Elbasynyng "Ruhany janghyru. Bolashaqqa baghdar" atty maqalasy jariyalanghaly beri qazaq halqynyng últtyq qúndylyqtaryn, últtyq-ruhany dýniyesin qalyptastyrugha kómektesetin últtyq iydeologiyany janghyrtu qajettiligi turaly týrli pikirler aityla bastady. Endigi qozghalar mәsele "jastardy tәrbiyeleu barysynda últtyq jәne memleketshil sananyng irgetasyn qalay qalaymyz?" degen súraqqa kelip tireledi dep oilaymyn.

Bizding qoghamda әsirese jastar aqsha tapsam boldy, baqytqa jetem degen týsinik qalyptasyp ketti. Eger adal jolmen banggha mýmkindigi bolmasa, qara jolmen de aqsha tabugha mәjbýr bolady. Al onday jolda jýrgen jastar әriyne azghyndalyp, úsaqtalyp jәne bolashaq ómiri búlynghyr bolatyny kýmәnsiz. Alash ziyalysy Ahmet Baytúrsynúly:

Aqshagha abyroyyn, aryn satyp,

Azghan júrt, adamshylyq qalmay syny.

Jany ashyp, jaqyn ýshin qayghyrar ma,

Jany – mal, jaqyny – mal, maldyng qúly?!  Osynday ataly sózder ghasyrlar boyy adamnyng sanasyn oyatyp, jigerlendirip otyrghan. Otanshyl, memleketshil úrpaqty tәrbiyeley alghan elderding bolashaghy bayandy ekendigin әlem tarihy da údayy dәleldep keledi. Ol ýshin tәrbiye, nasihat jәne iydeologiya negizinde eng birinshi kezekte qazaq oishyldardyng din túrghysyndaghy oi-pikirleri, últtyq-diny biregeylikti, din men dәstýrding sabaqtastyghyn nasihattau júmystaryn janghyrtu kerek. Biz jat iydeologiyalardyng әseri turaly aitqanda, әriyne olardyng artynda basqa bir mýdde men qúndylyqtardyng túrghanyn esten shygharmau kerek. Songhy kezderi qoghamda iritki salyp jýrgen keybir diny toptardyng pikirleri eshqashan bizding mýddemizge say kelmeytin tústary da bar.

Olarda diny mýddeden góri, sayasy mýdde basym ekendigi soqyrgha tayaq ústatqanday anyq nәrse!  Udy u qaytarady demekshi olargha ózimizding últtyq qúndylyqtarymyz arqyly ghana tótep bere alamyz. Aqiqatyn aitu kerek, qazaq mәdeniyeti-sovet ókimetining ezgisinde bolghan el. Sol ýshin qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny qúndylyqtardy qaytadan qalpyna keltirmeyinshe, ruhany toqyraushylyq pen qúldyq psihologiyadan qútqaru mýmkin emes. Á.Bókeyhanov «Últyna, júrtyna qyzmet etu bilimnen emes, minezden» degendey, qazaq halqynyng últtyq minezin qalyptastyruda dinning de, bilimning de  orny erekshe bolghandyqtan, demek, diny uaghyzdy da, bilim beru jýiesin de osy baghyt – qazaqtyng últtyq sanasyna say  búratyn kez keldi dep sanaymyn.

Qazaqtyng últtyq-diny biregeylikti nasihattaghan oishyldar A.Qúnanbay, Sh.Qúdayberdiúly, M.Kópeyúly, Gh.Qarash, S.Ghylmany qazaq halqynyng ruhany tarihynda últtyq ar-ojdan kodeksi rolin atqaryp, moraldyq qaghidalardy qalyptastyra bilgen. Sondyqtan, búl ghalymdardyng shygharmashylyghyn qarastyrghanda Qúran ayattary men payghambar hadisterine ýndestigine nazar audaruymyz qajet. Óitkeni, diny mәtinderdi tereng týsinip, halyqtyng talaby men qajettiligine say, túshymdy tilmen jetkize bilgendigining ózi olardyng erekshe túlgha, zamanynyng tilin bilgen ghalym bolghandyghyn aighaqtaydy. Olardyng tuyndylarynyng negizgi ózeginde últtyq sana, diny kózqaras, tәrbiye, adamgershilik mәseleleri jatyr degen sóz. Mysaly, Saduaqas Ghylmany óz zamanynyng kelensizdikterin de synay bilgen:

 Obal sauap aty óshti,

Úyatsyz qaulap jan keshti.

