Songhy jyldary kýy atasy Qúrmanghazy Saghyrbayúlynyng ómirine jәne onyng úrpaqtaryna qatysty tyng derekter tabyluda. Aytalyq, «Atyrau» gazetinde Shattyq Dosqayyrqyzynyng «Qúrmanghazynyng úrpaghy aramyzda jýr» (18 nauryz, 2006 j.), belgili jurnalist Rahmet Imanghaliyevting «Atyrau» gazetinde «Qúrmanghazynyng shóberesi Aqqystauda túrady» (28 shilde, 2007 j.), «Qúrmanghazy: aqiqat pen anyz» (3 qarasha, 2007 j.), «Ana tili» gazetinde «Qúrmanghazynyng jyry men múny» (20 qarasha, 2008 j.) atty maqalalary jariyalanghan bolatyn. Qúrmanghazynyng úrpaqtary jónindegi izdenister odan әri jalghasuda. Biz tómende Atyrau ónirining tarihy men shejiresine, ruhany múrasyna qatysty taqyryptargha qalam terbep jýrgen Múrat Bektenovting úly kýishining úrpaqtaryna qatysty derekterdi tolyqtyra týsetin maqalasyn oqyrmandar nazaryna úsynyp otyrmyz.

Songhy jyldary kýy atasy Qúrmanghazy Saghyrbayúlynyng ómirine jәne onyng úrpaqtaryna qatysty tyng derekter tabyluda. Aytalyq, «Atyrau» gazetinde Shattyq Dosqayyrqyzynyng «Qúrmanghazynyng úrpaghy aramyzda jýr» (18 nauryz, 2006 j.), belgili jurnalist Rahmet Imanghaliyevting «Atyrau» gazetinde «Qúrmanghazynyng shóberesi Aqqystauda túrady» (28 shilde, 2007 j.), «Qúrmanghazy: aqiqat pen anyz» (3 qarasha, 2007 j.), «Ana tili» gazetinde «Qúrmanghazynyng jyry men múny» (20 qarasha, 2008 j.) atty maqalalary jariyalanghan bolatyn. Qúrmanghazynyng úrpaqtary jónindegi izdenister odan әri jalghasuda. Biz tómende Atyrau ónirining tarihy men shejiresine, ruhany múrasyna qatysty taqyryptargha qalam terbep jýrgen Múrat Bektenovting úly kýishining úrpaqtaryna qatysty derekterdi tolyqtyra týsetin maqalasyn oqyrmandar nazaryna úsynyp otyrmyz.

