Áp degennen әngimening ashyghyn aitsaq, ne mektepte, ne uniyversiytette últtyq tәrbie almaghan úl-qyz on jerden, jýz jerden bilimdi bolsa da ol últyna, tughan eline zәredey de payda keltiretin, osy qos kiyelisine adal qyzmet etetin adam bolyp shyqpaydy. Keybireulerding óti jarylyp ketse de aitayyq, Qazaqstandy úrlap-jyrlap shetelderge qashyp ketip, kóship ketip jatqandardyn, shetelde oqyp sonda qalyp qoyyp jatqandardyn, sheteldikke kýieuge tiyip jatqandardyng bәri derlik oryssha oqyghan, oryssha sóileytin, ne ýiinde últtyq tәrbiyeden maqúrym óskender. Átten, osynyng bәri eshkimge, eshbir ózge elge tәuelsiz memleket atanghanyna 26 jyl bolghan Qazaqstan Respublikasynda (Qazaq Memleketi desek bәlege qalarmyz!) bolyp jatqanyn shyqqyr kózing kórip-aq otyr. Osy 26 jyldan beri qazaqtyng ghasyrlar boyy Reseyding tabany astynda taptalyp qalghan últtyq namysyn, últtyq sanasyn oyatarlyqtay birde-bir ne qauly-qarar, ne zang qabyldanghan joq. Al últtyq  namysty oyatudyng eng basty sharty – úrpaqqa últtyq tәrbie beru. Bizding biylik basyndaghylar búnday tәrbie berudi eng әueli balabaqshadan, mektepterden bayaghyda-aq bastauy kerek edi. Óituding ornyna...

IYә, Qazaqstan biyligindegi keybireuler óituding ornyna últtyq ruhyna qaray ilgeri basqan ayaghyndy keri ketiruge tyrysuda ma dep te qorqamyz. Onyng ornyna baspasózde, basqa da aqparat  qúraldarynda jastardyng dinshildigi olardyng intellektualdyq dengeyin týsirip jibermey me, jastardy últshyldyqtan saqtayyq, jahandanudan, órkeniyetten kesheuildep qalmayyq, kóp til bileyik, europalyq, halyqaralyq standartqa sәikes bolayyq degen siyaqty naqty maqsaty kýmәndi baghyttar kóldeneng tartylady. Bizding biylik basyndaghylar qyzdarymyzgha nege kindigindi, suret salyp qoyghan bóksendi, emshegindi kórsetip jýresin, nege minishorty kiyip bútyndy ashyp jýresing dep úryspaydy, nege úzyn kóilek kiyesin, nege oramal tartasyng dep úrysady. Bizding biylik basyndaghylar kóshede orystyng «h», «p», «b» әripterinen bastalatyn las sózderdi suday sapyryp temeki shegip, syranyng shólmegin auzynan soryp bara jatqan qyzdar turaly lәm-mim demese de namaz oqityn qyzdardy kýstanalaugha dayyn túrady. Ony aitasyz-au, keybir qazaq gazetteri jastardyng 18-ge tolghansha meshitke baruyna rúqsat etu kerek pe, әlde  tyiym salu kerek pe degen esuastyq saualnama da úiymdastyrdy. Oghan keybir saqaly joq aqsaqaldar 18-ge kelgenshe meshitke jibermeu kerek dep shaytany aqsaqaldyq aitty. Au, jasy 18-ge kelgen úl-men qyz tirshilikting on-terisin týsinetin kәmelettik jasqa kelgender emes pe? Eger olar 18-ge tolghansha ata-babasynyng dininen beyhabar bolyp, endi meshitke baruym kerek pe, barmauym kerek pe dep әli de oilanyp jýrse, onday úrpaq deni sau úrpaq pa?

