جاقىندا ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «امال دەگەن ايىڭىز…» اتتى كىتابى جارىق كوردى. اقىننىڭ ول جيناعىن جاستار جاعى باسپادان شىقپاي جاتىپ-اق وقىپ، ولەڭدەرىن جاتتاپ الدىق دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. كىتابىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن ەسەنعالي اعاعا ءجيى باراتىن جاس اقىنداردىڭ ءبىرى ماڭايىنداعى جاستارعا تاراتىپتى. 

كىتابىن وقىپ شىققاسىن ءوز ارامىزدا تالقىلادىق، سوسىن كوكەمىزدەن سۇقبات العىمىز كەلدى. وسى ويىمىزدى ايتىپ، جانىنا جاقىن ىنىسىمەن بىرگە اقىنعا باردىق. «سۇقبات الامىز دەيسىڭدەر مە؟! ولەڭدەرىمە بايلانىستى ما؟ قويىڭدارشى، نە كەرەگى بار سول سۇقباتتىڭ؟! سۇقبات بەرسەڭ، سوڭىرا قۇلاعىڭا تىنىشتىق بولمايدى ەكەن. مەن كەيدە ويىمدى ىركىمەي، وقىس بىردەڭەلەر ايتىپ قالام عوي. سودان جاۋ كوبەيتىپ الامىن»، – دەدى.  «ول سۇقباتتى قايدا بەرەسىڭدەر؟!» دەپ سۇرادى. «قولاي كورسەڭىز، ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمىنا، سوسىن بۇگىنگى جاستار كوپ وقيتىن جۋرنالعا بەرەيىك»، – دەدىك. ءسويتىپ، اقىن ءىنىسى ەكەۋمىز ەكى جاقتاپ اۋپىرىمدەپ كوندىرىپ، ەكى كۇننەن سوڭ سۇقباتتاسار ۋاقىتتى كەلىسىپ كەتكەندەي بولدىق. سۇحبات "اق جەلكەن" جۋرنالىندا جاريا بولدى.

….ەكى كۇن بويى كوكەمىزدىڭ تەلەفونىنا كەزەك-كەزەك حابارلاسامىز. «شارۋالارىم قاباتتاسىپ كەتتى، سوسىن حابارلاسايىق»، – دەيدى دە، ارتىنشا حابارىن الا الماي قالامىز. سودان شىداماي، جاستاردىڭ (جالپى وقىرماننىڭ دەسەك تە بولار) كوڭىلىندەگى كوپ ساۋالدى ءۇش-ءتورت پاراققا جازىپ الىپ، كوكەمىزگە ايتپاي باردىق. كوڭىلىمىزدە سۇقبات بەرمەيمىن دەپ اينىپ قالدى ما دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. وسى ويمەن كەڭسەسىنە ابدىراي كىرىپ بارعانىمىزدا، قازىرگى ينتەللەكتۋالدى پوەزيانىڭ ءبىر وكىلىنە جەكىپ، ۇرىسىپ: «ءبارىن قوي دا، ولەڭىڭدى جاز» دەپ وتىرعانىنىڭ ۇستىنەن تۇستىك.

تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاپ جاتىرمىز. «ايتپاقشى، ەرتەڭ مەنىڭ تۋعان كۇنىم ەكەن عوي، ەرتەڭ ۇيدە كىسى كوبەيىپ، الاشاپقىن بولادى-اۋ»، – دەپ ويلانىپ قالدى. سوسىن ينتەللەكتۋال ىنىسىنە: «مىنا ەكى بالا ەكى كۇن بولدى، سۇقبات الامىز دەپ، سوڭىمنان قالماي ءجۇر. قازىر اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، سۇقبات بەرىپ قويامىن-اۋ وسى»، – دەپ رياسىز كۇلدى. وسى ارادا اقىننان كىتابىنا قولتاڭبا جازعىزىپ الۋعا كەلگەن قىزپۋ-دىڭ ورالاي ەسىمدى ستۋدەنت قىزىمەن دە سويلەسىپ ۇلگەردى. ورالاي ەسسە جازادى ەكەن. كوكەمىز: «وقىعان  دۇرىس، اينالايىن، اراسىندا قالام ءتۇرتىپ تۇرىڭدار، سول جاقسى»، – دەپ، ول قىزعا دا شىعارماشىلىق تۋرالى از-كەم اڭگىمە ايتىپ، باعدار بەرگەندەي بولدى. سوسىن جاڭاعى ينتەللەكتۋال اقىندى شىعارىپ سالدى. كابينەتتە قالعان ۇشەۋ از-ماز داۋدىراپ وتىردىق تا، وسى سۇقباتتى باستاپ كەتتىك…

- تۇمانباي اعامنىڭ ولەڭى بار ەدى:

«گۇلدەردى ءۇزدىم، ول وزىمە بەلگىلى،

تالاي گۇلدىڭ وبالىنا ورتاقپىن.

تىرلىگىمدە ەندىگى

گۇل ۇزۋگە قورقاقپىن»، – دەپ باستالاتىن. 60 دەگەن نە؟ الپىس دەگەن – وكىنىشى كوپ ەكى وتىز ەكەن. وتكەن ومىردەگى كوپ نارسەنى قايتا جاساۋعا بولار ما ەدى. بىراق، ول مۇمكىندىكتى ماعان كىم بەرەدى؟ نەگە وكىنبەيىن؟ وكىنىشىم بار. ول – جازۋ. باستاپ قويعان، ورتاسىنا كەلگەن، اياقتاي الماي جۇرگەن دۇنيەلەرىم بار. ەندىگى جەردە اللا ءومىر بەرسە، سولاردى بىتىرسەم دەيمىن. اياقتاي الماسام، ومىردەگى ۇلكەن وكىنىشىم سول بولادى. ال سەندەر شەن-شەكپەن دەيسىڭدەر. بولمادى ەندى… نە ىستەيمىن، - دەپ اعامىز اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى..

– كىتابىڭىزدى وقىپ شىقتىق، سول جيناعىڭىزداعى ولەڭدەرىڭىزگە بايلانىستى بىرنەشە ساۋال قويايىن. ناعىز دوسىڭىز جالعىزدىق ەكەن. سول دوسىڭىزبەن ءجيى كەزدەسىپ تۇراسىز با؟

– بۇرىن مەن ونى جولاتپاۋعا تىرىساتىنمىن. جاس ۇلعايا كەلە ول سەنىمەن دوس بولىپ، ۇيىڭنەن شىقپاي قويادى ەكەن. تۇماعاڭنىڭ: «ەكى بەتىم بار مەنىڭ، ءبىرى وزىمدەي قاپ-قارا، يت قوسىپ قۋ سەن ونى، جولاتپاعىن قاقپاڭا» دەيتىن ولەڭى بار. جالعىزدىقتى يت قوسىپ، جانىمنان قۋىپ تاستاۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى.

قارىنداسىم جۇماققا دا كىرمەي، ەسىكتىڭ الدىندا مەنى كۇتىپ جۇرگەندەي سەزىلەدى

– دومبىرا تۋرالى ولەڭىڭىزگە قاتىستى بىلگىم كەلىپ وتىر. ارماندا كەتكەن اعاسىن ەسكە الىپ، سورلى ءىنىنىڭ ايتقان ءبىر ءسوزى رەتىندە جازعان ولەڭىڭىز اسەرلى ەكەن. دومبىراڭىزدىڭ شاناعى قاي كۇنى شاشىلدى؟ قاي كۇنى دومبىراڭىزدى ۇرىپ سىندىردىڭىز؟