Osydan eki jyl búryn Isatay au­danynyng ortalyghy Aqqystauda jol jiyeginde mashinamen janarmay satyp túrghan bir jigitti kezdestirdim. Mashinama janarmay qúiyp bolghasyn odan aty-jónin súradym. Óitkeni ol maghan tektining úrpaghynday kórindi, týr-túlghasy, som denesi, bet-pishini tegin adam emes ekendigin kórsetip túrghanday edi.
- Agha, men ózinizdi syrttay tanimyn, biraq siz meni bilmeysiz. Men Astrahani jaghynan kelgenmin, zayybym Oryngýl - osy auyldaghy Múhanbetqaliyev Temirhannyng qyzy.
Al men oghan ózin bir kórgende-aq tektining túyaghy siyaqty kóringenin aittym. Jigit kýldi de: «aty-jónim Kәkim Qúrmanghaziyev, kәdimgi kýishi atanyng shóberesimin, Qúrmanghazynyng Qazi, Qúbash degen úldary bolghan, men sol Qúbashtan órbigen úrpaqpyn» demesi bar ma!
- Qúrmanghazy atanyng úrpaghyn kórip túr­ghanym ras pa? - dep quanghannan qúshaqtay aldym. Ózim Naryn qúmynda tuyp-ósken­dikten úly kýishining kýilerin kókirekke jattap qana qoymay, shejire qarttardyng tangha aitatyn әngimesin tyndap qalghandyqtan, Qúr­manghazynyng úrpaghyn kórudi armandaushy edim. Qaranyzshy, mine, shóberesimen kezdesip túrmyn.
Osy kýtpegen kezdesu turaly Qúrmanghazy atamyzdyng ómirin zerttep jazyp jýrgen jazushy Lәtifolla Qapashevqa telefon shaldym. Ol Astrahani oblysy, Volodar audany ónirin­de tuyp-ósken. Qúrmanghazy ómirining songhy kezderi osy jaqta ótkeni belgili. Mening jaqsy habaryma jazushy aghamyz da eleng ete týsti. Ol Kәkimmen qalayda kezdesu kerektigin aitty. Atyrau qalasyndaghy Mahambet Ótemisúly atyndaghy drama teatrynyng bas rejisseri Chapay Zúlqashovqa Kәkimdi ertip baryp tanys­tyrdym, ol kýishining úrpaghyn Qúrmanghazysha kiyindirip, saqal-múrtyn qondyryp suretke týsirip alyp, beynesin kórgenimizde Chapay tan-tamasha boldy.
- Mynau qoldan somdalghan emes, naghyz kýishi Qúrmanghazynyng ózi ghoy! - dedi. Aqyn Qoyshyghúl Jylqyshiyev ta «Kәkim aumaghan Qúrmanghazy ghoy, kýishining ózin kórmesek te, kónilde jattalghan beyneni sol kýiinde kórgendey boldyq» dedi. Osy suretti Qarshygha Ahmediyarovqa jiberdim. Kәkim byltyr Almatygha baryp, Lәtifolla Qapashevpen kezdesip, ekeui Qazaqstan Jazushylar oda­ghynda, Qúrmanghazy atyndaghy konservatoriyada bolady. Sol joly Qarshygha issaparda bolyp, onymen jolygha almaydy. Keyin Qarshygha tughan jerine songhy ret kelgende ol jigitpen kezdeskisi kelgendigin aitty. Kәkim auysymdy júmysta boldy da, kezdesuding sәti týspedi.
2009 jyly mamyr aiynda Lәtifolla aghamyz ekeumiz Qúrmanghazy, Dina, Amanghali, Erghaly tәrizdi aty anyzgha ainalghan adam­dar­dyng jýrgen joldarymen Batys Qazaqstan oblysyndaghy Janaqala, Jalpaqtal, Eski Talovka, Kókterek, Mәsteksay eldi mekenderin araladyq. Qúrmanghazy qaytys bolghannan song úly Qazy men әieli Áues, eki qyzy Kókterekke kóship kelgen. Áues ana osy jaqta dýniyeden ótedi. Al Qúrmanghazynyng inisi Bayghazynyng úrpaghy Samara oblysyna qaray qonys auda­rady.
- Kishkentay kezimde әkem ekeumiz Samara jaqqa baryp, aghayyndarda eki-ýsh kýn qonaq bolghanbyz. Biraq esimde eshtene qalmapty. Orys jerinde ósip, oryssha tәrbie alghandyq­tan, kezinde kóp nәrsege mәn bermeppiz ghoy. Tek artynan kesh týsinip, ókinip jýrmin, - deydi Kәkim әngimesinde.