Últtyq tәrbiye, últtyq pedagogika degende  qazaq-týrik liyseyleri eske týsedi. Osy liyseylerdegi tәrbiyening ózgesheligi, әsirese onda oqityn úl-qyzdarymyzdyng ózgeshe inabattylyghy, ózgeshe sypayy, kishipeyildigi, bilimdiligi, tәrtiptiligi turaly Almaty mektepterinde dәris beretin múghalimderden alghash estidim. Olar sol liyseylerdegi tәrbiyelik-әdistemelerding ózgesheligi, balalardyng bilimdiligi turaly aitqanda auzynyng suy qúritynyna tang qaldym. Baryp kórdim. Netken ghajap desenizshi! Ondaghy múghalimder men balalardyng «Assalamuәleykum!» dep sonday bir sýikimdi jýzben amandasqanynan bastap, sizben sóilesu mәneri, jýris-túrysy adamdy imangha úiytyp túrghanday әser etedi. Búl liyseylerdi tәmamdap shyqqan úl-qyzdardyng bilim dengeyi de, mәdeniyettiligi de bizding ýirenshikti mektepterdegiden әldeqayda joghary ekenine býginde eshkim shýbә keltirmeydi. Qazaq-týrik liyseylerinde dәris oqityn týrik ústazdardyng shәkirttermen amandasuynan bastap,  balalargha  jasaytyn eskertulerining ózinde ózgeshe bir sypayylyq, biyazylyq, islamiy-týrkilik әdep kórinip túrady. Býginde búl liyseyler  qazaqsha qinalyp sóileytin Erlan Saghadiyev basqaratyn bilim ministrligine ótti. Týrik ústazdardyng ornyna qazaq múghalimder (oryssha jaqsy biletin) keldi. Nesin jasyrayyq, endi búl oqu oryndarynda jemqorlyq, tamyr-tanystyq jaylay ma, al múndaghy úl-qyzdarymyz endi kәdimgi mektepterdegi oqushylar siyaqty eki sózining biri oryssha,  auzynan boqtyq sóz tógilip jatatyn taz qalpymyzgha týse me degen de ýreyimiz joq emes. Úmytpasam biylghy qazan aiynyng 3-i kýni «Qazaqstan» telearnasynan osy liyseylerding «Bilim-innovasiya liyseyleri»  dep atalatyn basshylyghynyng Óte (esimi esimde joq) degen preziydenti súhbat berdi. Sonda onyng búl oqu oryndaryna qosqan «janalyghynyn» biri aldaghy uaqytta múndaghy ústaz qyz-kelinshekterdi shәkirtter «әpke» dep ataytyn bolady degenin estigende kýlkiden shayymyzgha shashalyp qaldyq. IYә, qazaq atqaminerleri janalyq qosamyn dep adam tәnining kórinbeytin jerlerine sheyin úyalatyn nebir oghash ersilikterdi oilap taba beredi. Ánebir jyly mәjilis jetekshisi (ony qazekemder spiyker deydi) Núrlan Nyghmatullin deputattardyng bir-birine Bәke, Mәke, Sәke deuine tyiym salmaq bolyp edi. Al qazaqtyng «agha» degendi «agheke», «atany», «ateke», «әjeni», «әjeke» degeni siyaqty «әpke» degen sóz «apay», «apa» degendi «apeke» nemese «әpeke» degeninen tuyndaghan,  auyzeki sóz ghana ekenin, Óte myrza shynymen bilmey me eken?

