Jaqynda Esenghaly Raushanovtyng «Amal degen aiynyz…» atty kitaby jaryq kórdi. Aqynnyng ol jinaghyn jastar jaghy baspadan shyqpay jatyp-aq oqyp, ólenderin jattap aldyq desem, artyq aitqandyq emes. Kitabynyng elektrondy núsqasyn Esenghaly aghagha jii baratyn jas aqyndardyng biri manayyndaghy jastargha taratypty. 

Kitabyn oqyp shyqqasyn óz aramyzda talqyladyq, sosyn kókemizden súqbat alghymyz keldi. Osy oiymyzdy aityp, janyna jaqyn inisimen birge aqyngha bardyq. «Súqbat alamyz deysinder me?! Ólenderime baylanysty ma? Qoyyndarshy, ne keregi bar sol súqbattyn?! Súqbat bersen, sonyra qúlaghyna tynyshtyq bolmaydy eken. Men keyde oiymdy irkimey, oqys birdeneler aityp qalam ghoy. Sodan jau kóbeytip alamyn», – dedi.  «Ol súqbatty qayda beresinder?!» dep súrady. «Qolay kórseniz, elimizding bas basylymyna, sosyn býgingi jastar kóp oqityn jurnalgha bereyik», – dedik. Sóitip, aqyn inisi ekeumiz eki jaqtap әupirimdep kóndirip, eki kýnnen song súqbattasar uaqytty kelisip ketkendey boldyq. Súhbat "Aq jelken" jurnalynda jariya boldy.

….Eki kýn boyy kókemizding telefonyna kezek-kezek habarlasamyz. «Sharualarym qabattasyp ketti, sosyn habarlasayyq», – deydi de, artynsha habaryn ala almay qalamyz. Sodan shydamay, jastardyng (jalpy oqyrmannyng desek te bolar) kónilindegi kóp saualdy ýsh-tórt paraqqa jazyp alyp, kókemizge aitpay bardyq. Kónilimizde súqbat bermeymin dep ainyp qaldy ma degen kýdik te joq emes. Osy oimen kensesine abdyray kirip barghanymyzda, qazirgi intellektualdy poeziyanyng bir ókiline jekip, úrysyp: «Bәrin qoy da, ólenindi jaz» dep otyrghanynyng ýstinen týstik.

Tughan kýnimen qúttyqtap jatyrmyz. «Aytpaqshy, erteng mening tughan kýnim eken ghoy, erteng ýide kisi kóbeyip, alashapqyn bolady-au», – dep oilanyp qaldy. Sosyn intellektual inisine: «Myna eki bala eki kýn boldy, súqbat alamyz dep, sonymnan qalmay jýr. Qazir әngimelesip otyryp, súqbat berip qoyamyn-au osy», – dep riyasyz kýldi. Osy arada aqynnan kitabyna qoltanba jazghyzyp alugha kelgen QyzPU-dyng Oralay esimdi student qyzymen de sóilesip ýlgerdi. Oralay esse jazady eken. Kókemiz: «Oqyghan  dúrys, ainalayyn, arasynda qalam týrtip túryndar, sol jaqsy», – dep, ol qyzgha da shygharmashylyq turaly az-kem әngime aityp, baghdar bergendey boldy. Sosyn janaghy intellektual aqyndy shygharyp saldy. Kabiynette qalghan ýsheu az-maz daudyrap otyrdyq ta, osy súqbatty bastap kettik…

- Túmanbay aghamnyng óleni bar edi:

«Gýlderdi ýzdim, ol ózime belgili,

Talay gýlding obalyna ortaqpyn.

Tirligimde endigi

Gýl ýzuge qorqaqpyn», – dep bastalatyn. 60 degen ne? Alpys degen – ókinishi kóp eki otyz eken. Ótken ómirdegi kóp nәrseni qayta jasaugha bolar ma edi. Biraq, ol mýmkindikti maghan kim beredi? Nege ókinbeyin? Ókinishim bar. Ol – jazu. Bastap qoyghan, ortasyna kelgen, ayaqtay almay jýrgen dýniyelerim bar. Endigi jerde Alla ómir berse, solardy bitirsem deymin. Ayaqtay almasam, ómirdegi ýlken ókinishim sol bolady. Al sender shen-shekpen deysinder. Bolmady endi… Ne isteymin, - dep aghamyz әngimesin bastap ketti..

– Kitabynyzdy oqyp shyqtyq, sol jinaghynyzdaghy ólenderinizge baylanysty birneshe saual qoyayyn. Naghyz dosynyz jalghyzdyq eken. Sol dosynyzben jii kezdesip túrasyz ba?

– Búryn men ony jolatpaugha tyrysatynmyn. Jas úlghaya kele ol senimen dos bolyp, ýiinnen shyqpay qoyady eken. Túmaghannyn: «Eki betim bar menin, biri ózimdey qap-qara, It qosyp qu sen ony, jolatpaghyn qaqpana» deytin óleni bar. Jalghyzdyqty it qosyp, janymnan quyp tastau mening qolymnan kelmedi.

Qaryndasym júmaqqa da kirmey, esikting aldynda meni kýtip jýrgendey seziledi

– Dombyra turaly óleninizge qatysty bilgim kelip otyr. Armanda ketken aghasyn eske alyp, sorly inining aitqan bir sózi retinde jazghan óleniniz әserli eken. Dombyranyzdyng shanaghy qay kýni shashyldy? Qay kýni dombyranyzdy úryp syndyrdynyz?