Qúrmanghazynyng tughan jeri Beketay qú­myndaghy Jiydeliden bizding Aybas auyly­nyng arasy alpys-aq shaqyrym edi, kórshi­les, irgeles auyldyng adamdary bir-birimen qúdandaly, tuma-tuys bolghandyqtan úly kýishi turaly әngimeni shejire qarttar mayyn tamyzyp aitar edi. 1978 jyly anamyz Marfugha ekeumiz Janaqalagha bara jatqanda Eltay eldi mekenining batys jaghynda Qostan degen jerdegi bir ýide týstendik. Otaghasy Dýzbaev Búqar (1914 jyly tughan) soghysqa qatysqan. Ol kisi Qúrmanghazynyng tek qana kýishi emes, aqyn әri batyr bolghanyn aita kelip, bylay degen edi: «Qúrekening jaldy Qúrmanghazy atanghany jóninde el ishinde kóp taraghan. Men tek qana sol әngimelerding bir-ekeuin ghana aitayyn. Qúrmanghazynyng óz naghashysy Berish Besqasqa ruynyng Qarasha atasynan Mәtighúl, yaghny onyng qyzy Alqa kýishining anasy, al qart naghashylary Taz ruynan shyqqan batyr Tóremúrat әkesining apalary bolyp keledi. Saghyrbaydyng әkesi Ótepbergen Mәtighúlmen besik qúda bolady. Alqa túrmysqa shyqqan song kýieui Saghyrbaygha «saghan alty Alashqa tanymal úl tauyp beremin» deydi. Alqa bala kótergende bosanatyn kýni asyp ketedi, odan qoryqqan enesi moldagha baryp kitap ashtyrtady (Júban molda bolsa kerek). Molda: «eki balanyng salmaghynday úl bala dýniyege keledi, kelin jeke ýide ózi bosanyp, balasynyng kindigin ózi kessin, qyryq kýn eshkim kórmesin, arqasynda omyrtqasyn qualay ósken jaly bolady» degen eken. Sol aitqany ras bolyp, jaldy Qúrmanghazy atanuy da sodan shyghar». Ózderi Qamyssamar kólderining ontýstik-batys jaghynda alpys shaqyrymday jerde bolghan, Saghyrbay qystauy sol manda, Saghyrbaydyng ziraty, ataqty kýishi Arshannyng qúlpytastary qatar jatqany jóninde Arshannyng balasy Tólegenning de aityp otyratynyn estigen eken. Lәtifolla Qapashev bir kýni maghan telefon shalyp, bylay dedi: «Shattyq Dosqayyrqyzy Dusova Qúrmanghazy qyzy Halifany biledi, ózi Maqatta muzyka mektebinde júmys istegen. Búl turaly Kәkimge aityp edim, qoly tiymey jýr me, habar joq» dedi.

Men Atyraudan anyqtama burosyna habarlasyp, Maqattaghy L.Shahatov atyndaghy mektepke telefon soqtym. Sóilesken adamym arqyly Shattyqty tauyp aldym. Ol Qúrmanghazynyng qyzy Halifa 18-shi auyl, Besikti eldi mekenining qasyndaghy ziratta jerlengenin, basynda eski qúlpytasy jәne songhy kezde qoyghan belgisi baryn aitty. Shattyq ekeumiz Qúrmanghazyqyzy Halifa men Qúrmanghazyúly Qúbashtan, yaghny úl men qyzdan taraytyn úrpaqtardy Atyrau qalasynda kezdestirudi úighardyq. Ýstimizdegi jyly 24 qa­zanda Atyraudaghy úlym Qayrattyng ýiinde Qúbashtyng úrpaghy Kәkim jәne Halifanyng úrpaghy Janylsynnyng kónil tolqytar kezdesu sәtine kuә boldyq. Qúrmanghazynyng úrpaqtary taghdyr talayynan bir ghasyrdan astam uaqyttan keyin, shamamen 125 jyldan son, bir-birin osylay tapty!.. Sonymen 18-auyl, Besikti eldi mekenindegi Halifa әjening qayynaghasy Mendibaydan taraghan Almannyng qyzy Qyrmyzyny ertip, Qarasudaghy qauymgha bardyq. Ziratqa dúgha oqyp, Halifa anamyz­gha taghzym ettik. Úrpaqtarynyng janadan qoyghan belgisinde bylay dep jazylghan: «Ruy Qyzylqúrt, Qúrmanghazyqyzy Mendeken zayyby HALIFA 1869-1958. Tas qoyghan úrpaqtary». Al Halifanyng nemeresi IYdenning balasy Baqyt qoyghan qúlpytastaghy jazu tómendegidey: «Ruy týrikpen aday. Bólimi Qosay tuysy. Baybol Órezek Qojyqov Mendeken әieli Halifa Qúrmanghazyqyzy 1869 jyly tuyp, 1958 jyly 23.III. mart kýni qaytys boldy». Úl men qyzdan taraghan eki úrpaqtyng balalaryn ortagha alyp, zirat basynda fotosuretke týstik.