– ءبىز ءبىر ۇيدە 8 ۇل، 4 قىز – 12 بالا وستىك قوي. راۋشانۇلى ءابدىجاپپار دەگەن كىسىنىڭ ۇرپاعى كەشەگە دەيىن ءبۇپ-ءبۇتىن، ءبارى امان-ەسەن، ساۋ-سالامات ءجۇر ەدىك. امانتاي دەيتىن اعام بەكەت اتا مەشىتىنە زيارات ەتىپ بارىپ، كەنەت سول جەردە جۇرەگى ۇستاپ، قايتىس بولدى. ءبىز ءوزى بەكەت اتانىڭ تۇقىمىمىز، اتانىڭ جايلاۋ دەگەن بالاسىنان تارايمىز. مەن ول كەزدە ءىسساپاردا ءجۇر ەدىم. جايسىز حاباردى ەستىگەن بويدا جەتتىم. سودان باستاپ ءبىزدىڭ ىرگە سەتىنەي باستادى. ال جاڭاعى دومبىرا تۋرالى ولەڭدى ايتساق، امانتايدىڭ قايتقانى – وتباسىمىزعا تۇسكەن تۇڭعىش اۋىرتپالىق. بۇل ولەڭ سول كەزدەگى دارمەنسىزدىكتەن تۋعان بىردەڭە عوي، ونى قايدان تاۋىپ الدىڭدىر، باسقا ەشتەڭە جوقتاي، توبا. قويشى باسقا ساۋالىڭ بار ما؟! سوعان جاۋاپ بەرەيىنشى…

– قۇستار قايتقاندا ايعاي سالعىڭىز كەلەدى ەكەن. قۇستار قايتقاندا تاعى قانداي سەزىمدە بولاسىز؟ مۇنى سۇراپ وتىرعانىم، اعالارىڭىزعا دەگەن ساعىنىشىڭىزدى قالاي باساسىز؟

– اعالارىمنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەتىپ جاتىر عوي. جالعىز قارىنداسىم بار ەدى، ول دا جوق بۇگىن… وسى 50 مەن 60 جاستىڭ اراسى اينالامدى سيرەتىپ كەتتى. تۋعان اعالارىمداي بولعان تۇماعاڭ مەن قادەكەڭ كەلىسىپ العان سىندى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى كەتىپ قالدى. ءابىش اعام مەن فاريزا اپاي دا جوق. بىرىنەن كەيىن ەكىنشىسى… ءجۇر عوي سول كىسىلەردىڭ كەيبىر قاتارلارى. ومىرگە دە، ولەڭگە دە ەشتەڭە بەرمەگەن، ادەبيەتتە تۇك بىتىرمەگەن اقساقالدار دا ءجۇر عوي اناۋ. جۇرە بەرسىن، كوپسىنبەيىك. بىراق، ولاردان گورى مەن تۇمانباي مولداعاليەۆ پەن قادىر مىرزا ءاليدىڭ ورتامىزدا بولعانىن جاقسى كورەر ەم. اعالارىما دەگەن ساعىنىشتى وڭاشا قالىپ، سولاردى ويلاپ وتىرىپ قانا جەڭەسىڭ. ساعىنىشتى تەجەۋدىڭ باسقاداي جولى جوق…

– اڭگىمەڭىزدەن دە، ولەڭدەرىڭىزدەن دە اعالارىڭىزعا، كەلمەسكە كەتكەن جاقىندارىڭىزعا ساعىنىشىڭىز بارىن بىلدىك. ءسىز ءۇشىن ساعىنىشىڭىزدىڭ ەڭ اياۋلىسى قايسى؟

– تۋ، سەن مەنەن ليريك جاسايىن دەدىڭ عوي. ول بولا قويماس. دەگەنمەن… قارىنداسىم 12 بالانىڭ ەڭ كەنجەسى ەدى. جامان اۋرۋمەن اۋىردى. ونىڭ جازىلمايتىنىن ءبىز بىلدىك. ايتسە دە، سوڭعى ساتكە دەيىن ءۇمىت ۇزبەدىك، جازىلادى دەپ جۇردىك. ۇزىلەر ساتىنە دەيىن قاسىندا بولدىق. وسى كىتاپتاعى «مەنىڭ اڭقاۋ تاتەم» دەيتىن ولەڭ سول ساليماعا ارنالعان. مەن ونى ەركەلەتىپ، «تاتە» دەيتىنمىن. ءتىرى جۇرسە، قارىنداسىمدى ءوزىم كورمەگەن جەرلەرگە اپارعىم كەلەتىن. سول كوكتەمدە ەكەۋمىز ەۋروپانى ارالاپ، قىدىرىپ قايتۋعا قۇجات راسىمدەپ، بيلەت الىپ قويىپ ەدىم. ويتكەنى، قارىنداسىم ەۋروپاعا، كونە ريم مادەنيەتىنە اسا قۇشتار ەدى. سول تۋرالى ماتەريالداردى كوپ وقيتىن. ءريمدى كورسەتىپ، ار جاعىندا فلورەنتسياعا، ميلانعا بارامىز دەپ جۇرگەنىمدە، جاعداي مىناداي بولدى… كەتىپ قالدى، مامامدى ساعىنعان شىعار. ماعان قاتتى باتاتىنى سول. قارىنداسىم ءالى كۇنگە جۇماققا دا كىرمەي، ەسىكتىڭ الدىندا مەنى كۇتىپ، جىلاپ جۇرگەندەي سەزىلەدى ىلعي. ءبىر-ەكى ولەڭىمدى وسى كىتابىما كىرگىزىپتى رەداكتور بالا شەرحاندار. تۇماعامنىڭ اپكەسى قايتقاندا: «اپكەم جاتقان تاس قابىر ءومىر باقي، جاس بوپ تۇنىپ تۇرادى جانارىمدا» دەپ جازعان ولەڭى بار. تۇماعانىڭ سول حالىندەي بىزدىكى. ماڭعىستاۋدا جەرلەۋ راسىمىنە، بەيىت تۇرعىزۋعا ەرەكشە ءمان بەرەدى. ءبىزدىڭ اتالارىمىز سول ۇستىرتتە، كونە بەينەۋ دەگەن زيراتتاردا جاتىر. پانتەوندار سياقتى قۇددى. زيراتتىڭ ەتەگىندە بەكەت اتانىڭ جەراستى مەشىتى بار. سول بەيىتتەگى بيىكتىگى كىسى بويىنداي ۇلكەن قۇلپىتاس مەنىڭ انامنىڭ ارعى اتاسى حافيز مەڭدىقۇل باتىردىكى. انام دا، اعالارىم دا سول بەيىتتەن ورىن تاپتى. قارىنداسىمدى دا سول بەيىتكە، انامنىڭ قاسىنا جەرلەدىك.

– «سەن قالتىراماشى، جالعىز جاپىراق، مەنىڭ جالعىز قارىنداسىم بار» دەپ كەلەتىن قارىنداسىڭىزعا ارناعان ىلگەرىرەكتەگى ولەڭىڭىزدى قاي جاسىڭىزدا جازىپ ەدىڭىز؟

– ول كەزدە ءساليما جاس ەدى. مامام قايتقان جىلى عوي. مەن 35-36 جاستا شىعارمىن. ول ولەڭدە «سەن قالتىراماشى، جەتىم جاپىراق، مەنىڭ جانىمدى اۋىرتىپ» دەپ جازعانىم – انامنىڭ ومىردەن وتكەنى بارىمىزدەن بۇرىن سول بالاعا قاتتى باتتى. ول – مەنىڭ ومىرىمدەگى جۇرەگىمدى اۋىرتىپ، سىزداتاتىن جاعداي…

– جان جاراڭىزدى تىرناپ، كوڭىلىڭىزدى اۋىرتار اڭگىمەلەرگە جەتەلەدىك، كەشىرىڭىز…

– جو-جوق، ەشتەڭە ەتپەيدى، بىردە بولماسا دا، بىردە ايتىلادى…

– اۋىلىڭىزعا سوڭعى رەت قاشان باردىڭىز؟

– انام ارعى دۇنيەگە اتتانعان سوڭ اۋىلعا ءبىراز ۋاقىت بارماي كەتتىم. شەشەڭ كەتكەن سوڭ ورنى ويسىراپ، ءبىرتۇرلى بوپ تۇراسىڭ. سوندىقتان با ەكەن، كوڭىلىمدە اۋىلىڭا دەگەن وكپە، نارازىلىق بولدى. سوڭعى كەزدە اۋىلعا بارمايمىن دەسەم دە، بارۋعا تۋرا كەلىپ ءجۇر. ويتكەنى، قايتقان كىسىلەرگە كوڭىل ايتۋعا كىرەمىن ءارى توي-تومالاققا دا قاتىسۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر ۇلكەن اعام جولداسباي كەتكەن سوڭ بالا-شاعا ماعان قارايلايدى، تۋىستاردان، اۋىلدان تامىردى ۇزبەي، قارايلاسىپ تۇرۋ كەرەك. ءارى جاس ۇلعايعان سوڭ، تۋىس-تۋعاننىڭ، تۋعان جەردىڭ قادىرىن بىلەسىڭ. قازىر اۋىلعا ءجيى باراتىنىمنىڭ سەبەبى سودان. ءارى مەن رەسمي جونىنەن كەلگەندە، سول اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتىمىن. اناۋ پروفەسسور جاۋىنباي قاراەۆ ەكەۋمىزدىڭ اۋىلدىڭ اۆتوبۋسىندا تەگىن جۇرۋگە حاقىمىز بار. بىراق ءبىزدىڭ اۋىلدا اۆتوبۋس جۇرمەيدى.

