Qyrghyzdaghy preziydenttik saylau ayaqtaldy. Sosial-demokrattar atynan saylaugha týsken Sauranbay Jiyenbekov halyqtyng 54 payyzdan astam dauysyna ie bolyp, Tәuelsiz qyrghyz tarihyndaghy besinshi Preziydent atandy.

Sauranbay Shәripúlynyng saylaudaghy sapary sәtti boldy. Qazirgi Preziydent Almazbek Atambaevtyng ashyq kómegimen qyrghyzdyng taghyna otyrdy.

Áueli, Sauranbay Jiyenbekov turaly az-kem derek aita keteyik, Ol – biylikting ókili. Ol – 59 jasta. Ol – sosial-demokrat. Ol – eks-premier-ministr. Ol – Oshtyng tumasy.

Qyrghyz demokratiyasy jendi deydi key júrt. Shyn mәninde solay ma? Almazbek baykening beysauat mәlimdemelerining buymen qazaqtyng songhy Hany Kenerasy jayly janay soghyp, jonyp aitqany bar... Atambaevtyng saylau aldyndaghy qyzdy-qyzdymen degenderi eki elding qarym-qatynasyna núqsan keltire me? Saylau bitti desek te, saldary qalady.

Jiyenbekovting taza jendi me? Atambaevtyng astyrtyn sayasaty qyrghyzdy taqsyz biylep-tósteu me? Qazaq-qyrghyz qarym-qatynasynyng kelesi kezeni qalay órbimek?

Biz dәl osy mәseleler jóninde Sayasattanushy Aydos Sarym myrzamen súhbattastyq.

- Aydos agha, ótken aptadan beri qazaq pen qyrghyzdyng auzynda Atambaevtyng aitqandary. Saylau bitti. Jiyenbekov jendi. Nazarbaevtan bata alghan Babanov ekinshi. Endigi qadam qanday bolmaq?

- Mening taldauym boyynsha, osy jolghy saylauda Jiyenbekov Babanovty jengen joq, Atambaev Babanovty jengen siyaqty. Atambaev saylaudyng basynda beytarap pozisiyada bolamyn degen siyaqty edi, saylaudyng ortasynan Sauranbay Jiyenbekovting artta qalyp kele jatqanyn kórip, saylaugha ózi tikeley aralasugha tәuekel jasap, býkil әl-auqatyn, mýmkindigin, ózining jeke basynyng bedelin saldy.

- Saylaugha bir kýn qalghanda 11 kandidattyng biri, qyrghyz revolusioneri, uaqysha Ýkimetting mýshesi Ázimbek Beknazarov óz erkimen dodadan bas tartty. Ol Aqaevtyng túsynda deputat, Bakiyevtyng túsynda Bas prokuror, Otynbaevanyng kezinde viyse-premier bolghan әkki sayasatkerlerding biri. Saylaudan bas tarta otyryp, bylay dedi: «Atambaev biylikti bergisi kelmeydi. Ol premier-ministr bolghysy keledi».

Aydos agha, biz «premier-preziydenttik» basqarudyng ýlgisin Putin men Medvedev tandeminen kórdik. Atambaev osy jýristi qaytalamaq pa?

- Ábden mýmkin. Búl mәselege qatysty mening analizm mynaday: Qyrghyzstandaghy jaghday – kezindegi Meksikadaghy jaghdaygha qatty úqsaydy. Ol jaqta kezinde HIH ghasyr sonynda Porfiyreo Dias degen basshy bolghan. Diktator bolghan. Onyng biyligin júrt – porfiriat dep ataydy eken. Avtoritarly rejim ghoy. Sodan búl Diastan sharshaghan Meksikanyng sayasy elitasy Konstitusiyagha ózgertu engizip, preziydentti bir ghana merzimge saylau turaly sheshimge keledi. Al Porfiyreo Institusionaldy revolusiyalyq partiyany qúryp, bәribir eldi basqardy. Sol IRP kýni keshege deyin Meksika biyligin uysynda ústap keldi. Baqanday bir ghasyr biylikti tizgindedi.