Narynda tuyp-ósken Qúrmanghazynyng qyzy Halifany Jayyqtyng Aziya betindegi Jyloygha HIH ghasyrdyng ayaq sheninde qanday taghdyr aidap keldi eken degen oryndy saual tuyndaydy. Halifa 16-17 jasta bolsa kerek. Qyzdy alyp qashpaq bolyp Altynjarda jigitter arasynda qayghyly oqigha bolady. Qúrmanghazy ýlkeygen shaghynda qyzdaryn kýng etkizbeudi, úldaryn bóten jerde qaldyrmaudy oilaydy, sóitip, eki qyzyn ózining tughan auylyna, aghayyndarynyng ortasyna attandyrady, sol qyzynyng bireui Halifany jasyryn týrde Jayyqtyng arghy betindegi qart naghashylary, ruy Taz Tóremúrat batyr úrpaqtarynyng qamqorlyghyna jiberuge mәjbýr bolady. Endi bir qyzyn qúrlyq arqyly qazirgi Qúrmanghazy audany jaghyna ótkizip jiberse kerek. Sol kezdegi Atyrau ónirinen balyq aulaushylar jelkendi kememen ózderining aulaghan balyqtaryn Astrahanigha tapsyryp túrady eken. Jyloy ónirining auqatty bay adamy Qo­jyq­pen jaqsy tanys bolghan Qúrmanghazy Halifany balyqtan bosaghan ýlken emen bóshkeler­ding birine salyp, jasyryn týrinde onyng keme­sine tiyettirip jiberedi. Qughynshylar Halifa­nyng auylda joghyn bilip, Jyloydan kelgen keme ghana emes, Atyrau ónirinen kelgen barlyq kemelerdi tinte bastaydy, múny sezgen Qojyq Halifany bóshkege salyp, bóshkeni qúrsaulap jip baylap, kemening kórinbeytin jaghyna sugha tastaydy. Kemeni tintip-tekserushiler eshtene tappay ketken song balyqshylar qyz tyghylghan bóshkeni joghary kóterip alyp, Jyloy baghytyna kete barady. Qúrmanghazynyng qyzy Halifany Qojyqqa tapsyru sebebi, Jyloy ónirindegi qart naghashylary bolyp keletin Tóremúrat batyr úrpaqtaryna arqa sýiep, olargha qyzyn aman-esen tapsyrudy ótingen bolsa kerek.

Biraq Qojyq Tóremúrat úrpaghyna eshtene aitpay, Halifany ózining balasy Mendeken­ge qosady. Qojyq úrpaghy keyin bay, dәuletti adamdar bolady. Olar 1910 jyly Qojyqqa Imanqara, Qoyqaranyng temirqazyq jaghyndaghy Oshaq degen jerde jýzge tarta ýy tigip, at shaptyryp, dúgha baghyshtap, as beredi. Qojyqtyng úrpaghy Kenes ókimeti kezinde kәmpeskege úshyraydy, úrpaghynyng kóbi aidauda bolyp, elge qaytpaydy. Týrli oqighalardy bastan ótkizgen Halifa anamyz úrpaghyna ómir ótkelderin, kórgen kiyndyqtaryn ashyp aitpaghan, sirә, olargha kesiri tiyer dep oilasa kerek.