– Biz bir ýide 8 úl, 4 qyz – 12 bala óstik qoy. Raushanúly Ábdijappar degen kisining úrpaghy keshege deyin býp-býtin, bәri aman-esen, sau-salamat jýr edik. Amantay deytin agham Beket ata meshitine ziyarat etip baryp, kenet sol jerde jýregi ústap, qaytys boldy. Biz ózi Beket atanyng túqymymyz, atanyng Jaylau degen balasynan taraymyz. Men ol kezde issaparda jýr edim. Jaysyz habardy estigen boyda jettim. Sodan bastap bizding irge setiney bastady. Al janaghy dombyra turaly ólendi aitsaq, Amantaydyng qaytqany – otbasymyzgha týsken túnghysh auyrtpalyq. Búl óleng sol kezdegi dәrmensizdikten tughan birdene ghoy, ony qaydan tauyp aldyndyr, basqa eshtene joqtay, toba. Qoyshy basqa saualyng bar ma?! Soghan jauap bereyinshi…

– Qústar qaytqanda aighay salghynyz keledi eken. Qústar qaytqanda taghy qanday sezimde bolasyz? Múny súrap otyrghanym, aghalarynyzgha degen saghynyshynyzdy qalay basasyz?

– Aghalarymnyng birinen song biri ketip jatyr ghoy. Jalghyz qaryndasym bar edi, ol da joq býgin… Osy 50 men 60 jastyng arasy ainalamdy siyretip ketti. Tughan aghalarymday bolghan Túmaghang men Qadekeng kelisip alghan syndy birining sonynan biri ketip qaldy. Ábish agham men Fariza apay da joq. Birinen keyin ekinshisi… Jýr ghoy sol kisilerding keybir qatarlary. Ómirge de, ólenge de eshtene bermegen, әdebiyette týk bitirmegen aqsaqaldar da jýr ghoy anau. Jýre bersin, kópsinbeyik. Biraq, olardan góri men Túmanbay Moldaghaliyev pen Qadyr Myrza Áliyding ortamyzda bolghanyn jaqsy kórer em. Aghalaryma degen saghynyshty onasha qalyp, solardy oilap otyryp qana jenesin. Saghynyshty tejeuding basqaday joly joq…

– Ángimenizden de, ólenderinizden de aghalarynyzgha, kelmeske ketken jaqyndarynyzgha saghynyshynyz baryn bildik. Siz ýshin saghynyshynyzdyng eng ayaulysy qaysy?

– Tuu, sen menen lirik jasayyn deding ghoy. Ol bola qoymas. Degenmen… Qaryndasym 12 balanyng eng kenjesi edi. Jaman aurumen auyrdy. Onyng jazylmaytynyn biz bildik. Áytse de, songhy sәtke deyin ýmit ýzbedik, jazylady dep jýrdik. Ýziler sәtine deyin qasynda boldyq. Osy kitaptaghy «Mening anqau tәtem» deytin óleng sol Sәlimagha arnalghan. Men ony erkeletip, «tәte» deytinmin. Tiri jýrse, qaryndasymdy ózim kórmegen jerlerge aparghym keletin. Sol kóktemde ekeumiz Europany aralap, qydyryp qaytugha qújat rәsimdep, biylet alyp qoyyp edim. Óitkeni, qaryndasym Europagha, Kóne Rim mәdeniyetine asa qúshtar edi. Sol turaly materialdardy kóp oqityn. Rimdi kórsetip, ar jaghynda Florensiyagha, Milangha baramyz dep jýrgenimde, jaghday mynaday boldy… Ketip qaldy, mamamdy saghynghan shyghar. Maghan qatty batatyny sol. Qaryndasym әli kýnge júmaqqa da kirmey, esikting aldynda meni kýtip, jylap jýrgendey seziledi ylghi. Bir-eki ólenimdi osy kitabyma kirgizipti redaktor bala Sherhandar. Túmaghamnyng әpkesi qaytqanda: «Ápkem jatqan tas qabir ómir baqi, Jas bop túnyp túrady janarymda» dep jazghan óleni bar. Túmaghanyng sol halindey bizdiki. Manghystauda jerleu rәsimine, beyit túrghyzugha erekshe mәn beredi. Bizding atalarymyz sol Ýstirtte, Kóne beyneu degen zirattarda jatyr. Panteondar siyaqty qúddy. Zirattyng eteginde Beket atanyng jerasty meshiti bar. Sol beyittegi biyiktigi kisi boyynday ýlken qúlpytas mening anamnyng arghy atasy Hafiz Mendiqúl batyrdiki. Anam da, aghalarym da sol beyitten oryn tapty. Qaryndasymdy da sol beyitke, anamnyng qasyna jerledik.

– «Sen qaltyramashy, jalghyz japyraq, Mening jalghyz qaryndasym bar» dep keletin qaryndasynyzgha arnaghan ilgerirektegi óleninizdi qay jasynyzda jazyp ediniz?

– Ol kezde Sәlima jas edi. Mamam qaytqan jyly ghoy. Men 35-36 jasta shygharmyn. Ol ólende «Sen qaltyramashy, jetim japyraq, mening janymdy auyrtyp» dep jazghanym – anamnyng ómirden ótkeni bәrimizden búryn sol balagha qatty batty. Ol – mening ómirimdegi jýregimdi auyrtyp, syzdatatyn jaghday…

– Jan jaranyzdy tyrnap, kónilinizdi auyrtar әngimelerge jeteledik, keshiriniz…

– Jo-joq, eshtene etpeydi, birde bolmasa da, birde aitylady…

– Auylynyzgha songhy ret qashan bardynyz?