Atambaev jәne onyng ainalasyndaghylar dәl osynday institusionaldyq revolusiyalyq partiya jolymen, Meksikalyq tәsilmen Qyrghyzstandy biyleuge niyetti. Keshegi ótken saylau osyny dәleldep otyr.

Onyng ýstine Konstitusiya boyynsha Qyrghyzstanda parlamentting kýshi, pәrmeni, qúzyreti Preziydentten әlde qayda biyik bolady. Jәne Preziydent simvolikalyq biylik atqaratyn bolady. Negizgi biylik basymdyghy saylauda jengen partiyada bolmaq. Búl túrghydan Jiyenbekovting jengeni – Atambaevtyng ketkeni degen sóz emes.

- "Demokratiyalyq saylau" dep alyp,  psevdodemokratiyalyq nәtiyjege qol jetkizdi deuge bolady ghoy?

- Keybir qazaqtar bórkin aspangha atyp, «Qyrghyzstanda besinshi preziydent, biylik ózgerdi» dep jatyr. Qyrghyzstanda parlamenttik basqaru jýiesi bolghandyqtan, ol jaqta Preziydentting kim bolatyny manyzdy emes. Mysaly ýshin, Germaniyada Preziydentti parlament saylaydy. Preziydent simvolikalyq biylik atqarady.

Men bilsem, qyrghyz halqy bir sheshim qabyldamasa, Atambaev әli úzaq jyl el basqarady. Ózining jaqtastary, partiyasy arqyly biylikten ketpeydi. Sondyqtan, Qyrghyzstandaghy demokratiya jendi, biylik auysty degen dauryqpa sóz. Mәselege tereng ýnilmegendikten aitylyp jatqan bolsa kerek.

- Bir qyzyghy saylau aldy dodalar qyzu bastalghan alghashqy uaqytta Sauranbay Jiyenbekovting kóshbasshylyq prosenti – 4 payyzdyng ainalasynda bolghan. Atambaev aralasqannan keyin búl kórsetkish 40 payyzdan asyp jyghyldy... Búl da Atambaevtyng qyrghyz elektoratyna jasaghan yqpaly ghoy...

Sosyn, Jiyenbekovti iydeolog dey almaymyz. Onyng qyzmettik karierasyn qarap otyrsanyz, onyng tek tapsyrmany oryndaushy, atqarushy pozisiyadaghy adam ekenin angharugha bolady...

- Atambaev ózinen әlsizdeu, ózine qarsy shyqpaytyn adamdy tandady. Kezinde Putin Medvedevti qalay tandaghanyn bilemiz ghoy. Áli kýnge premier-ministri etip ústap otyr. Yaghni, Atambaev ta sóitti.

Jiyenbekovting saylaugha qalay aralasqanyn da kórip otyrdyq. Asa ýlken belsendilik bayqalmady. Bizding Peziydentpen kelip, tanysyp ketti. Boldy. Atambaev eger qazir aralaspaytyn bolsa saylauda Babanov jenip ketedi dep oilaghan bolsa kerek. Ózi aralasuy kerek boldy. Jәne ol ýshin bir uәj kerek.

Qyrghyzstanda jalpy qazaqqa degen kózqaras dúrys emes. Múny moyyndauymyz kerek. Sayasy túrghydan, diny túrghydan, ekonomikalyq-әleumettik baqtalastyq túrghysynan jәne kóptegen faktor bar. Eger basqasha jaghday bolghanda, Atambaev ózge kartamen oinaytyn edi. Mysaly, qyrghyzdyng jauy – marsiandar bolsa, Atambaev «Babanov marsiandardyng adamy» degendi aitar edi. Ony anyq.

Al endi, bir emes, bes-alty ret Qazaqstangha qarsy shapty. Qazaqtyng tarihyn tildedi, Qazaqstanyng basshylyghyn synady. Bizding elde búghan sonsha quanyp, bórkin aspangha atyp jatqan adamdardy shynynda týsinbeymin.

Strategiyalyq túrghydan men qazaq bolmasam, men «Atambaev ózining aitqanyn jasap shyqty» dep aitatyn edim. Men qazaqpyn ghoy. Qyrghyz kórshi memleket. Men búl mәselege beytarap qaray almaymyn.

