz. Qaranghy túiyqqa qamalyp qap, shighatyn jol tappay alaqtaghan jaghday tumasa da býgingi jastar keshegidey emes. Olardyng basyn biriktirip, jaqsy iske úiytqy bolatyn kýsh tabylmay otyr. Osy jóninde bir uaq oy bólisken teris emes.

Bizde «egdeler mәselesi» emes, «jastar mәselesi» bar. Ásirese, tәuelsizdik alghannan beri jaghymyz bir talmay «jastar búzyldy, jastar ýitti-býitti» degendi jii aitamyz. Sebebi, týsinikti, saldaryna ýnilip kóreyikshi.

«Kenes» atty kazarmadan bosaghan agha úrpaq ózindik dәstýr men qoghamdyq normalardy jas buyngha tabystarda qatty qatelesken syndy. Mýmkin búlaysha jaza basugha sol qayshylyqty jýiening de ýlesi ýlken әser etken shyghar. Batystyng «әni men sәninen» qansha qaqpaylap ústaghanmen tordaghy toty qúsynyz temir qúrsaudan qútylghan sәtte-aq, basqasha sayrap shygha keldi. Nashaqorynyz da, jezóksheniz de, júmyssyzynyz da t.b. jastar. Kóbisi «búghaudan bosaghanmen» ne isterin, qayda bararyn bilmey, anyryp túryp qaldy. Kózdi júmyp, túspaldap tartty sosyn. Qayda barsa da qiyn, óte qiyn edi. Qalagha barsa oqu onay emes, júmys tabu odan da qiyn degendey...

Ghalymdardyng aituynsha, sayasattanu iliminde bos kenistik — «vakuum» bolmaytyn kórinedi. Búnyng teoremadan túldyr, anyq aksiomagha ainalghan nәrse ekenine bertingi kezde kóz jete týsti. Ol halyq ýshin de, jeke adam ýshin de janalyq emes. Áriyne, janalyq izdegen adam ruhany qúndylyqtar tóniregin manaylasa kerek. Ghasyr basyndaghy alyptarymyz nege anda da, mynda da basyn soghyp, baltyry syzdady? Otyra qalyp matematika pәninen oqulyq jazdy, syry ashylmay shang basqan tarihty týzdi, odan qalsa ólenin shygharyp, әdebiyetke ýlesin qosugha tyrysty. Osynyng bәri beker erikkendik deysiz be? Álgi ýzilip-júlynyp túrghan bos kenistikti әl-qaderinshe toltyrugha tyrysqandyq edi. Sóitken últ ziyalylarynyng búl isin kóp kórgen jýie týgeldey atyp-asyp armanyna jetken. Últ jetim qaldy. Úrandaytyn eshkim joq.

Zady, el men «elita» bir-birimen tonnyng ishki bauynday qabysyp birikpey, últ bolyp úy mýmkin emes eken. Sol «elitalyq» shoghyr shashyrap ketkendikten be, býgingi tualdardyng iyq tirestiretin jeri. Juan bilektilerding jón bilisip, artyndaghy eline baghyt beretin osy — orta.

Býginde siyrmen kókpar tartyp, qampighan qaltasyn qayda qoyaryn bilmey, úrynargha basqa qara tappaghanday ruhany dýniyeni ermek etip jýrgender jeterlik. Kerisinshe, búl ziyaly qauymnyng qay-qaysysyn bolsyn qinap jýrgen ar men aqsha mәselesin algha kóldeneninen tartady. Qazir osy eki nәrsening de jas ziyalynyng jauy bolyp alghany ras. Aryp-ashyghan ary bir qyssa, nanyn tauyp jeui jәne janyna batady. Ardyng aryqtap, nandy ólshemmen ghana ólmestikpen talghaju qylghyzghan ózeusiregen ómirdin, әsirese, qalam ústaghan qauymdy qomaghaylana qarmaghaly qashan. Múndayda qol úshyn berip, qoltyqtan demeytin qayyrymdylyqty beti qatqyldau, bederi bólek myna qoghamymyzdan bayqay qoy neghaybyl. Oghan kýnnen-kýnge kýrdelenip, keri ketken tirshilik kepil. Áyteuir, «juannyng jinishkerip, jinishkening ýzilgen» shaghyna jete qoyghan joqpyz. Soghan shýkirshilik etesin. Sanagha jankeshtilikpen sary jambastap jayghasqan «layym sodan saqtasyn» degen oy úyalap jatyr.

Qalay desek te, qazirgi ekonomika әlemi men ruhany damu bir-birimen qabyspaytyn jәne bir-birin qaytalamaytyn nәrseler. Jogharydaghy jaysyz jaghdayattardyng tinin tesip shyqqan dert sonyng әzirshe sypayy kórinisi.

Jas ziyalymyz jana túrpattaghy «elita» shoghyryn týzude kóp kedergige kezige qoymas. Naqty kedergi — iste. Eldi artynan erte bilude. Óitkeni, ghasyr basyndaghyday qazir ónerde, ghylymda, әdebiyette qúryq-shúryq bos kenistik joqtyng qasy deuge bolady. Osynday mýmkindikti der uaghynda ústana bilip, úpay jinaugha tyrysu kerek. Bizge eshqandayda býlik (bunt) kerek emes. Bәrin uaqyt ózi retteydi. Mindet sol, ghasyr basyndaghy alyptarymyzdyng isin jalghap, últtyq qúndylyqtardy jandandyru.

Áytpese, bәri býgingi kýndegidey jalghasyp kelgen bos kenistik te, basqasy da әldining ermegi, talanttyng jórgegi bolyp qala bermek.

Bolatbek Tólepbergen

Abai.kz