– Anam arghy dýniyege attanghan song auylgha biraz uaqyt barmay kettim. Shesheng ketken song orny oisyrap, birtýrli bop túrasyn. Sondyqtan ba eken, kónilimde auylyna degen ókpe, narazylyq boldy. Songhy kezde auylgha barmaymyn desem de, barugha tura kelip jýr. Óitkeni, qaytqan kisilerge kónil aitugha kiremin әri toy-tomalaqqa da qatysu kerek. Onyng ýstine taghy bir ýlken agham Joldasbay ketken song bala-shagha maghan qaraylaydy, tuystardan, auyldan tamyrdy ýzbey, qaraylasyp túru kerek. Ári jas úlghayghan son, tuys-tughannyn, tughan jerding qadirin bilesin. Qazir auylgha jii baratynymnyng sebebi sodan. Ári men resmy jóninen kelgende, sol audannyng Qúrmetti azamatymyn. Anau professor Jauynbay Qaraev ekeumizding auyldyng avtobusynda tegin jýruge haqymyz bar. Biraq bizding auylda avtobus jýrmeydi.

Ishtegi shemen shyndyqty jasyrugha tura keletin kezder bolady

– Óleninizden «Baqyty kemdeu adammyn, Abyroyy artyq aqynmyn» degen joldardy oqyp, oigha qaldyq. Sizdegi baqyttyng kemdigi nede?

– Ony tap basyp, baqytymnyng kemdigi mynada dep aidar taghyp, aityp bere almaspyn. Biraq, әiteuir kemshin ekenin bilemin. Ózim solay sezinemin. Ári onymnan qatelespeytin siyaqtymyn. Al abyroyy artyq aqyn ekenimdi ishim sezedi. Nege sezbeyin?

– «Jana jyldaghy eski óleninizdi» oqysam, syrtynyz býtin, ishiniz ala dauyl bolatyn kezinizdi kórem. Onday keziniz kóp pe? Ári nendey oqighalargha?

– Bala kezimde «Besik mola» deytin óleng jazdym. Bizding auylda bir ýide kishkentay sәby shetinegen edi. Nege ekenin, beyitining basyna besigin aparyp qoyypty. Besikting basynda qonyrau bar. Zirattyng janynan әri-beri ótkenimizde әlgi qonyraudy jel terbep, zarlap qoya beretin shyldyrlap. Sol siyaqty, jel ýp etse, sarnap qoya beretin kóne besikting qonyrauy syndy ghoy aqynnyng kónili degen. Latyn tilinde «Totus mundus agit histrionem» degen mәtel bar. Orysshagha audarghanda «Vesi mir razygrivaet spektakli» degen sóz. Búl – Angliyadaghy Shekspirding ózi oinaghan ataqty «Globus» degen teatrdyng mandayshasyndaghy jazu. Shekspir artist bolghan ghoy. Álemning bәri spektakli oinap jýrgende ishindegi shemen shyndyqtaryndy jasyryp, syrt kózge sende bәri jaqsyday jaqsy kóringing kelip nemese kónildileu bop kórinetin kezdering bolady. Onday kez mende de bolyp túrady. Keyde odan da sharshaysyn. Osydan bir demalayynshy deytin sәtim de bolady. Biraq, әi, qaydam-au?! Kónilding alay-týleyi tausylsa, ómir de bitetin shyghar. Tipti, oghan kelispesender, shygharmashylyqtyng ayaqtalghany bolar. Al men shygharmashylyqtyng bitkenin qalamaymyn. Shygharmashylyqtan ózge mening nem bar?!

Shetelge ketken qaryndastardyng kózinen múng kóremin…

– «Basy bar, biraq ayaghy joq óleninizding birin» kitabynyzgha engizipsiz. Múnday óleniniz kóp pe?

– IYә, kóp. Sol ólende bayqaghanynday, kelispeushilik bar. Dýniyedegi eng jauyz, eng keshe – Áyel dep aitqanmyn. Ol azday, onyng aldynda «Áyelden aqyn shyqpaydy, Ánshi ne kýishi bolmasa» dep óleng jazghanym taghy bar. Osylardy eskersek, әielder jaghy meni atu jazasyna baylap beruge dayyn, negizi. Jas kezimde meni kóp әiel jaqsy kóredi dep oilaytynmyn. Biraq Áyel-Ananyng danalyghyna, ananyng meyirimdiligine qanshalyqty tanghalsam, әielderding jauyzdyghyna jaghamdy ústap, týnilip ketken kezderim de az bolghan joq. Onday jauyzdyqty, sonshama keshelikti tek әielder ghana jasay alady. Álbette, әielderdi jek kóremin degen sóz emes. Múnym – aldynghy aitqan pikirlerime kele-kele kózim taghy da jetti degenim. Ana joly Bunin turaly maqalamda shetelge túrmysqa shyqqan әielder turaly aittym. Sol maqaladan song maghan biraz qyz-kelinshek habarlasyp, meni «jerden alyp, jerge saldy». Kóbining sózi «Qyzdardyng sheteldikke shyghyp, shekara asyp ketkenderinde túrghan ne bar?! Esenghaly aghamyz ony nemenege jazghyrady?» degenge sayady. Baylyqqa qansha malynyp, tógilip túrsa da, men shetelge ketken qaryndastarymyzdyng kózinen múng kóremin. Jaraydy, men Amerikada bәlish satyp nemese Italiyada jýzim suarugha esekpen su tasyp jýrgen qyzdar turaly aitpay-aq qoyayyn. «Baymyn, barmyn, baqyttymyn» dep jýrgenderding ózi birtýrli qonyltaqsyp túrady. Álde mening solargha degen kózqarasymdy sezip qoya ma eken, kim bilsin?! Asyly bar ghoy, qazaqtyng әieli týzelse, qoghamy da týzeledi. Búl qazaqtyng qyzdary búzyq degenim emes, qarakózderimiz elikteu-solyqtaudan arylyp, ózin kem sezinbey, artyq ta sezinbey, bayaghy әjelerimiz sekildi taza últtyq tәrbiyege kóshse, Qazaqstan jasarady, janghyrady.

– «Az jazdym dep emes, az oqydym dep ókinu kerek» degen sóziniz býginde jastardyng arasynda qanatty sózge ainaldy deuge bolady. Kimdi oqymadym dep ókinesiz?