- Jiyenbekov saylau kýni BAQ ókilderine súhbat berip, onda «Qazaqstan Qúday qosqan kórshimiz. Bir-birimizding suvereniytetti saqtauymyz qajet. Solay bolady da» degendi aitty. Búl әsilinde Atambaevtyng auzyndaghy sóz edi...

- Jiyenbekov Atambaevqa tәueldi adam. Ol atqarushy adam. Tapsyrmany oryndaushy. IYә, Atambaev kólenkesindegi kadr.  Bizge mәlim mynau – Qyrghyzstangha qanday biylik kelse de, biz til tabysuymyz kerek. Sebebi, ortaq dýnie kóp.

Eng jamany  Qazaqstan men Qyrghyzstanyng arasynda jýzdegen kelisim shart týzilgen shyghar. Yntymaqtastyghy bar, sauda-sattyghy bar taghysyn taghy...

Sol kelisimderding eshbirinde Qyrghyzstandaghy saylaugha baylanysty shekarany jabugha bolady dep aitylmaghan, jazylmaghan. Búl eki el arasynda qol qoyylghan kelisimderding bireui de júmys istemeydi degen sóz. Aynalyp kelgende burokrattardyng kónil kýiine, solardyng ózara qatynastaryna baylanysty ózgerip otyratyn jaghdaygha ainalghan.

Ótken aptadan beri eki elding Preziydentteri aitysyp jatyr. Eki jaq ta qarap qalmady. Osy kezde eki jaqtyng ziyaly qauymy ýn shygharmady. Qazaqtyng da, qyrghyzdyng da auzy dualy aqsaqaldary ekeuine basu aityp, qoy degen joq. Yaghni, búl eki elding arasyn tabystyratyn Ýkimetten basqa kýsh joq ekenine kóz jetkizdi.

Shahanovtay Elshi kerek eki elge

- Bir qyzyghy tili bir, dili bir, dini bir qazaqqa eng qatty úqsas qyrghyz aghayyndarmen songhy kezde nota arqyly tildesetin boldyq. Áueli olar jiberdi, biz de kóldey qyp jauap jazyp jiberdik. Nota jiberilgen elmen qarym-qatynas ýzilui tiyis nemese sayasy ahual úzaq uaqytqa ushyghuy tiyis, әlemdik praktikada. Biz de bolmashy nәrselerge nota jiberu degen úyat qadamgha baryp jatamyz.

Osynday mәselelerdi retteushi taghy bir adam – Elshi. Qyrghyzdyng qazaqta elshisi joq. Biz bar elshimizdi keri qaytaryp aldyq.

- Dúrys aitasyn, eki elding qarym-qatynasy preziydentterge baylanyp qalmauy kerek. Qyrghyzstangha Elshi bolyp asa bedeldi, qyrghyz biyligine sózi ótetin, eki elding mәselelerin realdy sheshe alatyn adam baruy qajet. Ol qit etse, SIM-ge, Ábdarhmanovqa baryp, "pәlen boldy, týgen dedi" dep otyratyn qatardaghy kadr emes, sayasy salmaqty figura boluy tiyis.

Mysaly, kezinde Mútar Shahanov boldy ghoy. Mening biletinim, Múqang kez kelgen mәselede Aqaevqa tikeley telefon soghyp, mәseleni sheship otyratyn adam edi. Mine, sonday azamatty jiberuimiz kerek. Sol arqyly jana dәrejede qarym-qatynas ornatu kerek. Eki elding tarihy konsepsiyalarynyng arasy ajyrap ketti. Sondyqtan ortaq tarih degen mәselege qayta oralamyz.

- Ókinishke oray Atambaev Batken degen jerge baryp, әskeriylermen kezdesti. Sol jiynda «qyrghyzgha qylysh kóterip kelgender basyn berip ketedi» dep sóiledi. Múnysy qazaqtyng songhy Hany Kenesaryny menzep aitqany dep týsindik... Sóitken Almazbek bir ay búryn Putiyninng qonaqasynda bolyp, qolyna bokal toly shampandy ústap túryp, tebirene sóiledi. «Men Reseydi sýiemin» dedi...

- Búny týsinuding qajeti joq. Atambaev búl sózi arqyly men ýshin qazaghyng da, basqanyng da manyzy shamaly, men ýshin Reseymen integrasiya manyzdy degendi jetkizip otyr.