ىشتەگى شەمەن شىندىقتى جاسىرۋعا تۋرا كەلەتىن كەزدەر بولادى

– ولەڭىڭىزدەن «باقىتى كەمدەۋ اداممىن، ابىرويى ارتىق اقىنمىن» دەگەن جولداردى وقىپ، ويعا قالدىق. سىزدەگى باقىتتىڭ كەمدىگى نەدە؟

– ونى تاپ باسىپ، باقىتىمنىڭ كەمدىگى مىنادا دەپ ايدار تاعىپ، ايتىپ بەرە الماسپىن. بىراق، ايتەۋىر كەمشىن ەكەنىن بىلەمىن. ءوزىم سولاي سەزىنەمىن. ءارى ونىمنان قاتەلەسپەيتىن سياقتىمىن. ال ابىرويى ارتىق اقىن ەكەنىمدى ءىشىم سەزەدى. نەگە سەزبەيىن؟

– «جاڭا جىلداعى ەسكى ولەڭىڭىزدى» وقىسام، سىرتىڭىز ءبۇتىن، ءىشىڭىز الا داۋىل بولاتىن كەزىڭىزدى كورەم. ونداي كەزىڭىز كوپ پە؟ ءارى نەندەي وقيعالارعا؟

– بالا كەزىمدە «بەسىك مولا» دەيتىن ولەڭ جازدىم. ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر ۇيدە كىشكەنتاي ءسابي شەتىنەگەن ەدى. نەگە ەكەنىن، بەيىتىنىڭ باسىنا بەسىگىن اپارىپ قويىپتى. بەسىكتىڭ باسىندا قوڭىراۋ بار. زيراتتىڭ جانىنان ءارى-بەرى وتكەنىمىزدە الگى قوڭىراۋدى جەل تەربەپ، زارلاپ قويا بەرەتىن شىلدىرلاپ. سول سياقتى، جەل ءۇپ ەتسە، سارناپ قويا بەرەتىن كونە بەسىكتىڭ قوڭىراۋى سىندى عوي اقىننىڭ كوڭىلى دەگەن. لاتىن تىلىندە «Totus mundus agit histrionem» دەگەن ماتەل بار. ورىسشاعا اۋدارعاندا «ۆەس مير رازىگريۆاەت سپەكتاكل» دەگەن ءسوز. بۇل – انگلياداعى شەكسپيردىڭ ءوزى ويناعان اتاقتى «گلوبۋس» دەگەن تەاتردىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋ. شەكسپير ارتيست بولعان عوي. الەمنىڭ ءبارى سپەكتاكل ويناپ جۇرگەندە ىشىڭدەگى شەمەن شىندىقتارىڭدى جاسىرىپ، سىرت كوزگە سەندە ءبارى جاقسىداي جاقسى كورىنگىڭ كەلىپ نەمەسە كوڭىلدىلەۋ بوپ كورىنەتىن كەزدەرىڭ بولادى. ونداي كەز مەندە دە بولىپ تۇرادى. كەيدە ودان دا شارشايسىڭ. وسىدان ءبىر دەمالايىنشى دەيتىن ءساتىم دە بولادى. بىراق، ءاي، قايدام-اۋ؟! كوڭىلدىڭ الاي-تۇلەيى تاۋسىلسا، ءومىر دە بىتەتىن شىعار. ءتىپتى، وعان كەلىسپەسەڭدەر، شىعارماشىلىقتىڭ اياقتالعانى بولار. ال مەن شىعارماشىلىقتىڭ بىتكەنىن قالامايمىن. شىعارماشىلىقتان وزگە مەنىڭ نەم بار؟!

شەتەلگە كەتكەن قارىنداستاردىڭ كوزىنەن مۇڭ كورەمىن…

– «باسى بار، بىراق اياعى جوق ولەڭىڭىزدىڭ ءبىرىن» كىتابىڭىزعا ەنگىزىپسىز. مۇنداي ولەڭىڭىز كوپ پە؟

– ءيا، كوپ. سول ولەڭدە بايقاعانىڭداي، كەلىسپەۋشىلىك بار. دۇنيەدەگى ەڭ جاۋىز، ەڭ كەششە – ايەل دەپ ايتقانمىن. ول ازداي، ونىڭ الدىندا «ايەلدەن اقىن شىقپايدى، ءانشى نە كۇيشى بولماسا» دەپ ولەڭ جازعانىم تاعى بار. وسىلاردى ەسكەرسەك، ايەلدەر جاعى مەنى اتۋ جازاسىنا بايلاپ بەرۋگە دايىن، نەگىزى. جاس كەزىمدە مەنى كوپ ايەل جاقسى كورەدى دەپ ويلايتىنمىن. بىراق ايەل-انانىڭ دانالىعىنا، انانىڭ مەيىرىمدىلىگىنە قانشالىقتى تاڭعالسام، ايەلدەردىڭ جاۋىزدىعىنا جاعامدى ۇستاپ، ءتۇڭىلىپ كەتكەن كەزدەرىم دە از بولعان جوق. ونداي جاۋىزدىقتى، سونشاما كەششەلىكتى تەك ايەلدەر عانا جاساي الادى. البەتتە، ايەلدەردى جەك كورەمىن دەگەن ءسوز ەمەس. مۇنىم – الدىڭعى ايتقان پىكىرلەرىمە كەلە-كەلە كوزىم تاعى دا جەتتى دەگەنىم. انا جولى بۋنين تۋرالى ماقالامدا شەتەلگە تۇرمىسقا شىققان ايەلدەر تۋرالى ايتتىم. سول ماقالادان سوڭ ماعان ءبىراز قىز-كەلىنشەك حابارلاسىپ، مەنى «جەردەن الىپ، جەرگە سالدى». كوبىنىڭ ءسوزى «قىزداردىڭ شەتەلدىككە شىعىپ، شەكارا اسىپ كەتكەندەرىندە تۇرعان نە بار؟! ەسەنعالي اعامىز ونى نەمەنەگە جازعىرادى؟» دەگەنگە سايادى. بايلىققا قانشا مالىنىپ، توگىلىپ تۇرسا دا، مەن شەتەلگە كەتكەن قارىنداستارىمىزدىڭ كوزىنەن مۇڭ كورەمىن. جارايدى، مەن امەريكادا ءبالىش ساتىپ نەمەسە يتاليادا ءجۇزىم سۋارۋعا ەسەكپەن سۋ تاسىپ جۇرگەن قىزدار تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن. «بايمىن، بارمىن، باقىتتىمىن» دەپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى ءبىرتۇرلى قوڭىلتاقسىپ تۇرادى. الدە مەنىڭ سولارعا دەگەن كوزقاراسىمدى سەزىپ قويا ما ەكەن، كىم ءبىلسىن؟! اسىلى بار عوي، قازاقتىڭ ايەلى تۇزەلسە، قوعامى دا تۇزەلەدى. بۇل قازاقتىڭ قىزدارى بۇزىق دەگەنىم ەمەس، قاراكوزدەرىمىز ەلىكتەۋ-سولىقتاۋدان ارىلىپ، ءوزىن كەم سەزىنبەي، ارتىق تا سەزىنبەي، باياعى اجەلەرىمىز سەكىلدى تازا ۇلتتىق تاربيەگە كوشسە، قازاقستان جاسارادى، جاڭعىرادى.