– Oqy almay jýrgen dýniyelerim bar. Qajet degen kitaptardyng birazy oqyldy ghoy. Endi sony qaytalap oqugha uaqyt tappay jýrmin. Qaytalap qaraghan sayyn búryn oqyghan dýniyendi janadan ashasyn. Soghan qolym tiymegenine ishim uday ashidy. Mening ýidegi kitaphanam bizding jigitterding eng tәuir degen kitaphanalaryna, kem týsti degen kýnning ózinde, jeteqabyl shyghar deymin.

Álem әdebiyetining 200 tomdyghy óz qatarymyzda ә degende mende ghana boldy. Keyin bayyghandar satyp alyp jatyr. Ras, onyng birsypyrasy kenestik iydeologiyagha sәikes shyqqan kitaptar, dey túrghanmen dengeyi óte biyik. Ol uaqytta әdebiyetke degen kózqaras, talgham joghary boldy. Alda-jalda myna diyrektorlyqtan ketetin bolsam, bos uaqytym mol bolsa, shirkin, sol kitaptardy qayta oqyp shyqqym keledi.

– Ilgeridegi bir súqbatynyzda «Ómirimning sonyna deyin oqyp bituim tiyis kitaptardyng tizimin jasap qoyghanmyn. Ol tizimde kimning kitaby baryn aitpaymyn. Ári ol kitaptardyng qatarynda Raushanovtyng kitaby joq» degen bolatynsyz. Bәlkim, sol kitaptardy osy súqbatynyzda aitarsyz?!

– Jo-joq, ony aita almaymyn. Áriyne, kitaptardyng súltany aspannan týsken tórt kitap qoy. Al mening ómirimning sonyna deyin oqyluy tiyis kitaptardyng tizimi basqa. Ony taghy bir kelgenderinde aitarmyn. Ári ol tizimde Raushanovtyng kitaby joq ekeni aidan anyq.

Ámirhan Balqybek degen balagha nege asyqtyng degim keldi…

– Meninshe, poeziyada baghalanbay jýrgenderden góri, artyq baghalanyp jýrgender kóp. Múqaghalidy da uaqytynda baghalanbady deysinder. Múqaghalidyng ólenderi jariyalanbay qalghan kezi boldy ma? Seydaqang Berdiqúlov marqúm basqa-basqa, onyng ólenderin «Leninshil jasqa» ýzbey shygharyp túrdy. Ol Múqaghalidy jii jariyalaghanday eshkimge kendik jasaghan joq. Komsomoldyng gazeti, zaman solay-tyn. «Rayymbek, Rayymbek» degen poemasy da keyin sonda jaryq kórdi. Kitaptary da ýzbey basylyp túrdy. Ras, marqúm Saghat Áshimbaev synady ony birde, el sony әli aitady. Bir aida «Qazaq әdebiyeti» gazetine eki ret jamandap jazghan kisiler de tiri jýr emes pe? Al sender әdildik deysinder! Baghalanbady deuge negiz joq tegi. Múqaghaligha Memlekettik syilyq berilmegen shyghar, iyә?! Kezinde Memlekettik syilyq almaghan tek ol ma? Toqash kókemiz ben Ótejan Núrghaliyevti nege aitpaymyz? Saghy Jiyenbaev she? Múhtar Shahanov she? Tynymbay Núrmaghambetov aghalaryndy qayda qoyamyz? Sayyn Múratbekovting ózi kesh qúrmetteldi ghoy. Oghan tek bir «Jusan iyisi» ýshin ghana býkil syilyqty berse, artyq pa edi? Sosyn baghalau-baghalamaudy, memleket syilyghymen ólsheytinimiz ne osy? Býgin Memsyilyqty ýitip-býitip alghandar erteng býitip-ýitip qaytyp beredi, kóresinder. Ózgerdi bәri. Maqataev Partiya qatarynan shygharylghan shyghar kezinde. Partiya qatarynan nege shettetilgenin men bilmeymin. Biraq, onyng nesi ókinish?!

– Qazirgi aqyndardyng ólenderine kórkemdik jetispeydi degenge qalay qaraysyz?

– Jyldar óte kele tәjiriybesi molayghanda jastar kórkemdik jaghyn qalyptastyra jatar. Osylay dep júbatugha da bolady jas aqyndardy. Biraq, Poeziya degen dýnie ony kótermeydi. Poeziyada bar nemese joq degen eki shet bar. Eger sol shette bolmasan, qatardaghy 700 jazushynyng biri bolyp jýre beresin. Qazirgi jas aqyndargha birinshi kezekte shynayylyq kerek. Ólendi eseppen jazatyndar kóp. Mýshәiragha óleng jazyp, bir jýldeni qaghyp keteyinshi, nesiyemdi jauyp, jyrtyghymdy jamayynshy deu dúrys emes. Ólenmen jan saqtap, onymen bangha bolmaydy. Baydyng jolyn izdesen, basqa sharua iste. Tipti bolmasa, fransuz aqyny Artur Rembo siyaqty bәrin qoyyp, sauda iste. Artur Rembo qúl iyelenushilerding zamanynda qúl әkelip satqan, mysaly. Sol siyaqty dýnie tabugha Ólendi aralastyrma. Sosyn aghayyn qualau, jerlestikke salu da – ólenge kerek emes nәrse. Aghayynyndy ýiine shaqyr, qonaq qyl, bauyryna tartyp, bas syila, biraq әdebiyetke aralastyrma. Sosyn oqu kerek, yaghny bilimdi bolu qajet.

– Agha, aqyndardyng auzynan ómirden ótip ketken aqyndar Bauyrjan Ýsenov, Artyghaly Ybyraev, Ádil Botpanovtardyng esimin jii estiymiz. Kópshiligi aty atalghan aqyndardy «myqty aqyn edi, tiri bolsa әdebiyetke bereri bar edi» dep jatady. Al siz ne deysiz?