Biz qansha aitsaq ta, ólsin, talsyn Qyrghyzstan bәribir Qazaqstangha tәueldi bolady. Qyrghyzstanyng Reseymen shekarasy joq.

Men saylaugha qatysqan sayasatkerlerding kóbisining baghdarlamasyn qarap shyqtym. Qazaqstanmen erekshe qarym-qatynas ornatu, eki elding shekarasyn retteu, tarihiy-mәdeny qúndylyqtardy zertteu, ekonomikalyq qarym-qatynasty damytu degen mәseleler qamtylghan birde-bir sóz oqymadym. Búl fakt.

Eki biylikting basyn júlghan qyrghyz ýshinshisin de ayamaydy

- Sózdik intervensiya jaghynan Atambaev emosionaldy pikirler bildirip, úpay jinaghanymen qazaq-qyrghyz qarym-qatynasyn qúrbandyq etti. Kelisisiz be?

- Strategiyalyq túrghydan Atambaev jenildi. Sebebi múnday jenisterdi sayasatta nәtiyjeli jenis dep aitu qiyn. Jәne eshqashan mýmkin emes dep te aita almaymyz. Ol qazaq pen qyrghyzdyng arasyndaghy qarym-qatynasty qúrbandyqa shaldy.

Qyrghyzdyng sayasy elitasy, Qazaqstanmen yntymaqtastyq mәselesin qayta qolgha aluy, óz elindegi temperaturany týsiru kerek. Sebebi, Atambaev aitqanday sózdik intervensiyalar ainalyp kelgende eshbir eldi jaqsylyqqa alyp kelmeydi, kelmegen de.

Mysaldy ózimizden izdeyikshi, 2004-2005 jyldary Qazaqstan biyligi ózining yqpalyn saqtap qalu ýshin «Qazaqstanda tónkeris bolayyn dep jatyr» degen dauryqpa әngimeni kóbeytti. Múnyng saldary nege әkelip soqtyrghanyn taghy bilemiz. Altynbek pen Zamanbekke oq atyldy. El damuyna qarsy kóptegen zandar qabyldanyp ketti. Mine, sonyng qyzuy endi ghana týsip kele jaqanday.

Qyrghyzstanda da sonday jaghday bola ma dep qauiptenemin. Atambaev әr týrli oigha baruy mýmkin. Biraq qyrghyz halqynyng aty - qyrghyz halqy. Eki biylikting basyn júlghan olar - ýshinshi biylikting basyn júlmaydy dey almaymyz. Sebebi, Babanov tynyshtalyp qaluy mýmkin, biraq Babanovtan basqa da sayasatkerler men toptar bar ghoy.

Qyrghyz biyligining ishki әlsizdigi aiqan jalpy Qyrghyzstandy biylep otyrghan qylmystyq top pen diny toptar da bar. Olar da óz sózderin aityp qalary anyq.

«Atambaev osy saylaudy Nazarbaevsha ótkizdi»

- Jiyenbekov jenip shyqty. Demek, Atambaevtyng kózdegeni oryndalyp keledi degen sóz ghoy. Biz qyrghyz demokratiyasyn qansha joqqa shygharghanymyzben, osy jolghy saylau intrigagha toly boldy...

- Eger Atambaev biylikti qolgha aldyq, endi óz degenimizdi jýrgizemiz dese taghy qatelesedi. Keybir qyrghyz әriptesterimiz «Atambaev osy saylaudy Nazarbaevsha ótkizdi» dep aityp otyr. Yaghni, әkimshilik resursty paydalanu, memlekettik qyzmetkerlerdi paylalanu, kýshtik qúrylymdardy paydalanu t.b.

Endi Atambaevqa әrbir top, әrbir mýddeli azamattar esep qoya bastaydy. Ózimizge tiyesili nәrseni qaytar deytin kez bolady Osynyng bәrine Atambaevtyng kýshi men aqshasy jete me, joq pa, ol ekinshi әngime. Mine, sol kezde ýshinshi revolusiya bastalyp ketse, tang qalmaymyn.