– «از جازدىم دەپ ەمەس، از وقىدىم دەپ وكىنۋ كەرەك» دەگەن ءسوزىڭىز بۇگىندە جاستاردىڭ اراسىندا قاناتتى سوزگە اينالدى دەۋگە بولادى. كىمدى وقىمادىم دەپ وكىنەسىز؟

– وقي الماي جۇرگەن دۇنيەلەرىم بار. قاجەت دەگەن كىتاپتاردىڭ ءبىرازى وقىلدى عوي. ەندى سونى قايتالاپ وقۋعا ۋاقىت تاپپاي ءجۇرمىن. قايتالاپ قاراعان سايىن بۇرىن وقىعان دۇنيەڭدى جاڭادان اشاسىڭ. سوعان قولىم تيمەگەنىنە ءىشىم ۋداي اشيدى. مەنىڭ ۇيدەگى كىتاپحانام ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەن كىتاپحانالارىنا، كەم ءتۇستى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، جەتەقابىل شىعار دەيمىن.

الەم ادەبيەتىنىڭ 200 تومدىعى ءوز قاتارىمىزدا ءا دەگەندە مەندە عانا بولدى. كەيىن بايىعاندار ساتىپ الىپ جاتىر. راس، ونىڭ ءبىرسىپىراسى كەڭەستىك يدەولوگياعا سايكەس شىققان كىتاپتار، دەي تۇرعانمەن دەڭگەيى وتە بيىك. ول ۋاقىتتا ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراس، تالعام جوعارى بولدى. الدا-جالدا مىنا ديرەكتورلىقتان كەتەتىن بولسام، بوس ۋاقىتىم مول بولسا، شىركىن، سول كىتاپتاردى قايتا وقىپ شىققىم كەلەدى.

– ىلگەرىدەگى ءبىر سۇقباتىڭىزدا «ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن وقىپ ءبىتۋىم ءتيىس كىتاپتاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ قويعانمىن. ول تىزىمدە كىمنىڭ كىتابى بارىن ايتپايمىن. ءارى ول كىتاپتاردىڭ قاتارىندا راۋشانوۆتىڭ كىتابى جوق» دەگەن بولاتىنسىز. بالكىم، سول كىتاپتاردى وسى سۇقباتىڭىزدا ايتارسىز؟!

– جو-جوق، ونى ايتا المايمىن. ارينە، كىتاپتاردىڭ سۇلتانى اسپاننان تۇسكەن ءتورت كىتاپ قوي. ال مەنىڭ ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن وقىلۋى ءتيىس كىتاپتاردىڭ ءتىزىمى باسقا. ونى تاعى ءبىر كەلگەندەرىڭدە ايتارمىن. ءارى ول تىزىمدە راۋشانوۆتىڭ كىتابى جوق ەكەنى ايدان انىق.

ءامىرحان بالقىبەك دەگەن بالاعا نەگە اسىقتىڭ دەگىم كەلدى…

– مەنىڭشە، پوەزيادا باعالانباي جۇرگەندەردەن گورى، ارتىق باعالانىپ جۇرگەندەر كوپ. مۇقاعاليدى دا ۋاقىتىندا باعالانبادى دەيسىڭدەر. مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى جاريالانباي قالعان كەزى بولدى ما؟ سەيداقاڭ بەردىقۇلوۆ مارقۇم باسقا-باسقا، ونىڭ ولەڭدەرىن «لەنينشىل جاسقا» ۇزبەي شىعارىپ تۇردى. ول مۇقاعاليدى ءجيى جاريالاعانداي ەشكىمگە كەڭدىك جاساعان جوق. كومسومولدىڭ گازەتى، زامان سولاي-تىن. «رايىمبەك، رايىمبەك» دەگەن پوەماسى دا كەيىن سوندا جارىق كوردى. كىتاپتارى دا ۇزبەي باسىلىپ تۇردى. راس، مارقۇم ساعات اشىمباەۆ سىنادى ونى بىردە، ەل سونى ءالى ايتادى. ءبىر ايدا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ەكى رەت جامانداپ جازعان كىسىلەر دە ءتىرى ءجۇر ەمەس پە؟ ال سەندەر ادىلدىك دەيسىڭدەر! باعالانبادى دەۋگە نەگىز جوق تەگى. مۇقاعاليعا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلمەگەن شىعار، ءيا؟! كەزىندە مەملەكەتتىك سىيلىق الماعان تەك ول ما؟ توقاش كوكەمىز بەن وتەجان نۇرعاليەۆتى نەگە ايتپايمىز؟ ساعي جيەنباەۆ شە؟ مۇحتار شاحانوۆ شە؟ تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ اعالارىڭدى قايدا قويامىز؟ سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ ءوزى كەش قۇرمەتتەلدى عوي. وعان تەك ءبىر «جۋسان ءيىسى» ءۇشىن عانا بۇكىل سىيلىقتى بەرسە، ارتىق پا ەدى؟ سوسىن باعالاۋ-باعالاماۋدى، مەملەكەت سىيلىعىمەن ولشەيتىنىمىز نە وسى؟ بۇگىن مەمسىيلىقتى ءۇيتىپ-ءبۇيتىپ العاندار ەرتەڭ ءبۇيتىپ-ءۇيتىپ قايتىپ بەرەدى، كورەسىڭدەر. وزگەردى ءبارى. ماقاتاەۆ پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان شىعار كەزىندە. پارتيا قاتارىنان نەگە شەتتەتىلگەنىن مەن بىلمەيمىن. بىراق، ونىڭ نەسى وكىنىش؟!

– قازىرگى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە كوركەمدىك جەتىسپەيدى دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

– جىلدار وتە كەلە تاجىريبەسى مولايعاندا جاستار كوركەمدىك جاعىن قالىپتاستىرا جاتار. وسىلاي دەپ جۇباتۋعا دا بولادى جاس اقىنداردى. بىراق، پوەزيا دەگەن دۇنيە ونى كوتەرمەيدى. پوەزيادا بار نەمەسە جوق دەگەن ەكى شەت بار. ەگەر سول شەتتە بولماساڭ، قاتارداعى 700 جازۋشىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرەسىڭ. قازىرگى جاس اقىندارعا ءبىرىنشى كەزەكتە شىنايىلىق كەرەك. ولەڭدى ەسەپپەن جازاتىندار كوپ. مۇشايراعا ولەڭ جازىپ، ءبىر جۇلدەنى قاعىپ كەتەيىنشى، نەسيەمدى جاۋىپ، جىرتىعىمدى جامايىنشى دەۋ دۇرىس ەمەس. ولەڭمەن جان ساقتاپ، ونىمەن بايۋعا بولمايدى. بايۋدىڭ جولىن ىزدەسەڭ، باسقا شارۋا ىستە. ءتىپتى بولماسا، فرانتسۋز اقىنى ارتيۋر رەمبو سياقتى ءبارىن قويىپ، ساۋدا ىستە. ارتيۋر رەمبو قۇل يەلەنۋشىلەردىڭ زامانىندا قۇل اكەلىپ ساتقان، مىسالى. سول سياقتى دۇنيە تابۋعا ولەڭدى ارالاستىرما. سوسىن اعايىن قۋالاۋ، جەرلەستىككە سالۋ دا – ولەڭگە كەرەك ەمەس نارسە. اعايىنىڭدى ۇيىڭە شاقىر، قوناق قىل، باۋىرىڭا تارتىپ، باس سىيلا، بىراق ادەبيەتكە ارالاستىرما. سوسىن وقۋ كەرەك، ياعني ءبىلىمدى بولۋ قاجەت.