Halifa tek ózining qartayghan shaghynda ghana ruy Qyzylqúrt Qúrmanghazyqyzy ekendigin Qyrmyzygha aitqanyn úrpaqtary esine alady. Biraq beker aittym-au dep auzyn basa qoyypty. Ghaziz ana 1946 jyly aiyqpas aurugha tap bolyp, eki ayaghynan birdey aiyrylyp, meshel bolady. «Halifa aqyndyghy, óleng aitqyshtyghy, aitqanyn júrtqa tyndata biletin qasiyeti bar adam edi» deydi onyng kózin kórgender. Tas ashatyn, kóripkeldik qasiyeti bolghan. Qyz úzatyp, kelin týsiretin toy, besik toyy jәne t.b. týrli merekelerde qolma-qol óleng shygharyp, sol kýngi jaghdaygha qaray janynan әn shygharyp aitady eken. Ásirese, eskishe jyr-dastandardy jatqa aitypty. Kóbinese ol kisining jyrlaghan jyry múndy bolypty. Mergenning әieli Satym mýgedek enesi Halifany mәpelep baghyp, toylargha, saltanatty jiyndargha ony kirshiksiz aq qapqa salyp alyp, arqalap barady eken. Satym 1956 jyly, Halifadan eki jyl búryn qaytys bolady. Úrpaghy osynday syilap baghudyng arqasynda mýgedek bolyp qalghannan keyin de onyng on eki jyl ghúmyr keshui úrpaghynyng anagha, әjege degen sheksiz mahabbatynyng shuaghy bolsa kerek. Osy úrpaqtyng kelin týsiru, qyz úzatu toylaryn ótkizu, ómirden ótken adamdar­dy attandyru Alman bosaghasynda ótipti, búl әuletting ýlkeni de, kishisi de Halifa әje tiri kezinde óz anamyz dep eseptegen, tek qana ol kisi dýniyeden ozghannan keyin onyng bәrining de qart әjesi ekenin biledi. Halifa әjemizding úrpaghynyng aldynda qanday syi-qúrmetke ie bolghandyghyn osy kórinisterden biluge bolady. «Bir este qalghany, ol kezde bizder mәn bermeymiz ghoy, - deydi Mergen balasy Quanysh, - aitqandarynan týsinetinimiz, zorlyq-zom­bylyq, zobalang zamannyng kýnkórisin, túr­mys-tirshiligining auyr bolyp, tamaq asyrau ýshin kóship-qonyp, kәsip izdep jayau aryp-ashyp, sergeldenge týskenderi turaly, tughan jerge degen saghynyshtaryn arqau etetinderin biletin edik. Áuletimizding qonysy Jyloydaghy «Qyzyl jem» degen kolhoz boldy. 1938 jyldary jaghadan teniz tartylyp, kolhoz ydyray bastaydy da, balyq aulau kәsibi toqtaydy. Soghys bastalghasyn әskerge odaq el ishinen kiyim-keshek jinap, qolghap-shúlyq toqytyp, al azamattaryn broni arqyly soghysqa jibermey, Jayyq arqyly tenizge shyghyp, balyq aulau ýshin osy 18-shi auylgha, yaghny Besiktige kóshirip әkelgen.

IYdenning bir balasy Quanyshtyng әkesi, Halifa әjemizding nemeresi Mergen Qúlsaryda­ghy syrqat baldyzynyng jaghdayyn bilip kele­min dep barghan jerde ony kósheden ústap alyp, soghysqa alyp ketedi. Balyqshylargha bergen soghysqa almau jónindegi qaghazy qolyn­da bolmasa kerek, sodan keyin ol kisiden habar bolmaghan, tek qana eki-ýsh ret hat jazghan. Osylardy zarygha jyrlaghan bir ghana shumaghyn aitayyn dedi.
«Qyzyl jem» kolhoz edi Jyloydaghy,
Tabysymyz 15 mәnet búl aidaghy.
Búl Baqsay kórem degen jerim be edi
Tap qylghan búl Baqsaygha Qúday-daghy.
«Halifa әjemiz iske óte sheber bolatyn, ol kezde tigin mashinasy bolmaytyn, qayyp tikken (tigis týri) kóilek, beshpetterinen tigisinen min tabylmaushy edi. Kiyiz ýiding basqúry men baularyn, alasha, kilem toqityn. Ol kisining sheber qolynan shyqqan shynyrauly shii (jinishke taldan, aq shiyden), órnek salyp toqyghan shii kýni keshege deyin bolghan. Talay auyldyng ismer әielderin jinap alyp, әdemi oilary bar týrli túskiyiz basatyn edi. 1956-57 jyldary astanamyz Almatydan arnayy kelgen kórme úiymdastyrushylar el ishindegi qolónershiler jasaghan tuyndylardy jinaqtap, arnayy kórme úiymdastyramyz dep әjemizden alyp ketti, sodan eshqanday derek bolmaghan» dep eske alady Quanysh.

Shattyq Dosqayyrqyzy ózining «Qúr­manghazynyng úrpaghy aramyzda jýr» degen 2006 jyly 18 nauryzdaghy «Atyrau» gazetindegi maqalasynda «Mendibaydyng әieli Ajar Jappastyng qyzy, mening әjem Ysmaghanbetting tughan apasy, mening kәri әkem Qosynnan bir qyz, ýsh úl tughan, olar: Ajar, Qydyr, Bermúqan, Ysmaghanbet, al Halifa sheshem mening әkemdi naghashy bala deytin, nege deseniz, Qojyqtyng sheshesi - Qosymnyng tughan qaryndasy» dep eske salady. «Halifa sheshem orta boyly, at jaqty, júqaltang kelgen kelbetti adam edi» dep Qyrmyzy da, Quanysh ta aitady, biraq ol kisining quanyp, jadyrap otyratynyn siyrek kórushi edik, qansha beynet kórgenmen shashynda bir tal aq shash bolmaytyn deydi olar әngimesinde.