– El auzynda aitylmay, úmytylyp bara jatqan aqyndar tek olar ma, mysaly, Qaynekey Jarmaghambetov, Erkesh Ibrahiym, Iztay Mәmbetov, Núrlan Mәukenúly she?

«Men tuyppyn aqpandatqan boranda,

Kim biledi, bәlkim, әlde sodan ba?!

Alaqúiyn minezim bar ashuly,

Qapelimde basylam ba, qoyam ba?!» degen Iztaydyng keremet óleni bolatyn. Artyghali, sóz joq, jaqsy aqyn edi, ol turaly Amanhan Álim jazdy. Maraltay joqtaydy. Al sen súrap otyrghan Ádilding ólenderining jariyalanuyna eng alghash men yqpal jasap edim. Esimde joq, Qyzylordadan bireuding hatyn әkelip edi. Maghan kelip ketip jýrdi ol bala. Búlay bolady dep oilappyn ba? Bauyrjandy bolsa, alghashynda әnshi retinde bildim. Marqúm Tabyldy Dosymov ekeui qosylyp, gitaramen keremet әnder oryndaytyn. Keyin ólenderin oqysam, móp-móldir, shynayy. Sosyn Núrlan Mәukenúly degen jaqsy aqyn boldy. Ókinishtisi, ómirden erte qaytyp ketti. Odan beride myna Ámirhan Balqybekting ketip qalghany jýrekti auyrtady. «Kókelep» túrushy edi ainalayyn. Uniyversiytetke oqugha týsuine múryndyq bolghan da ózim edim. Ótkende Shardaragha Júmabek Múqanov deytúghyn qyryqmyltyq kurstasymnyng janazasyna barghanda beyitin kórip, qúran oqyp kettim. «Nege asyqtyn, batyr?!» dep súraghyng keledi. Qúday-au, jap-jas jigitter ghoy solar. Ádebiyetke sonday kóp oqityn, shygharmashylyqqa shyn berilgen adamdar kerek edi. Amal ne?!

Ómirde әrtistik jasaghan kezderim boldy ma?.. Nege?..

– Qazaq әdeby syny ýshin júmbaq kýiinde ómirden ótken kókeniz Toqash Berdiyarovtyng shygharmashylyghyn, tabighatyn, ólenin bir kisidey týsine aldym, júmbaghyn sheshe aldym dep oilaysyz ba?

– Joq, әriyne! Toqash kókemning janynda jýrgenimde ol kisining qatarlary, tipti, Túmaghamdardyng ózi maghan birtýrli qyzghanyshpen qarady. «Toqashtan basqamyz joqpyz ba?» deytindey kórinetin. Toqash kókem alghashynda maghan adam retinde qyzyq boldy. Kýtpegen jerden birdenelerdi shygharyp jýretin. Minezi qyzyq edi. Otyryp-otyryp partiyany boqtaytyn, elding sol kezdegi patshasyna tiyisetin. Oghan bizding «janymyz kiredi». Kóshede әskery kiyimdi adam kórse, soghan tap berip, joq jerden býlik shygharatyn. Sonysy ýshin aparyp, qamap qoyatyn. Ertesine qamaudan shygharyp jiberedi. Sóitsek, kókemizding qolynda «soghysta jýikesi júqarghan» degen syndy qaghazy bolady eken. Eshteneden qoryqpaytyn edi. Qazir oilap otyrsam, qazaq tilining taghdyryna qatysty sol zamanda ondy pikir aityp jýrgenderding biri sol kisi eken. 500-den astam qazaq mektebi jabylypty Kenes ókimetining túsynda. Almatyda jalghyz qazaq mektebining baryna kýiinip jýretin. Óleng basatyn «Qazaq әdebiyeti» men «Leninshil jas» qana. Esesine eshkimge kerek emes gazet-jurnaldar kóp bolatyn. Jastardyng «Jalyn» alimanaghy 2 aida 1 ret qana shyghatyn. Al ol uaqyttaghy әdeby qajettilik basylym eki aptada bir jaryq kórse de bolatyn edi. Al Toqash Berdiyarovtyng ólenderine kelsek, kókem ólendi qyrsyqtyq, qynyrlyqpen búzatyn. Qazaqtyng qara ólenine qatysy joq úiqastardy jasaytyn. Kókem bauyryna tartqannan keyin qatarlastarymnyng janynda mәz bolyp, qoqiyp túratynmyn. Sóitip, jýrgenimde bir kýni maghan aitqany bar: «Jo-joq, Toqash Berdiyarovqa jaqyn jýremin dep ty daje ne nadeysya, dorogoy! Maghan senen góri Núh Payghambar jaqyn. Óitkeni, ol ózim siyaqty matros!», – dep.

Júban Moldaghaliyev Jazushylar odaghynyng birinshi hatshysy boldy ghoy. Ózi qatal kisi bolatyn. Birde baspaldaqtan dik-dik etip, әskery jýrispen týsip kele jatty Júbaghan. Aldynan Toqash kókem aighaylap shyghady. «Tovarish kapitan!» dey me, әiteuir oryssha birdeneler aitty. Myna jaqta men qazir Júban kókeme úrsyp tastaydy-au dep qorqyp túrmyn. Joq… Tip-tik aghamyz Toqandy qapsyra qúshaqtap, kóterip aldy da, ornyna dik etkizip qayta qoyyp, kete berdi. Sonda tanghaldym. «Kórding be, meni Moldaghaliyevting ózi qúshaqtap, betimnen sýidi» degendey mәz bolyp kókem túr shekesinen qarap. Áytpese, aldynan aiqaylap shyqpaq týgili Júbaqana jolau qiyn. Toqang 16 jasynda óz erkimen soghysqa súranyp ketken kisi. «Soghysqa nege súrandynyz?» dep súraymyn ghoy. «Eki teteles aghamdy soghysqa alyp ketti. Aghalarymdy saghynyp jylaytyn edim», – deydi. Voenkomgha barsa, «Áli balasyn, әskerge jaramaysyn» dep quyp jiberipti. Sodan aqyry qoymaghan son, Toqandy maydannyng eng qiyn aimaghy teniz әskerine jibergen. Sondyqtan Toqandy týsinu qiyn. Kóp adam ol kisining keybir әreketterin úqpay: «Júrtty jyndy etu ýshin әrtistikpen isteydi», – deytin.