– اعا، اقىنداردىڭ اۋزىنان ومىردەن ءوتىپ كەتكەن اقىندار باۋىرجان ۇسەنوۆ، ارتىعالي ىبىراەۆ، ءادىل بوتپانوۆتاردىڭ ەسىمىن ءجيى ەستيمىز. كوپشىلىگى اتى اتالعان اقىنداردى «مىقتى اقىن ەدى، ءتىرى بولسا ادەبيەتكە بەرەرى بار ەدى» دەپ جاتادى. ال ءسىز نە دەيسىز؟

– ەل اۋزىندا ايتىلماي، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اقىندار تەك ولار ما، مىسالى، قاينەكەي جارماعامبەتوۆ، ەركەش يبراھيم، ءىزتاي مامبەتوۆ، نۇرلان ماۋكەنۇلى شە؟

«مەن تۋىپپىن اقپانداتقان بوراندا،

كىم بىلەدى، بالكىم، الدە سودان با؟!

الاقۇيىن مىنەزىم بار اشۋلى،

قاپەلىمدە باسىلام با، قويام با؟!» دەگەن ءىزتايدىڭ كەرەمەت ولەڭى بولاتىن. ارتىعالي، ءسوز جوق، جاقسى اقىن ەدى، ول تۋرالى امانحان ءالىم جازدى. مارالتاي جوقتايدى. ال سەن سۇراپ وتىرعان ءادىلدىڭ ولەڭدەرىنىڭ جاريالانۋىنا ەڭ العاش مەن ىقپال جاساپ ەدىم. ەسىمدە جوق، قىزىلوردادان بىرەۋدىڭ حاتىن اكەلىپ ەدى. ماعان كەلىپ كەتىپ ءجۇردى ول بالا. بۇلاي بولادى دەپ ويلاپپىن با؟ باۋىرجاندى بولسا، العاشىندا ءانشى رەتىندە ءبىلدىم. مارقۇم تابىلدى دوسىموۆ ەكەۋى قوسىلىپ، گيتارامەن كەرەمەت اندەر ورىندايتىن. كەيىن ولەڭدەرىن وقىسام، ءموپ-ءمولدىر، شىنايى. سوسىن نۇرلان ماۋكەنۇلى دەگەن جاقسى اقىن بولدى. وكىنىشتىسى، ومىردەن ەرتە قايتىپ كەتتى. ودان بەرىدە مىنا ءامىرحان بالقىبەكتىڭ كەتىپ قالعانى جۇرەكتى اۋىرتادى. «كوكەلەپ» تۇرۋشى ەدى اينالايىن. ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسۋىنە مۇرىندىق بولعان دا ءوزىم ەدىم. وتكەندە شارداراعا جۇمابەك مۇقانوۆ دەيتۇعىن قىرىقمىلتىق كۋرستاسىمنىڭ جانازاسىنا بارعاندا بەيىتىن كورىپ، قۇران وقىپ كەتتىم. «نەگە اسىقتىڭ، باتىر؟!» دەپ سۇراعىڭ كەلەدى. قۇداي-اۋ، جاپ-جاس جىگىتتەر عوي سولار. ادەبيەتكە سونداي كوپ وقيتىن، شىعارماشىلىققا شىن بەرىلگەن ادامدار كەرەك ەدى. امال نە؟!

ومىردە ارتىستىك جاساعان كەزدەرىم بولدى ما؟.. نەگە؟..

– قازاق ادەبي سىنى ءۇشىن جۇمباق كۇيىندە ومىردەن وتكەن كوكەڭىز توقاش بەردياروۆتىڭ شىعارماشىلىعىن، تابيعاتىن، ولەڭىن ءبىر كىسىدەي تۇسىنە الدىم، جۇمباعىن شەشە الدىم دەپ ويلايسىز با؟

– جوق، ارينە! توقاش كوكەمنىڭ جانىندا جۇرگەنىمدە ول كىسىنىڭ قاتارلارى، ءتىپتى، تۇماعامداردىڭ ءوزى ماعان ءبىرتۇرلى قىزعانىشپەن قارادى. «توقاشتان باسقامىز جوقپىز با؟» دەيتىندەي كورىنەتىن. توقاش كوكەم العاشىندا ماعان ادام رەتىندە قىزىق بولدى. كۇتپەگەن جەردەن بىردەڭەلەردى شىعارىپ جۇرەتىن. مىنەزى قىزىق ەدى. وتىرىپ-وتىرىپ پارتيانى بوقتايتىن، ەلدىڭ سول كەزدەگى پاتشاسىنا تيىسەتىن. وعان ءبىزدىڭ «جانىمىز كىرەدى». كوشەدە اسكەري كيىمدى ادام كورسە، سوعان تاپ بەرىپ، جوق جەردەن بۇلىك شىعاراتىن. سونىسى ءۇشىن اپارىپ، قاماپ قوياتىن. ەرتەسىنە قاماۋدان شىعارىپ جىبەرەدى. سويتسەك، كوكەمىزدىڭ قولىندا «سوعىستا جۇيكەسى جۇقارعان» دەگەن سىندى قاعازى بولادى ەكەن. ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن ەدى. قازىر ويلاپ وتىرسام، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى سول زاماندا وڭدى پىكىر ايتىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى سول كىسى ەكەن. 500-دەن استام قازاق مەكتەبى جابىلىپتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا. الماتىدا جالعىز قازاق مەكتەبىنىڭ بارىنا كۇيىنىپ جۇرەتىن. ولەڭ باساتىن «قازاق ادەبيەتى» مەن «لەنينشىل جاس» قانا. ەسەسىنە ەشكىمگە كەرەك ەمەس گازەت-جۋرنالدار كوپ بولاتىن. جاستاردىڭ «جالىن» الماناعى 2 ايدا 1 رەت قانا شىعاتىن. ال ول ۋاقىتتاعى ادەبي قاجەتتىلىك باسىلىم ەكى اپتادا ءبىر جارىق كورسە دە بولاتىن ەدى. ال توقاش بەردياروۆتىڭ ولەڭدەرىنە كەلسەك، كوكەم ولەڭدى قىرسىقتىق، قىڭىرلىقپەن بۇزاتىن. قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە قاتىسى جوق ۇيقاستاردى جاسايتىن. كوكەم باۋىرىنا تارتقاننان كەيىن قاتارلاستارىمنىڭ جانىندا ءماز بولىپ، قوقيىپ تۇراتىنمىن. ءسويتىپ، جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى ماعان ايتقانى بار: «جو-جوق، توقاش بەردياروۆقا جاقىن جۇرەمىن دەپ تى داجە نە نادەيسيا، دوروگوي! ماعان سەنەن گورى نۇح پايعامبار جاقىن. ويتكەنى، ول ءوزىم سياقتى ماتروس!»، – دەپ.

جۇبان مولداعاليەۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى عوي. ءوزى قاتال كىسى بولاتىن. بىردە باسپالداقتان دىك-دىك ەتىپ، اسكەري جۇرىسپەن ءتۇسىپ كەلە جاتتى جۇباعاڭ. الدىنان توقاش كوكەم ايعايلاپ شىعادى. «توۆاريشش كاپيتان!» دەي مە، ايتەۋىر ورىسشا بىردەڭەلەر ايتتى. مىنا جاقتا مەن قازىر جۇبان كوكەمە ۇرسىپ تاستايدى-اۋ دەپ قورقىپ تۇرمىن. جوق… ءتىپ-تىك اعامىز توقاڭدى قاپسىرا قۇشاقتاپ، كوتەرىپ الدى دا، ورنىنا دىك ەتكىزىپ قايتا قويىپ، كەتە بەردى. سوندا تاڭعالدىم. «كوردىڭ بە، مەنى مولداعاليەۆتىڭ ءوزى قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى» دەگەندەي ءماز بولىپ كوكەم تۇر شەكەسىنەن قاراپ. ايتپەسە، الدىنان ايقايلاپ شىقپاق تۇگىلى جۇباقاڭا جولاۋ قيىن. توقاڭ 16 جاسىندا ءوز ەركىمەن سوعىسقا سۇرانىپ كەتكەن كىسى. «سوعىسقا نەگە سۇراندىڭىز؟» دەپ سۇرايمىن عوي. «ەكى تەتەلەس اعامدى سوعىسقا الىپ كەتتى. اعالارىمدى ساعىنىپ جىلايتىن ەدىم»، – دەيدى. ۆوەنكومعا بارسا، «ءالى بالاسىڭ، اسكەرگە جارامايسىڭ» دەپ قۋىپ جىبەرىپتى. سودان اقىرى قويماعان سوڭ، توقاڭدى مايداننىڭ ەڭ قيىن ايماعى تەڭىز اسكەرىنە جىبەرگەن. سوندىقتان توقاڭدى ءتۇسىنۋ قيىن. كوپ ادام ول كىسىنىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىن ۇقپاي: «جۇرتتى جىندى ەتۋ ءۇشىن ارتىستىكپەن ىستەيدى»، – دەيتىن.