Ary da joq, tileu joq,

Gulegen ónkey jarym esti.

Al, kenestik kezende jyraular poeziyasy jan-jaqty zerttelgenimen tәuelsizdik iydeyasy, ózge iydeologiyagha qarsy kýres mәselesi zertteu obiektisine engen joq. Jyraular qazaqtyng basynan ótken nebir kezenderdegi әrtýrli tarihy oqighalardy, tәuelsiz, erkin el boludy armandaghany últtyq iydeologiyagha tikeley qatysy bar әdebiyet, sóz óneri boldy. Últtan tys túratyn әdebiyet joq, sol әdebiyetti jasaushylardyng biri-jyraular bolsa, últtyq ruh pen sananyng negizin olar tolghaularynda anyq kórsete bilgen. Sonymen qatar, Shәdi Jәngirúlynyng 400 betten túratyn «Nazym Siyary Shәrip» enbegi payghambardyng ónegeli ómirin qazaq júrtyna qazaqtyng qúnarly tilinde sóiletti. 1914 jyly Tashkentte jaryq kórgen búl enbek on jyl ishinde Qazaq qalasynda tórt-bes ret qayta basylyp, qalyng elge keninen taralyp ruhany shóldi qandyra bilgen. Shәdi Jәngirúlynyng ózining zamana tolghauynda:

«...Jaratqan ALLA jar bolyp

Tura joldan taydyrma,

Ibilispen joldas qyp

Aynaldyrma azghyngha.

Adastyryp aq joldan

Imansyz etip qaldyrma,

Haq jolyndy siltey gór

Adasyp jýrgen qauymgha.

Babalar salghan sara jol

Imam – Aghzam mәshaby,

Halqymnyng salt – dәstýrin

Sharighatpen úshtady.

Asyl tekti Atalar

Dinin berik ústady,

Amanat etip úrpaqqa

Tura joldy núsqady.

Arada jyldar ótkende

Qatty batty janyma,

Zamananyng qyspaghy

Ata joldan adastyq.

Osy emey nemene

Bastan baqtyng úshqany,

Jolyn tappay shatasyp

Halqym ketti adasyp...».  Demek, tәrbiyening tiyimdi boluy ýlgi-ónege kórsetetin adamdardyng bedeline de baylanysty. Bedel óte yqpaldy ruhany qúbylys ekendiginde O. Sýleymenov: «Jyrau – halyq jyrshysy ghana emes, ol dana iyde­olog. Búl adamdardy úly túlghalardyng sonynan eruge ýndey alatyn jau­ynger jyrshy» degen bolatyn. Sondyqtan, ónerding osy týrin dintanu, tarihtanu, әdebiyettanu ghylymdary túrghysynan jәne bir-birinen ajyratpay salystyrmaly týrde zerttep, aqparattyq-týsindiru júmystaryna engizu kerek.  Alla degen zar bolmas, aqtyng joly tar bolmas degendey qazaqtyng dәstýrli diny tanymynda ósken jas úrpaq eshqashan radikaldyq toptargha bara qoymaydy.  Sonymen qatar, diny ekstremizmge qarsy túratyn aldyn-alu júmystarynyng biri. Ruhany tәjiriybesi bay qazaq halqy tek ruhany tarihty janghyrtu arqyly ózining biregey bolmysyn saqtap qala alady.

Sóimizding týiininde aitarymyz, jogharyda biz sóz qylghannyng bәri Elbasymyzdyng «Janghyru jolynda babalardan miras bolyp, qanymyzgha singen, býginde tamyrymyzda býlkildep jatqan izgi qasiyetterimizdi qayta týletuimiz kerek» degen sózimen ýilesim tauyp jatyr.

Baqtiyar Alpysbaev, dintanushy

Abai.kz