– Bәlkim, búl súraghym әbestik bolyp kóriner, әitse de sizdi de jiti tanymaytyn, ózinizben jaqyn aralaspaghan jandar «Esenghalida әrtistik bar. Kerek jerde әrtistigine salyp, júrtty әdeyi jyndy ghyp qoyady» deui mýmkin. Ártistik sizge Toqash kókenizden júqqan joq pa osy?

– Mýmkin… Kórseng jynyng keletin, oqysang qay-qaydaghy saytanyndy qozdyratyndargha jón sóileuding nege keregi baryn úqpaymyn. Jón sózindi qor qylghyng kelmeydi. Ásirese, songhy shiyrek ghasyrda sondaylar qaptap ketti. Biraq, bir nәrsening basy ashyq. Basym jerge jetkenshe Ólenge shynayy bolyp ótemin. Ólenge әrtistik jýrmeydi. Al ómirde «variasiyalar» jasaluy әbden mýmkin, jasadym da әkesin tanytyp talay ret, ony moyyndaymyn.

Rimge ruhany tazaru ýshin baramyn

– Juyrda Bunin jayly maqala jazdynyz. «Álem qalalarynyng qay-qaysysynda da siqyrly nýkteler bolady. Sol nýkteler qashan kelseng de, qansha ret kelseng de seni ózine tartyp túrady», – deysiz sol maqalanyzda. Sizdi әlemning qay qalasynyng siqyrly nýktesi ózine jii tartady?

– Pariyj. Onda Kelisim alany degen bar. Sol jer kóbirek únaydy. Áriyne, men jii tartady dep Rimdegi Imperatorlar panteonyn aituyma bolady. Áytpese, Amerikanyng Los-Anjeles qalasynyng tóniregindegi Hollywood, Veverly Hills ne Las Vegasty aituyma bolar edi. Mәskeudegi Tretiyakov galereyasyn, Sankt-Peterbordaghy Petergof degen qalashyqty atauyma әbden bolady. Onday ghajap súlulyq esh jerde joq. Biraq, sol súlulyqtyng bәri maghan jasandy, suyqtau bolyp kórinedi. Al Parijding maghan únaytyny – qazaqtyng tabighatyna keletin qala siyaqty. Erkin, qalay jýrseng de bolady. Qyzym Núrgýl ekeumiz Parijge kóp bardyq. Núrgýltay ol kezde  Angliyada oqyp jýrdi, Europany menimen birge 2-3 ret aralaghan bala. Maghan ylghi: «Áke, Parijdi emes, basqa qalalardy da kóreyikshi», – deydi. Biraq, men kónbey, bir kýnimdi Parijge arnaymyn. Óitkeni, Parijge  tayau Versalidy aitpaghanda, ataqty Luvr bar ghoy. Al Luvrde Mona Liza túr. Ol turaly men jazdym kezinde. Mona Lizany aitam…

– Ádette adamdar sayahatqa, shetelge, ózge qalagha tek demalu ýshin emes, oilanu ýshin attanady. Siz de shetelge kóp shyghasyz. Ruhany tazaru ýshin qay qalagha jii barasyz, sizding ruhany tazaru qaghbanyz qay jerde?

– Riym. Men ghana emes, kezinde kópshilikten «Nege Rimge kelesiz?» degen әleumettik saualnama jýrgizilipti. Sonda sayahatshylardyng basym bóligi «tazaru ýshin» dep jauap bergen eken. Jarty әlemdi uysynda ústaghan Yuliy Sezari nemese Klavdii, bolmasa Kaligula turaly aitsaq ta, bәri Rimning tarihymen baylanysty. Kaligula ózining minip jýrgen qara aighyryn Senatqa jetektep әkep, deputattardyng qataryna qosqan: «Mine, myna jylqy da Senator bolsyn, óitkeni, tili joq bolsa da, ol senderden góri aqyldy, shynayy», – depti. Astyndaghy atyn Senatqa mýshe etpek bolghan tarihtaghy osy oqighagha qatysty mening «Osynyng dúrys boldy» deytin bir túspal ólenim bar. Rimdegi Koliyzey – kezindegi gladiatorlardy, qúldardy soghystyrghan, at jarystyrghan, sadaq atqan stadion ghoy, býginde sonyng biri joq. Qazaq aitpaqshy, dýnie jalghan… Italiyadaghy Pompey degen asyp-tasqan, shalqyghan keremet qala býginde qúmnyng astynda jatyr. Osynyng bәri adamdy shynymen oilandyrady.

– Bunin turaly jazghanynyzda «Dýniyening qay nýktesine barsang da, bir-birinen aumaytyn kәsip iyeleri bolady. Olar birinshi kezekte poliyseyler, sosyn kóshe jezóksheleri men deputattar jәne taksister. Olardyng bәrine ortaq qasiyet – qatigezdik» dep Ernest Hemingueyding sózin keltiresiz. Poliyseyler men jezókshelerding qatigezdigi týsinikti ghoy. Deputattar men taksisterding qatigez bolatyny nelikten?