– بالكىم، بۇل سۇراعىم ابەستىك بولىپ كورىنەر، ايتسە دە ءسىزدى دە ءجىتى تانىمايتىن، وزىڭىزبەن جاقىن ارالاسپاعان جاندار «ەسەنعاليدا ارتىستىك بار. كەرەك جەردە ارتىستىگىنە سالىپ، جۇرتتى ادەيى جىندى عىپ قويادى» دەۋى مۇمكىن. ارتىستىك سىزگە توقاش كوكەڭىزدەن جۇققان جوق پا وسى؟

– مۇمكىن… كورسەڭ جىنىڭ كەلەتىن، وقىساڭ قاي-قايداعى سايتانىڭدى قوزدىراتىندارعا ءجون سويلەۋدىڭ نەگە كەرەگى بارىن ۇقپايمىن. ءجون ءسوزىڭدى قور قىلعىڭ كەلمەيدى. اسىرەسە، سوڭعى شيرەك عاسىردا سوندايلار قاپتاپ كەتتى. بىراق، ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. باسىم جەرگە جەتكەنشە ولەڭگە شىنايى بولىپ وتەمىن. ولەڭگە ارتىستىك جۇرمەيدى. ال ومىردە «ۆارياتسيالار» جاسالۋى ابدەن مۇمكىن، جاسادىم دا اكەسىن تانىتىپ تالاي رەت، ونى مويىندايمىن.

ريمگە رۋحاني تازارۋ ءۇشىن بارامىن

– جۋىردا بۋنين جايلى ماقالا جازدىڭىز. «الەم قالالارىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا سيقىرلى نۇكتەلەر بولادى. سول نۇكتەلەر قاشان كەلسەڭ دە، قانشا رەت كەلسەڭ دە سەنى وزىنە تارتىپ تۇرادى»، – دەيسىز سول ماقالاڭىزدا. ءسىزدى الەمنىڭ قاي قالاسىنىڭ سيقىرلى نۇكتەسى وزىنە ءجيى تارتادى؟

– پاريج. وندا كەلىسىم الاڭى دەگەن بار. سول جەر كوبىرەك ۇنايدى. ارينە، مەن ءجيى تارتادى دەپ ريمدەگى يمپەراتورلار پانتەونىن ايتۋىما بولادى. ايتپەسە، امەريكانىڭ لوس-انجەلەس قالاسىنىڭ توڭىرەگىندەگى Hollywood, ۆeverly Hills نە Las Vegasتى ايتۋىما بولار ەدى. ماسكەۋدەگى ترەتياكوۆ گالەرەياسىن، سانكت-پەتەربورداعى پەتەرگوف دەگەن قالاشىقتى اتاۋىما ابدەن بولادى. ونداي عاجاپ سۇلۋلىق ەش جەردە جوق. بىراق، سول سۇلۋلىقتىڭ ءبارى ماعان جاساندى، سۋىقتاۋ بولىپ كورىنەدى. ال ءپاريجدىڭ ماعان ۇنايتىنى – قازاقتىڭ تابيعاتىنا كەلەتىن قالا سياقتى. ەركىن، قالاي جۇرسەڭ دە بولادى. قىزىم نۇرگۇل ەكەۋمىز پاريجگە كوپ باردىق. نۇرگۇلتاي ول كەزدە  انگليادا وقىپ ءجۇردى، ەۋروپانى مەنىمەن بىرگە 2-3 رەت ارالاعان بالا. ماعان ىلعي: «اكە، ءپاريجدى ەمەس، باسقا قالالاردى دا كورەيىكشى»، – دەيدى. بىراق، مەن كونبەي، ءبىر كۇنىمدى پاريجگە ارنايمىن. ويتكەنى، پاريجگە  تاياۋ ۆەرسالدى ايتپاعاندا، اتاقتى لۋۆر بار عوي. ال لۋۆردە مونا ليزا تۇر. ول تۋرالى مەن جازدىم كەزىندە. مونا ليزانى ايتام…

– ادەتتە ادامدار ساياحاتقا، شەتەلگە، وزگە قالاعا تەك دەمالۋ ءۇشىن ەمەس، ويلانۋ ءۇشىن اتتانادى. ءسىز دە شەتەلگە كوپ شىعاسىز. رۋحاني تازارۋ ءۇشىن قاي قالاعا ءجيى باراسىز، ءسىزدىڭ رۋحاني تازارۋ قاعباڭىز قاي جەردە؟

– ريم. مەن عانا ەمەس، كەزىندە كوپشىلىكتەن «نەگە ريمگە كەلەسىز؟» دەگەن الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزىلىپتى. سوندا ساياحاتشىلاردىڭ باسىم بولىگى «تازارۋ ءۇشىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. جارتى الەمدى ۋىسىندا ۇستاعان يۋلي تسەزار نەمەسە كلاۆدي، بولماسا كاليگۋلا تۋرالى ايتساق تا، ءبارى ءريمنىڭ تاريحىمەن بايلانىستى. كاليگۋلا ءوزىنىڭ ءمىنىپ جۇرگەن قارا ايعىرىن سەناتقا جەتەكتەپ اكەپ، دەپۋتاتتاردىڭ قاتارىنا قوسقان: «مىنە، مىنا جىلقى دا سەناتور بولسىن، ويتكەنى، ءتىلى جوق بولسا دا، ول سەندەردەن گورى اقىلدى، شىنايى»، – دەپتى. استىنداعى اتىن سەناتقا مۇشە ەتپەك بولعان تاريحتاعى وسى وقيعاعا قاتىستى مەنىڭ «وسىنىڭ دۇرىس بولدى» دەيتىن ءبىر تۇسپال ولەڭىم بار. ريمدەگى كوليزەي – كەزىندەگى گلادياتورلاردى، قۇلداردى سوعىستىرعان، ات جارىستىرعان، ساداق اتقان ستاديون عوي، بۇگىندە سونىڭ ءبىرى جوق. قازاق ايتپاقشى، دۇنيە جالعان… يتالياداعى پومپەي دەگەن اسىپ-تاسقان، شالقىعان كەرەمەت قالا بۇگىندە قۇمنىڭ استىندا جاتىر. وسىنىڭ ءبارى ادامدى شىنىمەن ويلاندىرادى.

– بۋنين تۋرالى جازعانىڭىزدا «دۇنيەنىڭ قاي نۇكتەسىنە بارساڭ دا، ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن كاسىپ يەلەرى بولادى. ولار ءبىرىنشى كەزەكتە پوليتسەيلەر، سوسىن كوشە جەزوكشەلەرى مەن دەپۋتاتتار جانە تاكسيستەر. ولاردىڭ بارىنە ورتاق قاسيەت – قاتىگەزدىك» دەپ ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ ءسوزىن كەلتىرەسىز. پوليتسەيلەر مەن جەزوكشەلەردىڭ قاتىگەزدىگى تۇسىنىكتى عوي. دەپۋتاتتار مەن تاكسيستەردىڭ قاتىگەز بولاتىنى نەلىكتەن؟

– اپام دا ايتا بەرەدى دەمەكشى، حەمينگۋەيدىڭ ءسوزىن تازا شىندىق دەپ قابىلداماۋ كەرەك. دەسەك تە، تاكسيستەردىڭ الا-قۇلاسى بولاتىنى سياقتى، جاڭاعىلاردىڭ اراسىندا جاقسىسى دا، جامانى دا بار. جاڭا ايتتىم عوي، كلاسسيكتىڭ پوليتسەيلەر مەن كوشە جەزوكشەلەرىن، دەپۋتاتتار مەن تاكسيستەردى قاتىگەز دەگەنى – ۇرىمتال ايتىلسا دا ۇتىمدى ءسوز ەمەس. سولاي دەپ جاز. سوندا قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. بىراق، ايتەۋىر سول ءسوزدىڭ ءبىر جەرىندە شىندىق بار.