Mendekenning balasy IYden óte sheber bolghan, dombyra tartyp otyryp, kýiding yr­ghaghymen tórden esikke, esikten tórge deyin tenselip otyryp jetetin. IYden ataqty kýishi bolghan, Qyzylordada ótken respublikalyq kórkemónerpazdardyng bayqauynan birinshi oryn alghan, elge kelgen song kóp keshikpey 1935 jyly kenetten auyryp qaytys bolady.
IYdennen ýsh bala - Saghyn (1926 j.t.), Baqyt (1930 j.t.), Aytjan (1932 j.t.). Saghyn Andreevskiyde (Inder audany) balalar ýiine tapsyrylyp, sonda ósip soghysqa attanady, alghashqy kezderde Chkalov degen qaladan «soghysqa attanghaly jatyrmyz» degen haty keledi, sodan keyin habar-osharsyz ketedi. «Aytjan auzymen dombyranyng sazyn, yrghaghyn ainytpay keltirip, auzymen neshe týrli kýy tartqanda, biz de soghan eliktep qosylatyn edik» deydi Quanysh. Ol bir joqshylyq kezeni ghoy, elde dombyra joq edi. Aytjan 15-ter shamasynda mal baghyp jýrip, boranda malmen birge yghyp, ýsip óledi. Baqyt FZO-da oqyp, dәne­kerleushi (svarshiyk) mamandyghyn alyp, Qúlsary, Qoshqar, Saghyz, Komsomoliskide jú­mys jasaydy. Sol kezderde әjesi Halifany jәne basqa tuystaryn Qoshqargha kóshirip alyp, bir-eki jyl túrady da, әjesi búl jerge ýirenise almaghandyqtan Besiktige keri kóship keledi, al Baqyt Almanmen birge tenizge balyq aulaugha shyghady.
Baqyttan jeti bala qaldy, olar: Núrsúlu, Galya, Oryndyq (Orynay), Janylsyn (Janyl), Serik, Maqsot, Qayreden. Al Shattyqtyng bir aghasy Eltay Maqatta, onyng balasy Túrar ósip keledi, endi әkesining inisi Amantay Qúlsaryda túrady.

Qúrmanghazynyng Qazi, Qúbash degen eki úly bolghan. Qazidyng úrpaghyn zertteu nemese iz­destirudi tarihshylardyng ýlesine qaldyrayyq. Qúbashtan - Tóleu, Tólegen, Kәrim. Kәrim úrpaghy Volodarda, Tólegennen órbigen Kәkim Aqqystauda, Darigha, Álima, Ásima Atyrau qa­lasynda túrady. Tóleuden tughan Tanzila jәne onyng balalary Salahiyden, Salamat, Sala­uat, qyzdary Baqytjamal, Zoya Atyrau ónirinde túrady. Qúbashtan tughan Júmanyng Ziyada degen qyzynan Rashiyd, Damiyr, Múrat, ýsh qyzy - Altyn men Sәniya Aqtau qalasynda, Ániya Almatyda, olar Qúsayynovtar әuletinen taraydy. Úrpaqtarynyng aituy boyynsha, Qúrmanghazy­nyng Halifadan basqa tórt qyzy bolghan, biraq olar jóninde súraghanda әjemizden «olardan men kóz jazyp qaldym ghoy. Olar qazir ómirde joq bolar, al úrpaqtary bar ekendigine senimim mol. Ol bir kez aghayyn-tuys týgili, әke-sheshesining esimin eske saqtau mýmkindik bolmady ghoy» dep kózine jas alyp kýrsingenin kórgenimizde, qazbalap súray beruding ózi sonday qiyn ekenin sezinetinbiz. Kóp nәrseni әjemiz ashyp aitpay, ózimen birge ala ketti ghoy...» - deydi úrpaqtary.

Atyrau oblysy,
Isatay audany

«Ana tili» gazeti