– Apam da aita beredi demekshi, Hemingueyding sózin taza shyndyq dep qabyldamau kerek. Desek te, taksisterding ala-qúlasy bolatyny siyaqty, janaghylardyng arasynda jaqsysy da, jamany da bar. Jana aittym ghoy, klassikting poliyseyler men kóshe jezókshelerin, deputattar men taksisterdi qatigez degeni – úrymtal aitylsa da útymdy sóz emes. Solay dep jaz. Sonda qúda da tynysh, qúdaghy da tynysh. Biraq, әiteuir sol sózding bir jerinde shyndyq bar.

– Kóne beyitterdi aralaudy únatatyn kórinesiz. Ári jana jerdegi, sheteldegi kóne beyitterdi aralaghan adamdy ózinizge dos sanaydy ekensiz. Sebebi nede?

– Europanyng eski qalalarynda aitalyq, Parij ben Rimdegi nemese Germaniyadaghy eski beyitterdi aralasang birtýrli qyzyq. Qúlpytastaryn bizding eldegidey ýlken kýmbez etip, múnara syndy salmaydy. Kishkene ghana, eleusiz  túrghan qúlpytas. Al ondaghy jazudy oqysan, 1500 birdenesinshi jyly qaytys bolghan kisi. Onyng kim ekenin de býginde júrt úmytqan. Aralap jýrgende shirkeudegi Poptardan, Papazdardan, búl kisi kim bolghan dep súraymyn ghoy. Jauaby bireu-aq. «He was the sun of Christ». «Bú da Isa Payghambardyng balasy edi», – deydi. Boldy… Kóne beyitterdi aralau әdetim qaydan payda boldy bilmeymin. Aziya elderine barsam da, kóne qorymdardy aralaghym kelip túrady. Qúlpytastardaghy eski jazular oilandyrady. Beyitke barghannan qorqatyndar da bar ghoy. Men kerisinshe sol ziyarat jasaudy únatamyn.

Men jastardy ertip jýrmeymin, olar maghan ergisi keledi

– Dәuren Quat aitpaqshy, qarymyna tolmaytyn qay pendege de qabylan minez kórsetip, manayynan jýrgizbeytin Esaghamyz býginde jastardy ertip alyp, saghattap әngime aitady eken. Tipti, ýiine qonaqqa shaqyrmaqshy eken dep estiymiz. «Jabyq» ediniz, búlay «ózgeruinizge» ne sebep?

– Men olardy ertip jýrmeymin, olar maghan erip jýredi. Mening kez kelgen normalinyy aqyn syqyldy, ózime ózim razy bolmay, ony eshkimge bildirgim kelmey, ózimnen ózim jalghyzsyrap jýretin kezderim bolady. Sonymdy myna jastar bayqaytyn boluy kerek. Jalghyzsyrap qalmasyn dep, bәlkim azdap ayap degendey, ne bolmasa «osy joly ne aitar eken, ne býldirer eken?!» dey me, osy otyrghan ózdering qúsap, izdep keledi. Qulyq-súmdyghy joq balalar ghoy bәri. «Osy Esenghaly aghanyng ólenin oqyp, ol kisige jaghynayynshy. Birdenesin paydalanyp qalayynshy» degen syndy esep-qisap joq. Onday esep myna mening jasymdaghy jәne menen keyingilerding qataryndaghy qularda bar. «Erteng búl adamnyng maghan keregi bolady, tym qúrysa mereytoyyma kelip sóz sóilep beredi ghoy» degen siyaqty. Onday ghadet mende joq. Men toy-tomalaqqa, qonaqqa kóp barmaytyn qazaqpyn, ara-túra bolmasa. Yrdu-dyrdu da mening qolym emes. Múnymdy qatygezdikke sanaytyndar bar.Sanay bersin. Múqaghaliy:

«Taudyng men erkin jýrgen taghysy edim,

Tapty da týsirdi ghoy torgha meni», – deydi. Torgha týspey ketken kim bar eken, sirә?!

Bala kýnimde Bayshúbar atanghanmyn

– Agha, súqbatqa kelerde internetti aqtaryp, siz jayly pikirlerdi sholyp shyghyp em. Baqytjan Aldiyar degen aqyn ininiz ólenderinizge ghajap dep tamsanyp, «Eshkimge qimaytyn Ógem ólenge, Maqpalkól maqamgha tek osy kisini ertip barar em. Qúbylys qoy Esagham» degen pikir qaldyrypty. Kezinde Qadyr Myrza Ály aghamyz shygharmashylyghynyzgha tamasha bagha berdi. Kýni keshe Serik Aqsúnqarúly da әleumettik jelide siz jayly jyly lebizimen bólisip jatyr. Osynday óziniz turaly jaqsy pikirlerdi estigende, qanday sezimde bolasyz?

– Oghan eting ýirenip ketedi. Birazdan song qasha bastaysyn. Bәri de jalyqtyrady, shyraghym. Ólennen basqasy. Baqytjan turaly osy jerde bir sóz aita ketuding reti kelip túr. Búryn men onyng ólenderin oqymappyn, onday aqyndy bilmeytinmin. Keyin gazet-jurnaldyng birinen Amanhan bayqapty. Mening habarshym – Amanhan. «Shymkent jaqtan Baqytjan Aldiyar degen aqyn jigit shyghypty. Ólenderin oqyshy», – dedi. Ózi Shymkent bolsa, ol azday Aldiyar bolsa nege oqymayyn?! Oqydym, jaqsy-aq. Sosyn kitabyn izdettim, qarap shyghyp, jýdә razy boldym da. Ol balanyng qay aqynnan kóp ýirengenin, kimdi ýlgi tútatynyn ishim biletin siyaqty jәne onyng talghamyn, iymenno sol aqyndy baghalaytynyn óte jәne móte dúrys dep hisaptaymyn. Solay dep aityp baryndar oghan. Al Serik Aqsúnqar – mening jas kýnimnen bergi qandykóilek dosym. Qartaymaytyn, mәngi jas aqyn. Almatygha birge keldik. «Esenghalidyng Almatygha alghash kelui» degen onyng óleni bar. Estuimshe, býginde Úlyqbek, Amanhan ýsheui internetten «shyqpaydy» eken. Dúrys shyghar. Mening sol internetke moynym jar bermey-aq qoydy. Ýirene almadym. Endi kesh siyaqty. Rasynda, maghan ol nege kerek?