– كونە بەيىتتەردى ارالاۋدى ۇناتاتىن كورىنەسىز. ءارى جاڭا جەردەگى، شەتەلدەگى كونە بەيىتتەردى ارالاعان ادامدى وزىڭىزگە دوس سانايدى ەكەنسىز. سەبەبى نەدە؟

– ەۋروپانىڭ ەسكى قالالارىندا ايتالىق، پاريج بەن ريمدەگى نەمەسە گەرمانياداعى ەسكى بەيىتتەردى ارالاساڭ ءبىرتۇرلى قىزىق. قۇلپىتاستارىن ءبىزدىڭ ەلدەگىدەي ۇلكەن كۇمبەز ەتىپ، مۇنارا سىندى سالمايدى. كىشكەنە عانا، ەلەۋسىز  تۇرعان قۇلپىتاس. ال ونداعى جازۋدى وقىساڭ، 1500 بىردەڭەسىنشى جىلى قايتىس بولعان كىسى. ونىڭ كىم ەكەنىن دە بۇگىندە جۇرت ۇمىتقان. ارالاپ جۇرگەندە شىركەۋدەگى پوپتاردان، پاپازداردان، بۇل كىسى كىم بولعان دەپ سۇرايمىن عوي. جاۋابى بىرەۋ-اق. «He was the sun of Christ». «بۇ دا يسا پايعامباردىڭ بالاسى ەدى»، – دەيدى. بولدى… كونە بەيىتتەردى ارالاۋ ادەتىم قايدان پايدا بولدى بىلمەيمىن. ازيا ەلدەرىنە بارسام دا، كونە قورىمداردى ارالاعىم كەلىپ تۇرادى. قۇلپىتاستارداعى ەسكى جازۋلار ويلاندىرادى. بەيىتكە بارعاننان قورقاتىندار دا بار عوي. مەن كەرىسىنشە سول زيارات جاساۋدى ۇناتامىن.

مەن جاستاردى ەرتىپ جۇرمەيمىن، ولار ماعان ەرگىسى كەلەدى

– داۋرەن قۋات ايتپاقشى، قارىمىنا تولمايتىن قاي پەندەگە دە قابىلان مىنەز كورسەتىپ، ماڭايىنان جۇرگىزبەيتىن ەساعامىز بۇگىندە جاستاردى ەرتىپ الىپ، ساعاتتاپ اڭگىمە ايتادى ەكەن. ءتىپتى، ۇيىنە قوناققا شاقىرماقشى ەكەن دەپ ەستيمىز. «جابىق» ەدىڭىز، بۇلاي «وزگەرۋىڭىزگە» نە سەبەپ؟

– مەن ولاردى ەرتىپ جۇرمەيمىن، ولار ماعان ەرىپ جۇرەدى. مەنىڭ كەز كەلگەن نورمالنىي اقىن سىقىلدى، وزىمە ءوزىم رازى بولماي، ونى ەشكىمگە بىلدىرگىم كەلمەي، وزىمنەن ءوزىم جالعىزسىراپ جۇرەتىن كەزدەرىم بولادى. سونىمدى مىنا جاستار بايقايتىن بولۋى كەرەك. جالعىزسىراپ قالماسىن دەپ، بالكىم ازداپ اياپ دەگەندەي، نە بولماسا «وسى جولى نە ايتار ەكەن، نە بۇلدىرەر ەكەن؟!» دەي مە، وسى وتىرعان وزدەرىڭ قۇساپ، ىزدەپ كەلەدى. قۋلىق-سۇمدىعى جوق بالالار عوي ءبارى. «وسى ەسەنعالي اعانىڭ ولەڭىن وقىپ، ول كىسىگە جاعىنايىنشى. بىردەڭەسىن پايدالانىپ قالايىنشى» دەگەن سىندى ەسەپ-قيساپ جوق. ونداي ەسەپ مىنا مەنىڭ جاسىمداعى جانە مەنەن كەيىنگىلەردىڭ قاتارىنداعى قۋلاردا بار. «ەرتەڭ بۇل ادامنىڭ ماعان كەرەگى بولادى، تىم قۇرىسا مەرەيتويىما كەلىپ ءسوز سويلەپ بەرەدى عوي» دەگەن سياقتى. ونداي عادەت مەندە جوق. مەن توي-تومالاققا، قوناققا كوپ بارمايتىن قازاقپىن، ارا-تۇرا بولماسا. ىردۋ-دىردۋ دا مەنىڭ قولىم ەمەس. مۇنىمدى قاتىگەزدىككە سانايتىندار بار.ساناي بەرسىن. مۇقاعالي:

«تاۋدىڭ مەن ەركىن جۇرگەن تاعىسى ەدىم،

تاپتى دا ءتۇسىردى عوي تورعا مەنى»، – دەيدى. تورعا تۇسپەي كەتكەن كىم بار ەكەن، ءسىرا؟!

بالا كۇنىمدە بايشۇبار اتانعانمىن

– اعا، سۇقباتقا كەلەردە ينتەرنەتتى اقتارىپ، ءسىز جايلى پىكىرلەردى شولىپ شىعىپ ەم. باقىتجان الديار دەگەن اقىن ءىنىڭىز ولەڭدەرىڭىزگە عاجاپ دەپ تامسانىپ، «ەشكىمگە قيمايتىن وگەم ولەڭگە، ماقپالكول ماقامعا تەك وسى كىسىنى ەرتىپ بارار ەم. قۇبىلىس قوي ەساعام» دەگەن پىكىر قالدىرىپتى. كەزىندە قادىر مىرزا ءالي اعامىز شىعارماشىلىعىڭىزعا تاماشا باعا بەردى. كۇنى كەشە سەرىك اقسۇڭقارۇلى دا الەۋمەتتىك جەلىدە ءسىز جايلى جىلى لەبىزىمەن ءبولىسىپ جاتىر. وسىنداي ءوزىڭىز تۋرالى جاقسى پىكىرلەردى ەستىگەندە، قانداي سەزىمدە بولاسىز؟

– وعان ەتىڭ ۇيرەنىپ كەتەدى. ءبىرازدان سوڭ قاشا باستايسىڭ. ءبارى دە جالىقتىرادى، شىراعىم. ولەڭنەن باسقاسى. باقىتجان تۋرالى وسى جەردە ءبىر ءسوز ايتا كەتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. بۇرىن مەن ونىڭ ولەڭدەرىن وقىماپپىن، ونداي اقىندى بىلمەيتىنمىن. كەيىن گازەت-جۋرنالدىڭ بىرىنەن امانحان بايقاپتى. مەنىڭ حابارشىم – امانحان. «شىمكەنت جاقتان باقىتجان الديار دەگەن اقىن جىگىت شىعىپتى. ولەڭدەرىن وقىشى»، – دەدى. ءوزى شىمكەنت بولسا، ول ازداي الديار بولسا نەگە وقىمايىن؟! وقىدىم، جاقسى-اق. سوسىن كىتابىن ىزدەتتىم، قاراپ شىعىپ، ءجۇدا رازى بولدىم دا. ول بالانىڭ قاي اقىننان كوپ ۇيرەنگەنىن، كىمدى ۇلگى تۇتاتىنىن ءىشىم بىلەتىن سياقتى جانە ونىڭ تالعامىن، يمەننو سول اقىندى باعالايتىنىن وتە جانە موتە دۇرىس دەپ حيساپتايمىن. سولاي دەپ ايتىپ بارىڭدار وعان. ال سەرىك اقسۇڭقار – مەنىڭ جاس كۇنىمنەن بەرگى قاندىكويلەك دوسىم. قارتايمايتىن، ماڭگى جاس اقىن. الماتىعا بىرگە كەلدىك. «ەسەنعاليدىڭ الماتىعا العاش كەلۋى» دەگەن ونىڭ ولەڭى بار. ەستۋىمشە، بۇگىندە ۇلىقبەك، امانحان ۇشەۋى ينتەرنەتتەن «شىقپايدى» ەكەن. دۇرىس شىعار. مەنىڭ سول ينتەرنەتكە موينىم جار بەرمەي-اق قويدى. ۇيرەنە المادىم. ەندى كەش سياقتى. راسىندا، ماعان ول نەگە كەرەك؟