IYә, birese patshalyq, birese kenestik Reseyding tabany astynda ezgige týsip bar qadir-qasiyetinen airylghan últtyq sanamyzdy, últtyq namysymyzdy, últtyq salt-dәstýrimizdi qalpyna keltirude biz kóshting sonynda qalyp kele jatqanymyzdy kókirek kózi ashyq qazaq azamattary kórip-aq otyr. Búl qasiyetti boryshymyzdy iske asyrugha bir jaghynan ghasyrlar boyy qanymyzda qalyptasqan qúldyq sana kinәli bolsa, ekinshi jaghynan qazaqtyng sol últtyq sanasyn, namysyn oyatpaugha tyrysatyn qúpiya toptar ýlken kedergi boluda. Búl qqúpiya toptar ol ýshin týrli-týrli әleumettik jelilerdi aitpaghanda,  memlekettik baspasóz ben telearnalardy da op-onay paydalanyp keledi. Olar qazaq jastary meshitke kóp baratyn boldy, namaz oqityndar kóbeyip ketti, búl jastardyng intellektualdyq dengeyi tómendeuine, әldebir terroristermen baylanys ornatuyna әkep soqtyrady degen siyaqty zalymdyq maqalalar jariyalap, telearnalardan  sonday aramzalyq súhbattar ótkizip túrady. Óz basym búl jerde islamnan basqa dindegilerding ar-namysyna tiygim kelip otyrghan joq. Biraq  mynaday aqiqatty aitpau adamgershilikke syn: Orta ghasyrlar hristiandyq shirkeulerding eng bir dәuirlep túrghan shaghy boldy. Keybir tarihshylar búl ghasyrlardy «tas-týnek qaranghy ghasyrlar» («temnye veka») dep ataydy. Óitkeni, búl kezderde hristian dinindegi elderde ghylym, mәdeniyet, bilim atauly,  әbden qúldyraghan mesheu kýide boldy. Sol kezde ómir sýrgen Koperniyk, Galiyley, Bruno siyaqty kóptegen kózi ashyqtardyng taghdyry qanday qayghy-qasiretpen ayaqtalghanyn ekining biri biledi. Olardy da, ghylym men mәdeniyetti de múnday jaghdaygha hristian dini men onyng shirkeuleri dushar etti. Hristian dinbasylary ghylymgha qarsy kәdimgidey soghys jýrgizdi. Sol orta ghasyrda aitylghan din ghylymdy qúrtady degen sózdi qazekemder әli qaytalauda keledi. Al, sol orta ghasyrlar islam dinining ghylymdy, mәdeniyetti, әdebiyetti, ónerdi órkendetken naghyz altyn ghasyry boldy. Aty әlemge әigili aqyl-oydyn, ghajayyp ghylym-bilimning ataqty adamdary týgelimen islam dinin ústanghan ghúlamalar edi. Útyry kelgende aita keteyik bizge mektepte «jerding Kýndi ainalatynyn Kopernik ashqan» dep oqytty. Aqiqatyn aitsaq, ony Kopernikten 500 jyl (bes ghasyr) búryn Ábu Rayhan Biruny ashqan edi. Europada ghylym, bilim әlgindey «tas-týnek ghasyrda» jatqanda músylman elderinde  din ghylymgha kedergi keltiredi degen  aqymaqtyq sózdi eshkim  ol kezde estigen de emes. Óitkeni, qasiyetti Qúrannyng ózi býkil ghylymdy qamtydy. Islamy Shyghysqa krest joryghyn jasaghan hristiandar Europagha islamnyng  joghary mәdeniyetin,  ilim-bilimin alyp keldi. 20-shy ghasyrdaghy aghylshyn ghalymy, әri filosof, Nobelidik syilyq iyegeri Bertran Rassel: «Shyghys elderi tek әskery kýsh jaghynan ghana emes, bilim jaghynan da tendessiz ozyq boldy. Býkil Europany varvarlyq, jabayylyq basyp jatqanda Múhammedting elinde ghylym, filosofiya, poeziya, ónerding barlyq týri gýldenip túrghan edi. Europalyqtar ózderining oi-órisi óte tar bolghandyqtan da orta ghasyrlardy «tas-týnek qaranghy ghasyrlar» dep ataydy. Ol ghasyrlar  tek hristiandyq Europada ghana tas-týnek qaranghylyqta bolatyn. Al sol kezde músylman eli bolghan Ispaniyada óner men ghylym asyl tastay jarqyrap túrdy» dep jazghan-dy. Aqyl-esi týzik, óz últyna, óz tili men  salt-dәstýrine adal býgingi qazaq balasy qazirgi matematikanyng da, geometriyanyng da, geografiya men himiyanyng da, miyneralogiya men medisinanyng da, óner men filosofiyanyng da, әdebiyet pen mәdeniyetting de  atauy әdeyi sayasatpen ózgertilgeni bolmasa sonyng bәri Jabir ibn Hayannyn, әl Biruniydin, ibn әn-Hayamidyn, ibn Batutanyn, әl-Idrisiydin, әl-Farabiydin, әl Horezmiydin, ibn әn Nәfistin, ibn Sinanyn, Úlyqbektin, Omar hәiәmnyn, Jәmy men Rudakiyding t.b. esimderimen tikeley baylanysty ekenin bilip, aityp jýrui kerek. Biz Payghambarymyz Múhammed (s.gh.s) barghan jerde úrlyq-qarlyq, zinaqorlyq (jezókshelik), ózine qol júmsau, ekijýzdilik, alayaqtyq, paraqorlyq, jemqorlyq joyylyp otyrghanyn, al, suisiyd, pedofil degen  bәleketting bәri Europa elderinen kelgenin býgingi mektepterimizde, liyseylerimiz ben uniyversiytetterimiz de qosymsha dәris retinde aityp otyruymyz kerek. Átten, myna týrimizben Qazaqstanda onday atty kýn tuuy ekitalay-au, ә? Bir sózben aitqanda últtyq tәrbiyesiz, islamiy-týrkilik tәrbiyesiz bilim alghan úrpaqtan últqa, elge qyzmet etetin azamat shygha qoymasy anyq.

Myrzan Kenjebay

Abai.kz