Men keyingi jas aqyndardyng menimen «auyratynyn», mening ólenderimdi jatqa aitatynyn bilemin. Biraq bilmegen bolamyn. Búryn biz de sóitetinbiz. Tólegen Aybergenovti, Qadekendi, Saghi, Ghafu, Syrbay aghalarymyzdy, Fariza apaydy, Aqúshtap, Marfugha, Kýlәsh apaylardy jatqa oqitynbyz. Túmanbay aghama erterekte shyqqan «Qosh, kóktem» degen kók kitabyndaghy ólenderin jatqa oqyp bergem, jartysyna kelgende toqtatty. «Sendim, bala!» – dedi. «Ne, meni suayt dep estip pe ediniz?» dep shatqayaqtadym. Enemdi bir boqtady da qoydy esil agham. Qazir jastar mening jyrymdy jatqa aitqan sayyn ana jaqta Túmanbay agham meni birtýrli «sybap» jatqan syndy ynghaysyzdanamyn. Ghafekendi oilasam, orynymnan túryp ketemin. Men kimning shikirәsimin. Myna jýgermekter, Qúday biledi, mening aghalarymdy oqymaydy, oqysa  Esenghaly jolda qalar edi. Esil aghataylarym menin, olar bilse ghoy maghan qanshalyqty qymbat ekenderin. «Men de alpysqa keldim, kóke!» deymin ishtey jasyp.

Jastardyng mening ólenderimdi oqyghandary, jattaghandary, eliktegenderi konechno priyatno. Biraq, menen ýlgi almasa eken. Men jastar ýlgi tútarday jaqsy adam emespin. Sender meni prosto bilmeysinder. Manyma kóp eshkimdi jaqyndatpaytynym da sodan. Obalyna qalam ba dep. Odan da mening aghalarymdy, sosyn shetel әdebiyetin, orystyng klassikterin oqysyn.

– «Qústar – bizding dosymyz» dep kólemdi kitap jazghan kókemiz qús asyray ma ýiinde?

– Qústar – erkindiktin, azattyqtyng dýniyasy. Olardyng eshqaysysyn da qolda baghu dúrys emes dep oilaymyn. Nege dýr, bizding ýiding manyna qústar óte kóp keledi. Kýzde jyly jaqqa óte kesh qaytady. Shetelge bolsyn әiteuir jana jerge baryp, qonaqýige toqtaymyn ghoy, sonda sol ýiding terezesine qús qonaqtaghanyn arqammen sezemin. Aqyryn ýrkitip almay, terezege kelip qarasam, kóz aldymda nemese terezening aldyndaghy bútaqta qanday da bir qús túrady. Men kónil toqtatyp, aqyryn bajaylap qaraghan song úshyp ketedi. Ol sәikestik pe, ne ekenin bilmeymin.Bala kýnimde dariyanyng jaghasynda óstim. Jarqabaqqa qústar úya salatyn. Balalyq bilmestikpen qústyng júmyrtqasyn kóp jardym. Sodan betime sekpil qaptap, Bayshúbar atanyp kettim. Múnymdy bayqaghan ýlken jengem: «Qústargha tie bersen, sekpilbet bolyp ketesin. Qústyng da kiyesi bolady, tiyme», – dep eskertti. Keyin ol «jauyzdyghymdy» qoyyp, qústardy jaqsy kórip kettim. Olardy jaqsy kórgenim sonshalyq, dauystaryn tyndap, qay qús ekenin ajyratamyn. Mәselen, torghaydyng da birneshe týri bolady. Erte kóktemde erekshe sayraytyn shymshyqtyng bir týri bar, saryshymshyq degen. Búryn joghalyp ketip edi, songhy kezderi Almatygha oralyp jýr. Orystar ony sinisa deydi. Onyng dauysy bólek. Sosyn tang atqanda sayraytyn tanshymshyq bar. Orystar ony zaryanka dep ataydy. Búryn men tanshymshyqtyng sayraghanyn tyndap jatyp, meni «tanerteng oyatudy úmytpashy» dep ótinetinmin. Al qazir «meni úiyqtatshy» deytin boldym. Býginde bizde úiqy joq qoy…

P.S. Biz súqbatty ayaqtap, dalagha shyqqanda kýn batyp, qas qarayyp qalghan. Almaty kóshelerinde kólik keptelisi qaptaghan. Jana ghana jauyp basylghan janbyrdyng әserinen aua tap-taza. Dәl Esenghaly aghanyng jastargha, jas buynnyng aghagha degen kónili siyaqty.

Diktofonymyzda 1 saghat 40 minuttyq jazba qalypty. Ýige kelgen boyda aqynnyng aitqandaryn týsire bastadym. Qayta-qayta tynday beremin, tynday bergim keledi. Óitkeni, osy súqbatta aqynnyng әlemine azdap engendey boldyq. Súqbat bastalardan búryn: «Agha, ony bir bilse Amanhan biledi» dep, dosynyzgha siltey salmay, súraqtargha óziniz jauap berinizshi» dep ótingen bolatynbyz. Búl súqbatta «Ony Amanhannan súrandar» degen sóz aitylghan joq…

Ángimelesken 
Qarlygha Ibragimova

Abai.kz