مەن كەيىنگى جاس اقىنداردىڭ مەنىمەن «اۋىراتىنىن»، مەنىڭ ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتاتىنىن بىلەمىن. بىراق بىلمەگەن بولامىن. بۇرىن ءبىز دە سويتەتىنبىز. تولەگەن ايبەرگەنوۆتى، قادەكەڭدى، ساعي، عافۋ، سىرباي اعالارىمىزدى، فاريزا اپايدى، اقۇشتاپ، مارفۋعا، كۇلاش اپايلاردى جاتقا وقيتىنبىز. تۇمانباي اعاما ەرتەرەكتە شىققان «قوش، كوكتەم» دەگەن كوك كىتابىنداعى ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ بەرگەم، جارتىسىنا كەلگەندە توقتاتتى. «سەندىم، بالا!» – دەدى. «نە، مەنى سۋايت دەپ ەستىپ پە ەدىڭىز؟» دەپ شاتقاياقتادىم. ەنەمدى ءبىر بوقتادى دا قويدى ەسىل اعام. قازىر جاستار مەنىڭ جىرىمدى جاتقا ايتقان سايىن انا جاقتا تۇمانباي اعام مەنى ءبىرتۇرلى «سىباپ» جاتقان سىندى ىڭعايسىزدانامىن. عافەكەڭدى ويلاسام، ورىنىمنان تۇرىپ كەتەمىن. مەن كىمنىڭ شىكىراسىمىن. مىنا جۇگەرمەكتەر، قۇداي بىلەدى، مەنىڭ اعالارىمدى وقىمايدى، وقىسا  ەسەنعالي جولدا قالار ەدى. ەسىل اعاتايلارىم مەنىڭ، ولار بىلسە عوي ماعان قانشالىقتى قىمبات ەكەندەرىن. «مەن دە الپىسقا كەلدىم، كوكە!» دەيمىن ىشتەي جاسىپ.

جاستاردىڭ مەنىڭ ولەڭدەرىمدى وقىعاندارى، جاتتاعاندارى، ەلىكتەگەندەرى كونەچنو پرياتنو. بىراق، مەنەن ۇلگى الماسا ەكەن. مەن جاستار ۇلگى تۇتارداي جاقسى ادام ەمەسپىن. سەندەر مەنى پروستو بىلمەيسىڭدەر. ماڭىما كوپ ەشكىمدى جاقىنداتپايتىنىم دا سودان. وبالىنا قالام با دەپ. ودان دا مەنىڭ اعالارىمدى، سوسىن شەتەل ادەبيەتىن، ورىستىڭ كلاسسيكتەرىن وقىسىن.

– «قۇستار – ءبىزدىڭ دوسىمىز» دەپ كولەمدى كىتاپ جازعان كوكەمىز قۇس اسىراي ما ۇيىندە؟

– قۇستار – ەركىندىكتىڭ، ازاتتىقتىڭ ءدۇنياسى. ولاردىڭ ەشقايسىسىن دا قولدا باعۋ دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. نەگە ءدۇر، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ماڭىنا قۇستار وتە كوپ كەلەدى. كۇزدە جىلى جاققا وتە كەش قايتادى. شەتەلگە بولسىن ايتەۋىر جاڭا جەرگە بارىپ، قوناقۇيگە توقتايمىن عوي، سوندا سول ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە قۇس قوناقتاعانىن ارقاممەن سەزەمىن. اقىرىن ۇركىتىپ الماي، تەرەزەگە كەلىپ قاراسام، كوز الدىمدا نەمەسە تەرەزەنىڭ الدىنداعى بۇتاقتا قانداي دا ءبىر قۇس تۇرادى. مەن كوڭىل توقتاتىپ، اقىرىن باجايلاپ قاراعان سوڭ ۇشىپ كەتەدى. ول سايكەستىك پە، نە ەكەنىن بىلمەيمىن.بالا كۇنىمدە داريانىڭ جاعاسىندا ءوستىم. جارقاباققا قۇستار ۇيا سالاتىن. بالالىق بىلمەستىكپەن قۇستىڭ جۇمىرتقاسىن كوپ جاردىم. سودان بەتىمە سەكپىل قاپتاپ، بايشۇبار اتانىپ كەتتىم. مۇنىمدى بايقاعان ۇلكەن جەڭگەم: «قۇستارعا تيە بەرسەڭ، سەكپىلبەت بولىپ كەتەسىڭ. قۇستىڭ دا كيەسى بولادى، تيمە»، – دەپ ەسكەرتتى. كەيىن ول «جاۋىزدىعىمدى» قويىپ، قۇستاردى جاقسى كورىپ كەتتىم. ولاردى جاقسى كورگەنىم سونشالىق، داۋىستارىن تىڭداپ، قاي قۇس ەكەنىن اجىراتامىن. ماسەلەن، تورعايدىڭ دا بىرنەشە ءتۇرى بولادى. ەرتە كوكتەمدە ەرەكشە سايرايتىن شىمشىقتىڭ ءبىر ءتۇرى بار، سارىشىمشىق دەگەن. بۇرىن جوعالىپ كەتىپ ەدى، سوڭعى كەزدەرى الماتىعا ورالىپ ءجۇر. ورىستار ونى سينيتسا دەيدى. ونىڭ داۋىسى بولەك. سوسىن تاڭ اتقاندا سايرايتىن تاڭشىمشىق بار. ورىستار ونى زاريانكا دەپ اتايدى. بۇرىن مەن تاڭشىمشىقتىڭ سايراعانىن تىڭداپ جاتىپ، مەنى «تاڭەرتەڭ وياتۋدى ۇمىتپاشى» دەپ وتىنەتىنمىن. ال قازىر «مەنى ۇيىقتاتشى» دەيتىن بولدىم. بۇگىندە بىزدە ۇيقى جوق قوي…

P.S. ءبىز سۇقباتتى اياقتاپ، دالاعا شىققاندا كۇن باتىپ، قاس قارايىپ قالعان. الماتى كوشەلەرىندە كولىك كەپتەلىسى قاپتاعان. جاڭا عانا جاۋىپ باسىلعان جاڭبىردىڭ اسەرىنەن اۋا تاپ-تازا. ءدال ەسەنعالي اعانىڭ جاستارعا، جاس بۋىننىڭ اعاعا دەگەن كوڭىلى سياقتى.

ديكتوفونىمىزدا 1 ساعات 40 مينۋتتىق جازبا قالىپتى. ۇيگە كەلگەن بويدا اقىننىڭ ايتقاندارىن تۇسىرە باستادىم. قايتا-قايتا تىڭداي بەرەمىن، تىڭداي بەرگىم كەلەدى. ويتكەنى، وسى سۇقباتتا اقىننىڭ الەمىنە ازداپ ەنگەندەي بولدىق. سۇقبات باستالاردان بۇرىن: «اعا، ونى ءبىر بىلسە امانحان بىلەدى» دەپ، دوسىڭىزعا سىلتەي سالماي، سۇراقتارعا ءوزىڭىز جاۋاپ بەرىڭىزشى» دەپ وتىنگەن بولاتىنبىز. بۇل سۇقباتتا «ونى امانحاننان سۇراڭدار» دەگەن ءسوز ايتىلعان جوق…

اڭگىمەلەسكەن 
قارلىعا يبراگيموۆا

Abai.kz