Qyrghyzstandaghy saylau bitti, el ishinde últtyq konsensus payda boldy degen әngimeni aitugha әli erterek bolar.

- Deytúrghanmen, Qyrghyzstanyng ortalyq saylau komissiyasy elektorat sanyn 3 million 25 myn 770 adam dep kórsetken. Dauys bergen adam sany 1 million 692 myng 243 adam boldy. Búl elektorattyng teng jartysy saylaugha kelmedi degen sóz. Endeshe Jiyenbekovting jenisi 54 payyz qyrghyzdyng dauysy deu qate tújyrym sekildi.

- IYә, shynynda Jiyenbekovting jenisin tolyq, taza jenis dep aitu qiyn. Saylaugha tirkelgen elektorattyng jartysy ghana keldi.  Jartysynyng jartysy ghana Jiyenbekovke dauys berdi. Demek, halyqtyng 4/1-ghana Jiyenbekovti qoldap otyr. Qyrghyzstandaghy saylaushynyng 55 payzy qatysty degen resmy aqparat shyqty.

Sol Jiyenbekov jenisin toylap jatqan kezde aitqan bir sózi maghan únamady. Ol: «Mening eshqashan Babanovpen qatar qyzmet etemin degen oiym joq. Maghan onyng keregi joq» dedi. Eger qyrghyz biyligi ózining halqyn oilaytyn bolsa, Babanovtyng premier-ministr boluy zandy edi. Ol ekinshi dauysty aldy. Saylaushylarydng 33 payyzynyng dauysyn alghan, qyrghyz halqynyng 3/1-ining qoldauyna ie bolyp otyrghan adamnyng pikirimen sanasu kerek edi. Babanovta resrus bar. Tym qúryghanda batystyq ýlgidegi Últtyq kelisim ýkimeti degen formatta qarym-qatynas jasauy kerek edi.

Shyndap keletin bolsa, jenilgen kýreske toymaydy degen bar. Babanov basqasha qimyldauy da mýmkin. Aynalyp kelgende býgingi  saylaugha deyin de atqarushy biylik sayasy qatelikterge jol ashqan bolatyn. Eng myqty degen  sayasetkerlerdi, oppozisiya qayratkerlerin týrmege tyqty.

- Ómirbek Tekebaev sekildi qyrghyz biyligining ata sayasatkerin dәlelsiz týrmege japqan Atambaevqa ashuly qyrghyz az emes, ras.

- Tekebaev pen Chotonovtardyn, Madumarov pen Babanovtardyng da jaqtastary qarap qalmaydy. Babanov bolmasa, basqasy shyghyp ketui mýmkin.

Áli talay koalisiya qúrylady. Áli kóp dýnie ózgeredi, Atambaevtyng ainalasyndaghy adamdar әli ózine qarsy shabatyn bolady. Sondyqtan, saylau bitti, boldy deuge әli erte.

- Eng dúrysy, biz qanday qimyl jasauymyz kerek degen saualmen әngimemizdi týiindeyik.

- Saylaudyng aty saylau. Tipti, erteng Atambaevpen mәmilege keluimiz de mýmkin. Tarihty qarap otyrsanyz, býgin bet jyrtysyp jýrgender, erteng birigip jatady.

Qazir shekara mәselesi bar. Shekara sózsiz ashyluy kerek. Eki elding basshylarynyng aitysyp jatuy, eki halyqtyng bir-birimen jaulasuyna alyp kelmeui kerek. Ekinshi mәsele bar. Ekonomikalyq qauymdastyq bar. Keshe Atambaev mysaly «kreditterinizding keregi joq» degendey sózdi qyzdy-qyzdymen aitty. Ol shynyn aitu kerek, yaghny beretin nәrse. Bireudi jarylqap jatqan joqpyz. Onyng da sebepteri bar.

Qazaq-qyrghyz jaqyn elmiz. Tatu túruymyz qajet. Bir-birimizben bet jyrtysyp, dýrdaraz bolyp jýrgenning týbi jaqsylyqqa aparmaytynyn biz de, qyrghyzdar da biledi. Sony endi Preziydentter týsinse...

- Ángimenizge rahmet, Aydos agha!

- Isterine sәttilik!

Pikirlesken Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz