Ór Altay, asqar Altay, asqan Altay
(Esse-elegiya)
Soghystyng súrapyl kýnderi eldi tityqtatyp jatqan kez. 1943-jyl. Jaz aiy.
Býkil Altay tóniregin gastrolidik saparmen aralap qaytqan Jamal Omarovanyn kónilinde jan dýniyesin tolqytqan, oi, bir shuaqty әserler bar… әserler. Ol soghan mәz. Altayda neni kórdi, nege sýiindi, onyn bәr-bәrin ózining kónildesteri men әriptesterine anqyldaghan ashyq minezimen jarqyldata aqtaryp salghan-dy. Ol sapardy jay ghana sózben beynelep jetkizu esh mýmkin emes edi. Ózin kókke kótere qarsy alghan oblys, audan basshylaryna, duyldasa qúshaq jayghan el-júrtqa, kósheli azamattargha dәn riza. Ár kezdesui, әr konserti… otyrystary kóz aldynan keter emes. Ghúmyrynda jan-jýregin Altayday terbegen súlu jerdi kórmegen siyaqty. Onyng altyn shúghylaly tany, jalqyndanyp batar qonyr keshi, salqyn samaldy aily týnderi… hosh iyisti lala gýlderi, syldyr qaqqan tas búlaq ýni, kóz jauyn alghan aluan týsti laghyl tastary… osynyng bәrin maqtanysh ete sóilegen jandardyng “Altayday jer qayda-ay!” dep jelpine әndetkenin qalay úmytsyn. Múnda ózi bilmeytin, ómiri estimegen halyq әnderine kezikti. Eskilikti әnshilerdi kóp tyndady. Altay - túnyp jatqan әn qazynasy. Ertegi dýniyesindey kórkem jerde móldir de syrly, múndy da saghynyshty әnderding bolmauy da esh mýmkin emes. Sonday әnderding biri - “Jәmila” deytin әn Jamaldyng syrly jýregin jibek samalday jelpidi. (Osy joldardyng avtory Jamaldy tan-tamasha qaldyrghan sol “Jәmila” әnin 1978-jyldyng qarasha aiynda qazaq radiosynyn foliklorlyq ekspedisiyasy saparymen jýrip, Kýrshim audany “Qalghútty” sovhozynda orta jastan asqan bir esepshi kisiden magnitofongha jazyp alghan-dy. Ol ónerpazdar konserti býginde qazaq radiosynyng altyn qorynda saqtauly túr.) Qúmarlyq oty mazdaghan bir shyryn әuez. Esindi alghan inkәrlik. Tynday berging keledi… tynday bergin. Otyz birge endi tolghan tolyqsyghan Jamal búl әndi sol Kýrshimde alghash tyndaghan sәtte-aq birden qaghyp aldy. O, búl tauly ólkening júmbaq syry kóp qoynau-qoynauynda yqylym zamannan beri qanshama әn tuyndady deysiz. Talay әnder óz oryndaushylarymen birge iz-túzsyz ketti. Birden birge jalghasqany ghana óshe qoymaghan. Jamal ózin qolpashtaghan qonaqjay júrttyng ortasynda ol әnderding bәrine zerdeli kónilmen zeyin saldy. Tarihtyn aumaly-tókpeli tayghaq keshuli bir alasapyran qiyn kezenderinde sergeldenge týsken el auyq-auyq Altaydan asyp, Shyghys Týrkistan ólkesine aughanda, ne bolmasa Shynghystay shatqalyn órlep, jan baspaghan joldarmen jan saughalap, Bayan - Ólgiy aimaghyna jylystaghanda bir-birinen ajyrap qalghan kógenkóz júrt Altaygha óksikti kónilmen jautan-jautang qarap, “Endi seni kórem be, altyn Altay!” dep kýrsine egilgende etekteri jasqa tolady eken. Jamal onday ansauly, sherli әnderge talay ret janarynan jas domalatty. Múnda kórkem tabighat ayasynda tughan oinaqy, jaysang әnder de jetip artylady.Sol әndermen kónilin kóterdi. Búl el otyzynshy jyldardyng orta kezinde Isa aqynnyn:
Ei, Altaydyng ken shyghardym salasynan,
Biyik qúz, tereng jar tas arasynan” dep Áset әuezine jazghan jana sózin Manarbek әnshining oryndauynda radiodan estip, ýirenip alypty. Sol shyrayly әn júrttyng auzynda jýr. Jergilikti әnshiler ony әueletip sonday biyik shyrqaydy. Jamal soghan tanghalumen boldy. Sol kerbez Altay… Jamal ony oisha elestetip, jany jay tappay, tolqydy da jýrdi.
IYә, Jamal Altaydy bir ay boyy aralady. Kýrshim, Zaysan, Tarbaghatay, Marqakól… Asan Qayghy emirengen jannat ónir. Qaranyz endi, Jamal dәl osy jerlerde tuyp, osy jerlerde ósip, osy jerlersiz ómir sýre almaytyn janday ony tәtti sezimmen elestete berdi. Jamaldyng jýregi “Altay… Altay!” dep soqty.
“Altay, dep әn shyrqanyz.” “ Keudeniz pan kerilgen keng dala ghoy. Sol sebepti әnderiniz de darqan. Ýniniz de bizding Altayday tym asqaq. Sony tómendete kórmenizshi! Tek órlete beriniz… Altaydyng asyl tastarynday jarqyldata beriniz!” “Altyn Altaygha jolynyz talay týsedi, әli, sol saparynyzda “Altay” dep әn shyrqay keliniz! Búl sizge - amanat! Tósinizge jarqyratyp, Altaydyng altyn alqasyn taghamyz!” O, múnday madaq sózdi ol kóp estidi. Ýlkennen de, kishiden de. Osy sózder jadynan shyghar emes. Jamaldyng qiyaly shartarapqa samghady. “Amanat arqalap qaytyppyn. Án kerek, altyn Altaydy ardaqtaytyn… Án!” Jamaldyng jýreginde osynday bir tilek… ýmit oty jyltyldady.
Jamal tolghanysqa týsti. Múnday beymaza qobaljudy ol talay ret bastan keshken-di. Osydan ýsh jyl búryn Sovettik Qazaqstannyng jiyrma jyldyq toyy qarsanynda Latif Hamidiydin “Qazaqstan”, “Otan” degen eki әni baytaq dalany hor ýnimen janghyrtyp, zor quatpen aityla bastaghanda Jamal osy eki әnge qatty qyzyqty. Qyz-kelinshek әnshilerding birde-biri búl әnderge batpady. Tek Jamal ghana “ búl әnder-mening әnim!” dedi. Jamal osy eki әnning klaviyrin Hamidiyding ózinen súrady. Ol nege ekeni belgisiz, syrghytpalap, búl tilegin ayaqsyz qaldyrdy. Osyghan qorynghan ór minez Jamal “Lateke, mening Brusilovskiyim bar!” dep qyr kórsetti. Osy kezde ol Evgeniy Grigorievich Brusilovskiyge “Hamidiyding eki әninen kem soqpaytyn, tipti, odan asyp týsetin әn kerek maghan!” dep túldandy. Olay etetin jóni de bar edi, ana bir jyldary Brusilovskiy ekeui biraz konsert berdi. Brusilovskiy on sausaghy oinaghan keremet pianist. Jamaldyng kez- kelgen әnin jaynatady da jiberedi. Ansambliding de, orkestrding de qajeti joq. Ahmet Júbanov ekeuining búl odaghyn “Jamaldyng filarmoniyasy” deydi. Ánshining әnshisin tandaytyn Brusilovskiy Jamaldyng quatty ýnine yntyq. Eshbir әnshi Jamalday ritmge myqty emes. Brusilovskiy onyng osy artyqshylyghyna tәnti. Tipti, bir joly “Er Targhyn” operasynda Aqjýnis partiyasyn Kýlәshpen repetisiya jasap otyryp, sharshaghan bir sәtinde “Kýleke, ritmge endi ghana týstiniz. O, Jamalochkanyng ritmindey boldy” dep eki alaqanyn shapaqtay quanghan-dy. Sol Jamalochkasy… Jamal oryndaytyn halyq әnderining kóbin fortepianogha óndegen osy Brusilovskiy edi. “Bipyl”, Ýkili Ybyraydyng “Qaratorghayy”, “Qamajay” әnderin ekeui qalay qúiqyljytty deysiz. Jamal Brusilovskiyge tym etene, erkin. Oghan kýmәnsiz senedi. Retti jerinde ókpesi de, nazy da, tәtuligi de ótedi. Ózimsinip, óktemdik te jasaydy. Brusilovskiy onyng “mujikovatyi” minezine kýledi de kónedi. IYә, búlardyng arasy solay da solay. Jamal ruhy zor bir keremet әndi elestetip, ishtey úmsyna zaryqty. Sonday bir әn ózge әnshilerden júldyzyn erekshe biyiktetip, jarqyratsa, shirkin! Jamal Brusilovskiymen bir otyrysta osy oiyn jerine jetkize aqtaryp saldy. Ol ony yjdaghatpen tyndady da. “Kóreyik, Jamalochka” dedi jay ghana. Jamal taghatsyz adam. Auyq- auyq telefon soghady. Brusilovskiy “birdenelerdi týrte bastadym, Jamalochka” dep dәmeli sóz aitady. Jamal amalsyz kýtedi. Brusilovskiy kóp bógeldi. Kóp oilandy. Jamaldyng shydamy tausyldy. “Jaza almasa nege jaza almadym, dep aitpaydy. Týlki búlangha saluyn!” Jamal kýiip-pisti. Brusilovskiy uaqytqa zar. Tym júmysbasty adam. Ol opera teatrynyng bas kórkemdik jetekshisi. Jana úiymdasqan kompozitorlar Odaghynyng bastyghy. Shygharmashylyq júmysy taghy bar. “Bir sótkede jiyrma tórt saghat bolsa, Brusilovskiy sonyng tórt-aq saghatyn úiqygha bóledi” Búl –gulegen júrttyng sózi. Onysy ras ta. Brusilovskiyding ózi bolsa “eki myng jylday otansyz sandalghan evreyding birimin men. Men ózge týgil ózime-ózim senbeymin.Mening biletinim-tynymsyz tyrbana ber… tyrbana ber. Sorly evrey sonda ghana ólmeysin!” dep ashyq aitatyny bar. Ahmet Júbanov onyng osy sózin dәiim ýlgi ghyp sóileydi. Jamal Brusilovskiyding jay-kýiin, kýndelikti tirlik rejimin bilmeydi emes, biledi. Bәrin týsinedi. Jamaldyng kóksep jýrgeni әn. Brusilovskiyge maza bermedi. Joq jerde telefon soghyp, ne qapiyada kezdese qalyp, degbirin qashyrdy. Ábden yghyr bolghan Brusilovskiy “Men- evreymin, menen qazaq әni shygha ma, Jamalochka?” dep sózin qyljaqqa aynaldyryp ta kórdi. Jamal da onyng ar jaghynan oraghytyp, “qazaqtyng “Qyz Jibek”, “Er Targhynday” operasyn jazghan evrey kompozitorgha qazaqtyng bir әnin jazu sóz be eken, tәiiri! Odan da siz dәl qazir bizding ýige keliniz. Óziniz sýietin ózibekting shashpa palauy buy búrqyrap dayyn túr. Ózibekting kók shayyn iship gәplesemiz, Evgeniy Grigorievich. Kýtemin.” dep ýiine shaqyrdy bir kýni. Brusilovskiyding osal jerin dóp basty. Ol tamaqsau adam. Palaudy, quyrylghan tauyqty jaqsy kóredi. “Palau” dep edi, aitqan sәtinde Jamaldyng ýiine elpildep jetip keldi. Portfelinde armyan koniyagi. Jamal ekeui rumke soghystyryp, ótken-ketkendi aitysyp, mysaly, Moskvada birinshi onkýndikte temir jolshylar klubynda bolghan bir konsertte “Bipyldy” oinay bastaghanda Brusilovskiyding iyghyna lampa ýzilip týsken-di. Ekeui soghan shegi qata kýldi. Brusilovskiy “O, beyshara evrey, sóitip bir aman qaldyn” dep óp-ótirik mýsәpirsidi. Endi birde ekeui qoghaday yrghalyp, әnge de basty. Brusilovskiy pianinoda sol “Bipyl” әnin lypyldatyp qayta-qayta oinady. Oghan qolma-qol variyasiya jasap, oida joqta, oi, shalqydy-ay bir. Kenet ol kilt toqtap, әldene esine týskendey “Bipylgha” úqsas bir oinaqy yrghaqtardy jeldirtip ala jóneldi. Klavish boyynda on sausaghy sumang qaghyp, typ-tynyq aidynda jel jýgirtken bala tolqynday bir jarqyn әuez jal-júlt etti. Dәl osy sәtte ol Jamalgha jalt ete ym qaghyp, “Stop, Brusilovskiy!” dedi.
Jamaldyng da jýregi lýp ete týsti. Jana әnning kelgenin anyq sezdi. Tili baylanyp, “Ári… әri qaray!” dep ymdap, tútyqty da qaldy. Brusilovskiy kekeshtene kýlip, “O… Oma-a-r Jamalovna, men kettim!” dep asyghys-ýsigis tayyp otyrdy. Jamal da sasqalaqtap, ne derin bilmedi, an-tan. Arada bir-eki saghat ótkende Brusilovskiy Jamalgha telefon soghyp: “Jamalochka, әn dayyn” dedi. Jamal “Tyndatynyz!” dedi, ýni dirildep. Sodan bir apta boyy Brusilovskiy habarsyz ketti. Jamal jer-kókke syimady. Jamal typyrshyp jýrip, Brusilovskiydi tapty aqyry: “Evgeniy Grigorievich, palauynyz dayyn!” dep taghy telefon soqty. Brusilovskiy “Jamalochka, qazir jetem!” dedi. Sol әn… Brusilovskiy shay ýstinde әndi pianinoda ekinshi ret oinaghanda Jamal oghan emin-erkin qosyla berdi. Dauysy qanday sanqyldady jәne. Arada eki-ýsh kýn ótkende әn sózin ózderining dosy, aqyn Nyghymet Baymúhamedovke jazdyrdy. Jamal sәlden keyin búl әndi:
Tuyp ósken Otanym Qazaqstan,
Kýlimdep gýl jaynaghan kýn shyghystan,- dep radioda shalqyta shyrqady.
Sodan beri Jamal ýshin sol “Gýldengen Qazaqstan” bir tóbe, basqa әnderi bir tóbe. Osy әnnen keyin ol Hamidiyge shekesinen qaraytyn boldy. Jamaldyng kózine Brusilovskiyden basqa esh kompozitor kórinbedi. Tek Brusilovskiy ghana. Jәne janaghy әnning sózin jazghan Nyghymet Baymúhamedovten basqa aqyndy oilamady da.
Jamal esh tolqymay Brusilovskiy men Baymúhamedovke toqtady. Osy oimen ol Baymúhamedovke telefon soghyp: -Nyqa, Altay ónirine jasaghan gastrolidik saparymdy bilesiz. Jýrgen jerimde әnge qaryzdar bolyp qaytatyn әdetim. Kókeyimde – “Altay” atty әn… sózin óziniz jazsanyz. Tezdetip, - dedi,-on bir buynmen jazyp kórinizshi. Qayyrmasy jol-jónekey shygha jatar. Ol jaqtaghy júrt dәiim “Ór Altay” deydi. “Altyn Altay” deydi. “Bizding Altay, Otannyng altyn alqasy” deydi. Osy sózderdi úmytpanyzshy. Jarqyldatyp, jaynatyp, ýstemelete órletip, asqaqtata jazynyz.
Nyghmet Jamaldyng aqynsha tógilgen kónil ditin birden týsindi. Sózin jazugha kelisti.
Sol bir kezderde kompozitorlardyn kóbi Nyghmetting ólenderine әn, romans, elegiya, ariyalar jazatyn. Jamal onyng ólenderin únatatyn-dy. Qarapayym bolsa da jýrek qylyn shertetin syrshyldyghy bar edi.Nyghmet te óz jýreginen tughan sózderdi Jamaldyn әsem ýni qúlpyrtqanda ony ózgeshe bir jan lәzzatynday kórip, bar janymen berile tyndaytyn-dy. Tynday jýrip ólenindegi keybir olpy-solpy jerlerin ózgertip, óndep, әrlep beretin. Oghan ol kónbis edi. Sol qasiyetimen muzyka dýniyesine erkindep engen edi. (Qapapayym ghaziz jan ghúmyr boyy ózin aqynmyn, dep aitpay ótti dýniyeden.)
Baymúhamedov Jamaldyng degbirsizdigin jaqsy biledi. Sóilesken kýnning erteninde ol Jamaldyng ýiine keldi. Jamal quana qarsy alyp, lypylday jýgirip, shay qoydy. Shay iship otyrghanda Baymúhamedov tós qaltasynan eki býktelgen qaghazdy alyp, ony jymiya kýlimsirep Jamalgha úsyndy. Jamal ony oqydy da qabaghy shytylyp, terezege búrylyp, lәm-mim demedi. Baymúhamedov ishtey mazasyzdandy. Birdeme dep til qatuy mún. Jamal kózi oigha túnyp, selqos túnjyrady. Baymúhamedov ishinen “únamady” dedi. Súlusha kelgen aqqúba jýzi qany qashyp, әb-sәtte solghyn tartty. Jamal qolyndaghy qaghazdy onyng aldyna kónilsiz ghana syrghyta qoydy. Álden son jenil kýrsinip: -Nyghmet, aitshy sen, sol Altaydy búryn kórip pe edin? Kórgen de shygharsyn. Kompozitorlarmen talay jerdi sharladyng ghoy. Men ýshin jer jahanda Altaydan asqan jannat dýniyesi joq. Altaydy elestetshi… kóz jibershi kókke qarap, qanday ór, ol! Shyndaryna qara, qús qanaty jetpeydi, netken asqaq!- dep órepky sóiledi.
Jamaldyng búl sózi Baymúhamedovty tez týzedi. Ol kýlimsirep, Jamalgha yntygha qarady. Jamal da shabyt qysqan jansha qozghalaqtap, til úshyna bir kórkem sózder ilikkendey bop, sezim otyna kýidi. Kózinen sәule úshqyny shashyrady: -Átten, aqyn emespin, kókeyimde bәri… bәri sayrap túr. Bәr-bәri kóz aldymda!
-Taghy, taghy, Jamal… birdene deshi… taghy… Oho, ór Altay, asqar Altay… endi ony asqan Altay dep ýstemelep jibersem qaytedi, a, Jamal? – dep Baymúhamedov Jamalgha ýzdige sýzildi.
- Áb, bәrekeldi! Men endi saghan “Nyqa” dep iyile sóileymin. Ór Altay, asqar Altay, asqan Altay! Ke-re-met, Nyqa! Ekinshi jolyn dauryqtyra kórme. Jyp-jyly sezimmen baura.
Baymúhamedov aldynda jatqan qaghazdyng ekinshi betine:
Ór Altay, asqar Altay, asqan Altay!-dep tez-tez jaza saldy.
Sonan song Jamal ekeui myrs etip bir-birine ýnsiz kóz týiistirdi. Jamal “Bol! Endi qashan?” degendey qysyq kózi syghyrayyp, ónmeninen ótti. Baymúhamedov qaghazgha ýnile shýiilip: “Anamday әlpeshtegen jastan Altay” dep bir toqtady. Jamal myna ekinshi joldy oqydy da kózi sharasynan shygha kýlimdep, bas barmaghyn kórsetti. Baymúhamedov jay ghana ezu tartty. Jamal ornynan túrdy da servanttan koniyak, vino aldy. Baymúhamedov kózin júma basyn shayqady. Jamal “maqúl” degendey ýndemedi. Baymúhamedov biraz shýniyip otyrdy da, Jamalgha taghy da kózin qadap, “Suy bal, kódesi may, jeri maysa,” dey berip edi, Jamal alaqanyn shapaqtady. Sóitti de ol súq sausaghymen qaghazdy núsqap “Jaz!” dedi. Baymúhamedov qaghazdan bas kótermegen kýii kýbir-kýbir etip: “Aghyzghan sary altyndy tastan Altay!” dep móldiretip túryp bipazdap jazdy. Jamaldyng eki kózi qaghazdy tesip jibere jazdap:
Ór Altay, Asqar Altay, asqan Altay,
Anamday әlpeshtegen jastan Altay.
Suy bal, kódesi may, jeri maysa,
Aghyzghan sary altyndy tastan Altay,-degen sózderdi oqydy. Jýregi lýpildep ketti. Ásirese, “Ór Altay, asqar Altay, asqan Altay!” degen jol sonday lepti. Jamaldyng kóksegen sózi! Jamal masattandy. Ornynan jaylap túrdy da erkeli nazben biyley basyp kelip Baymúhamedovtyn tu syrtynan qúshaqtady: - Endi keshegi týsimdi aitayyn, Nyqa. Iliyas Omarovty jaqsy bilesin. Shyghys Qazaqstanda Obkom hatshysy. Qanysh agha siyaqty bir kemenger jan. Bir atanyng ghana balasy emes, halyqtyng úly. Kókiregi kýmbirlegen syrly saray. Ádebiyetti terennen qozghaydy. Halyq әnshilerin әulie tútady. Jogharyda otyrghandardyn týsinigi, óresi osy Ilekendey bolsa, qani? Meni Altay jaqqa sol kisi shaqyrdy ghoy. IYә, meni Altayda shalqytqan sol Ileken! Keshe… qúday-au, tap ónimdegidey Ertis ózenining jaghasynda tau jaqqa qarap túr ekem. Altay ghoy, ol! Sono-o-u kóz jetpeytin kók jýzine shanshylghan Altay shynynyng sureti Ertisting aq aidynyna týskenin kórsen. Su da ainaday typ-tynyq, móp-móldir. Aspan da túnyq. Altyn Altay Ertisting aq tósinde jatyr. Bir mezgilde Ilekeng eki aq boz atty jetektep, aldyma iyile kep toqtady. Endi birde biz Ilekeng ekeuimiz aq boz attyng ýstinde aqsha búlttardyng arasynda qalqyp bara jattyq. Ile oyanyp ketkenim, Nyqa. Joryshy osy týsimdi. Bol… bol! Tez!
Baymúhamedov ózining baysaldy qalpy: -Mereying kóteriledi, Jamal, -dedi úyang ýnmen.
- Men óz әnimdi әli tapqam joq, Nyqa. Sol әndi, bәlkim, men Altay shynynan, Altay aspanynan izdep jýrgen shygharmyn. Esinde me, Nyqa, Brusilovskiy “Gýldengen Qazaqstandy” jaza almay qansha qinaldy. Menen qashaqtady. Ekeuimiz oghan “Janyn jaldap kýn kórgen, sorly evreyding qoly tiyer emes” dep kýldik te. Biraq, siz ben biz muzykadaghy búl bir gigant adamgha sendik qoy. Sol “Gýldengen Qazaqstan” dәl osy bólmede tughan-dy. Sen oghan sózdi bir-aq kýnde jazdyn, Nyqa. Sonda men “óz әnimdi endi taptym!” dep quandym. Qarashy endi, taghy bir әn… osy әndi “Altay” dep atayyq, Nyqa.
-“Altay!”
-Óstip kelgenin jaqsy, Nyqa!
-Men kompozitor emespin, әriyne. Án de salmaymyn. Ánge sóz jazu onay emes, Jamal.
-Qoyshy, Nyqa, ishinnen әndetesin, sen. Brusilovskiy aitqanday “nutron” myghym.
-Rahmet, Jamal, men qaytayyn. Búl әn ózi neshe shumaq?
Jamal oilanbastan: -Tórt shumaq, -dedi.
Baymúhamedov sәl anyryp otyrdy da: -Kóp emes pe? – dedi, - qayyrma degeni taghy bar.
Jamal myrs etti de: - Shumaqtyng az- kóptigi әnning tabighatyna baylanysty. Sabyrly, sozylynqy әn bolsa, әlbette, eki shumaq jaraydy. Án ekpindi, lepti, shalqymaly bop kelse… әlgi “Provody”, “Katusha” sekildi әnder bes-alty shumaq bop tez óte shyghady ghoy. “Altay” әni sonday әn bolsa dey –mi – in, Nyqa! –dep kýlki oinaghan janary jarqyldap ketti.
-Sóitip, myna birinshi shumaq shyqty ma, Jamal?
-Bir jerine tiyise kórme, Nyqa.
-Estay әnshining “Áueli búl shirkindi bastau qiyn” deytini jón-aq qoy, Jamal. Qalghan shumaqtary jaylap kele beredi, endi.
-Oy, Nyqa-ay, Altay jóninde jýregimdi lýpildete soqtyrghan… soghan inkәr etken sózdi osy birinshi shumaqta-aq jarq etkizdin. Men dittegen lebiz. Búl mening aitsam degen jýrek sózim, Nyqa. Basqa shumaqtary ne bolsa, o bolsyn! Ha-ha-ha! Oi, ishim-ay! “Aulyng sening belde edi, әriayday!” deseng de óz erkin. Oi, Nyqa, ha-ha-ha! Án sózinde Evgeniy Grigorievich aita beretin bir “izuminka” bolugha tiyis. Qúday jarylqap, taptyng ony, Nyqa. Taptyn!
Baymúhamedov mәz. Onsha sheshile bermeytin túiyq jan eki iyghyn qozghap-qozghap qoyyp, kenk-kenk kýlip, kózinen aqqan jasyn qayta-qayta sýrtip, Jamaldyng mandayynan qayta-qayta óbip, rabaysyz kýibendep syrtqa shygha berdi. Etajdan týsip kele jatqanda da Jamaldyng “Ha-ha-hasy” estilip jatty.
* * *
Eki kýnnen keyin Baymúhamedov ólendi jazyp ta bitti. Dәl sol kezde ol kompozitor Boris Grigorievich Erzakovich ekeui Taldyqorghangha baratyn boldy da bir úsaq-týiek júmystan qoly tiymey, Jamalgha telefon soqty.
-Jamal, asyghystaumyn. Jol jýrem. Óleng dayyn, kelgen song berem be, әlde …
-Aynalyp keteyin, Nyqa, myna telefon bar emes pe, ayta ber. Jazyp ala qoyayyn.
-Qaghaz, qalamyng …
-Oqy, Nyqa.
Baymúhamedov sabyrmen әr sózin shegelep, ap-anyq etip, júmsaq oqydy:
Jayylghan jer sharyna danqyn, Altay,
Aqpanda, shuaq jazda-salqyn, Altay.
Tósine nәrestedey órmelegen,
Baylyqqa batqan qazaq halqyn, Altay.
Qúzyndy aimalaghan kýn núry, Altay,
Asyl ken ordasynyng týndigi, Altay.
Jenittey omyrylghan qazynana,
Qadayyn qarsy tirep búrghyny, Altay.
Bir kezde qanday edi qalpyn, Altay,
Qúmary qana almaghan halqyn, Altay.
Partiya, Úly Staliyn, Sovet halqy,
Ápergen ardaqty atyn- Altyn Altay!
Án sózine birden úiyghan Jamal: -Nyqa, saparyng ong bolsyn. Jaqsy baryp qayt. Endigi әngime… bar gәp –Brusilovskiyde! Mening Evgeniy Grigorievichim!-dedi tebirene shalqyp, - oghan býgin jolyghamyn. Án sózin dәiim menimen birge otyryp jattaytyn әdeti bar ghoy. Bir mehnat bastaldy óstip, Nyqa. Kóreyik, Brusilovskiyding әuselesin.
-Iske sәt, Jamal! –dedi Baymúhamedov, - rahmet… rahmet, Jamal!
* * *
Sol kýni keshinde Jamal Brusilovskiymen opera teatryndaghy kabiynetinde jýzdesti. Kýlәsh ekeui kýle sóilesip otyr eken. Kýlәsh Jamaldy kóre salyp: -O, Jәke! –dep úshyp týregep kep betinen sýidi. Jamal da sýidi. Brusilovskiy Jamaldyng kelgenine qúshaghyn jaya sýiinish bildirdi. Jamal Kýlәsh otyrghan divangha kep otyrdy.
Brusilovskiy ekeuine qyzygha qarap: -Kýleke, sizge ana joly repetisiya ýstinde ne dedim? Esinizde me? –dep jymidy.
Kýlәshting kirpigi súiyq nәrkes janary tas búlaq suynday jylt-jylt etip: -“Jamalochka siyaqty ritmge dәl týstiniz!” dep quandynyz, -dedi.
Jamal ystyq meyirmen Kýlәshti qúshaqtay aldy. Brusilovskiyding peshenesi jarqyrady. Jamal mashinkagha basylghan “Altay” ólenin aldyna qoya saldy. Brusilovskiy oghan qadala ýnildi. Kýlәsh kýlimsiredi. “Týsinip otyr ma?” dep sybyrlady Jamaldyng qúlaghyna. Jamal ezu tartyp “ózining evrey tilinde nan súraudy ghana biledi. Al, qazaq tiline - “mәtbiy”” dedi. Kýlәsh kýlip jibere jazdady, nәzik sausaghymen auzyn basty. Búl sybyr-sybyrdy Brusilovskiyding qúlaghy shalyp qalyp: - J…j… Jamalochka, búl ólenge dәl qazir kirisemiz. Sensiz bolmaydy, -dedi, qaghazdan kózin aiyrmay.
Isting mәn-jayyn týsingen Kýlәsh: -Bizding Jamalochkany “Gýldengen Qazaqstan” sekildi taghy bir jaqsy әnmen jarqyratyp bir kórsetuinizge tilektespin, Evgeniy Grigorievich!-dep iyile izet bildirdi.
Sol kýni Jamal men Brusilovskiy opera teatrynan tym kesh qaytty.
Erteninde Brusilovskiy kishi besin kezinde Jamalgha telefon shaldy. Ánning tughanyn aitty. Jamal qaladaghy bir konsertke barayyn dep jatqan-dy.Qasynda konsertmeystri Mariya Vladimirovna Smitrovich bar edi. Jamal Smitrovichke jalt qarap, erkeley sóileytin әdetimen: - Mәke, bir jarty saghat uaqytymyz bar ma?-dedi aptygha sóilep.
Smitrovich: -Bir saghat…tipti, bir jarym saghat uaqytymyz bar, -dep jauap berdi.
Jamal trubkany ústap túrghan kýii:- Allo, dey berip edi, Brusilovskiy:-Jamalochka, men bәrin estidim. Uaqytyng bar eken, mening qasymda sekretari qyzym… Olechka kómektesedi. Trubkany tastama. Royalida otyrmyn. Qazir әndi әueli oinap kóreyin. Sonan song sózimen aitam. Taza qa-zaq- sha-a! Tynda Jamalochka! –dep alghashqy akkordty jeldirte jýgirtti.
Jamaldyng qúlaghy túnyp ketti. Qanghyr-kýngir sapyrylysqan bir dybys. Týkke týsinbedi. Myna Smitrovich maqtaytyn “Obsolutnyy sluh” iyesi Jamaldyng qúlaghy eshnәrseni ústay almady. Bir kezde Brusilovskiyding dirildegen ýnin estidi. Jamaldyng qabaghy shytyldy. Osy azapty minut az bolghanday Brusilovskiy tórt shumaqty týgel aitty. Eshqanday “izuminka” joq. Songhy akkord solq ete týsti. Brusilovskiy trubkada alqyna sóilep: -Q… qa-lay?-dedi.
Jamal jauap berudin ornyna kýrsindi.
Brusilovskiy: -Týsindim. Haos! –dedi.
Jamal taghy kýrsindi.
Án sәtsiz, únamady. Jeldirmeletip, syldyratyp, termeshelep qualay beripti. Jamal oida joqta qausady. Endi sәlden song konserti. Ýiden eki iyini salbyrap, únjúrghasy týsip, qúr jany shyqty.
Erteninde Jamal qabaghy kirtiyip, Brusilovskiyge bardy. Brusilovskiy sózge kelmesten royaligha otyrdy.Ýn-týnsiz tymyrayyp: -Ekinshi núsqasy,- dedi salqyn ghana әndetip.
Jamaldyng týri taghy búzyldy. Brusilovskiy “Qalay?” deuge dәti barmady. Notagha móliygen kýii tyrp etpedi. Jamal:- Nege sonsha asyqtynyz, Evgeniy Grigorievich? Siz Altaygha mening kózimmen qaranyz. Altaydyng anqyldap soqqan samalynday jyp-jyly sezimmen sýisine tolghanyz. Maqtanynyz! Masattanynyz! Jaynaghan dýniyege pang kókirekpen kóz jiberiniz. Óitkeni, siz ben biz sol altyn Altaydyng iyesimiz. Ghafu etiniz, әniniz tym bayau, romanstay sozylyp jatyr, Evgeniy Grigorievich,- dedi Jamal osy sózderi әreng aityp.
Brusilovskiy ornynan túrdy da:-Bala kezimde júlmyrlau bop óstim. Lәngi oinaytyn búzaqy balalarynyng arasynda mening de atym atalatyn-dy. Adam sol bala kezin kóp ansaydy eken. Sol lәngi… -dedi de royali qaqpaghyndaghy notany alyp, asyqpay umajdap, týiening qúmalaghynday dop-domalaq etip, lәngi ghyp tepti.
Jamal betin basyp, shygha jóneldi. Sol kýni ol kórer tandy kózimen atyrdy.
* * *
Brusilovskiy bir ay boyy habarlaspady. Jamal bir ay boyy qabaghyn ashpady. Ishken asy boyyna taramady. Ne bolsa soghan ashulandy. Brusilovskiy әnning ýshinshi núsqasyn sekretari qyzy Olechkasynan berip jiberipti. Jamal ony Smitrovichke oinatyp kórip, taghy da saly sugha ketti. Brusilovskiy búl jaygha da til qatpady. Aragha bir apta salyp, tórtinshi núsqasyn Jamaldyng ýiine kelip ózi kórsetti. Jamal lәm-mim demedi. Ýnsiz týiildi. Brusilovskiyding mysy qúrydy.
-Jamalochka, búdan artyq ne isteuim kerek endi?
-Óziniz aita beretin Bethoven Napaleon joryghyna qatysqan joq, al, “Qaharmandyq simfoniyasyn” qalay kýrkiretti, ol. Qiyaldyng arqasy. Ol, qúdaygha shýkir, sizde de jetkilikti. Men sizge osy sózdi qaytalaudan jalyqpaymyn.
-Jamalochka…
-Men bәribir tózimmen kýtem.
-Bilmeymin, Jamalochka, búdan da bir opera jazghanym әldeqayda onay edi. Shyqpaydy ol әn! Boldy. Bitti bәri, O… Omar Jamalovna!
Brusilovskiyding búira shashy qobyrap, kózi qyzyl jiyektene shatynap, qyp-qyzyl bop qolyndaghy notasyn pianinogha atyp úrdy.
-Opera jazudyng onayyn,-dep ashy yzamen myrs etti, Jamal.
* * *
Sol kýni keshinde Jamal qatty qapalandy. Qoly eshnәrsege barar emes. Oilaghan oiynyng bәri qojyrap, bir otyryp, bir túrdy. Shay da ishilmedi, balalar da ýrpiyip, an-tan. Biraq, olar anasynyng әr kez óstip әiteuir bir nәrsege toryghyp, joq jerden búzylatynyn kórip te jýr, oghan ýirenip te ketken-di. Anasynyng әbirjigen renishti jýzine úrlana qarap, tym-tyrys shaylaryn iship otyra berdi.
Jamal ishtey jylady. Ishi alau-jalau. Brusilovskiydi kórgisi kelmedi.” ”Búl tәnir jarylqaghyr, Evgeniy Grigorievichke ne bolghan?”
Óstip otyrghanda Smitrovich telefon soqty. Kóp jaghdayda oilary bir jerden shyghatyn edi. Syrlas edi. Múndas edi. Bir-birine sýieu edi.
-Mariya Vladimirovna, bas nege auyryp ketti búl?-dedi Jamal telefon trubkasyn alghan sәtte.
-Tym mazasyz bop bara jatqan joqsyz ba?-dep kýldi Smitrovich.
- Men Evgeniy Grigorievichti týsinem, әnning kilti tabylmay túr.
-Jamal, sәl sabyr etelik. Evgeniy Grigorievichke sәl múrsat berelik. Oilansyn. O, mening de basym býgin qatty auyryp otyr. Sharshaghan boluym kerek, Jamal. Erteng gospitalida jaraly jauyngerlerge beretin konsertimiz bar. Úmytqan joqsyng ba? Soghan ashyq qabaqpen barayyq, Jamal.
-IYә, Mәke, myna soghys… basylsyn. Bәri de bir kýngidey bolmaydy, әli. Ázirshe myna qiyn kýnderding auyrtpalyghyn aitynyz, ony әnmen kótermesek, búl ómirdi qalay… qalay ondaymyz? Álbette, ol konsertke baramyz, siz ben biz. Brusilovskiy әbden tausylghan adam siyaqty, Mariya Vladimirovna.
- Sabyr et, Jamal. Ol oiyng kýpirshilik, әnsheyin. Kýteyik. Sәl dem al. Jaqsy… jaqsy.
Jamal trubkany ornyna qoyyp, bir sәt myzghyp alghysy keldi me, divangha qisaya bergeni sol edi telefon bezildep qoya berdi.
-Allo, -dedi Jamal selqos qana.
-Bú. .búl Omar Jamalovnanyn… Omar Jamalovnanyng ýii me?
-Jamal Omarova deniz, qymbatty Evgeniy Grigorievich!
-IYә, iyә… Jamalochka!
Jamal úndegen joq.
-S… tyndap túrsyng ba?
-Qúlaghym sizde, -dedi Jamal onsha sheshile qoymay.
Brusilovskiy balasha elpektep, jany qalar emes.Jamal qoshtaghan da joq, teristegen de joq. Samarqau. Salqyn. Enjar.
-Menimshe, osy jolghysy sәtti… Jamalochka.
-Siz búrynghy jazghandarynyzdy da solay degensiz, Evgeniy Grigorievich.
-Joq, Jamalochka, trubkany tastamanyz… Qazir… qazir…
Jamal ýnsiz kelisti. Brusilovskiyding ornynan túryp, royaligha baryp otyrghanyn, oryndyghynyng syqyrlaghanyn, ashanada ydys-ayaqtardyng saldyrlaghanyn… bireulerding bir-birine “tss” degenin… Ándi bastar aldynda bir sózdi ishtey kýbirlep qayta-qayta aitqanyn… bәr-bәrin Jamal telefonda sezip, bilip túrdy. Brusilovskiy әndi tútas bir oinap shyqty da: -Jamalochka, endi aityp bereyin, -dedi.
Royalidan esken erke әuen Jamaldyn janyn jibek samalday aimalady. Á degennen qyrys-tyrysyn jazyp, jýzine kýndey núrly shuaq týsirdi. Brusilovskiy qyzuly qúshtarlyqpen tebirene әndetti. Jamal әnning birde-bir sózin úgha almady. Biraq, trubkadan aiyrylghysy kelmedi. Kóz aldynda kók tiregen Altay shyndary túr. Bir ertegi dýniyesi! Elesi mýlde esin aldy. Altaydyn say-salasy syldyraghan bal búlaq. Tastary aluan týspen qúbylyp shúghyla shashady. Kógildir bel-beleste torghyn shәlidey tolqyghan núr… Ánning ýshinshi shumaghyna Jamal ishtey qalay qosyla ketkenin sezbey de qaldy. Án bitken song aptyghyn zorgha basqan Brusilovskiy:
-Qalay, Jamalochka? –dedi.
-Men sizge qazir jetem, Evgeniy Grigorievich!–dedi Jamal nazdy ýnmen sylq-sylq kýlip, -mine, búl –“Altay” әni!
-Kýtem, Jamalochka, kýtem!
* * *
Almatynyn tamyljyghan tamyz keshi.
Jamal Omarova opera teatryna keldi. Brusilovskiy kabiynetinde bir beytanys әndi royalida oinap otyr eken. Jamaldy kóre sala lyp toqtap, qúshaq jaya úshyp túrdy. Óte kónildi. Bógde sóz bolghan joq. Alabúrtqan qyzuly qalpy royaligha qayta otyrdy. “Altay” әnining akkomponementin jeldirte tógiltti. Jamal jany jadyrap, “Oho, qayyrmasy da bar eken ghoy!” dep tanghala quandy. Sóitip ekeui mәz bolysyp otyrghanda búlardyng ýstine aqyn Nyghmet Baymúhamedov kelip kirdi. Ol bas iyzey sәlemdesip, papkisinen bir bet qaghazdy aldy da ýn-týnsiz jymiyp, royaliding qaqpaghyndaghy notanyng qasyna qoydy. Brusilovskiy de oghan bas iyzey izet bildirdi. Qaghazda tórt jol qayyrma. Brusilovskiy kózining qiyghymen Jamalgha ym qaqty. Brusilovskiy jaylap әndetip kep qayyrmagha tirelgende Jamal:
Elimning erke qalqasy,
Symbatty sýlu jer Altay.
Omyrauda altyn alqasy,
Otanymnyng seni Altay! –dep qúlpyrta tókti. Jamaldyng ýnine shattanghan Brusilovskiy oinaqy akkordtardy suday sapyrdy. Ózin-ózi toqtata almay klavishtardy qualay termeshelep, eki qolyn qyran qanatynday jayyp, royalidaghy bar oktavany, oi, bir dýrildetti deysiz. Alasúra júlqynghan Brusilovskiy Jamalgha taghy bir jalt qaraghanda ol qayyrmany sonday bir tәtti lәzzatpen móldiretip:
Omyrauda altyn alqasy,
Otanymnyng sen Altay!- degen eki jolgha tilmen beynelep bolmaytyn bir qúdiretti ekpin týsirdi. Tek Jamalgha…. Jamalgha ghana tәn keremet aksent! Ol kýsh, ol quat basqa eshbir әnshide joq. Brusilovskiy onyn osy artyqshylyghyna tәnti edi. Ásirese, “altyn alqasy”, “sen Altay” degen sózi bir ystyq meyir, qúshtar sezim. Án tútas oinalyp bitkende Jamal Brusilovskiyding tu syrtynan kelip,“Qayran, mening Evekem!” dep qayta- qayta qúshyp sýie berdi… sýie berdi.
Jamal “Altay” әnin ózining konsertmeystri Mariya Vladimirovna Smitrovichpen әzirledi. Án aitqan sayyn ajary ashylyp, jaynay berdi. Jamal ony pang kókirekpen anqyldatty. Sóitip jýrgende Smitrovich nauqastanyp qaldy. Úzaq emdeldi. Jamal Almatyda filarmoniyadaghy bir ýlken konsertte “Altay” әnin pianist Semen Kogannyng sýiemeldeuimen oryndady. Sol kýni Jamaldyng da, Brusilovskiyding de… Baymúhamedovting de júldyzy jarqyrady. Ýsheuining qúshaghy gýlge toldy. Sahna býkil qazaq dalasy qol soqqanday dýbirledi. Búl -“Altay” әnining esten ketpes premierasy boldy!
“Altay” әni ile-shala radioda tikeley efirmen berildi. Jamal erteninde Shyghys Qazaqstan Obkomynyn birinshi hatshysy Iliyas Omarovtyn qúttyqtau telegrammasyn aldy.
Án odan keyin Qaraghandy shahterlerinin aldynda shyrqaldy. Soghys kýizeltken auyr kýnderde jan serigiter jarqyn әnder auaday qajet edi. Jamal “Altaydy” altynday jarqyldatty. Sonyn quatty lebimen elding ensesin kóterdi. Án Jamaldyng “Ór Altay, asqar Altay, asqan Altay!” dep sanqyldaghan ýnimen maydan tórine de jetti. (1995-jyly Ál-Faraby atyndaghy últtyq uniyversiytetting filologiya fakulitetining professory Túrsynbek Kәkishev bastaghan foliklorlyq ekspedisiya qantar aiynyng birinshi jartysynda Irandaghy qazaqtardyng ómirin zertteuge kiristi. Sonyng qúramynda men de bar edim. Biz Gorgon men Bender-Týrkmen qalalarynda túratyn qazaqtardyng jay-kýiimen tanysyp, olardyng arghy-bergi tarihyn, salt-dәstýrin, әdebiy-muzyka múrasyn qaghazgha týsirdik. Sol isting ýstinde Gorgonda túratyn el aqsaqaly Aqmúrattyng ýiinde jergilikti qazaqtar “Altay” әnin aitty. Olar búl әndi 1943-jyldyng ayaq kezinde Bender-Týrkmen qalasynda Kaspiy tenizi portynda ornalasqan Sovet әskerlerinin soghys bazasynda qyzmet etken qazaq ofiyserlerinen ýirenipti. I. J.)
“Altay” әni qazaq dalasyna Altaydyng erke samaly bolyp tarady.
* * *
Arada bir jyl ótti.”Altaydy” býkil halyq shyrqap jatty. Almatyda Úly Oktyabri merekesi qarsanynda opera teatrynda bolghan ýlken konsertten son, Brusilovskiy sahna syrtyna kelip, Jamaldyng qolynan, mandayynan sýiip:
-Jamalochka, men endi “Siz” dep sóileyin. Siz ýlken jýrekti әnshisiz. Siz ýshin әn jazu maghan jan rahaty. Rahmet, Sizge! –dedi, basqa sóz auzyna týspey.
-Siz ben biz ýlken rahmetti Shyghys Qazaqstan júrtyna, sol eldi basqaryp otyrghan Iliyas Omarov pen Ahmet Ádilovtey ziyaly azamattargha aituymyz kerek, qymbatty Evgeniy Grigorievich. Búl әn sol tamasha adamdardyn iygi tileginen tughan edi ghoy, ony siz jaqsy bilesiz. Ózim de qinaldym, Sizdi de qinadym. Al, ómirge evrey jýregi móldiretken tanghajayyp “Altay” әni keldi! Ha-ha-ha! Oi, Evgeniy Grigorievich, evrey bolsang da qazaqqa bergisiz bop tughan sýiikti kompozitorym, menin! Men óz әnimdi endi taptym! Endi! Osy әndi aita-ayta qartayatyn shygharmyn, Evgeniy Grigorievich!
Brusilovskiy Jamaldyn qolyn taghy bir sýidi.
-Biz qartayamyz bir kýni Jamalochka, al, ómirli әnder bizden de úzaq jasaydy bilem. Onday әndi jazu onay bolsa, qani!
* * *
1976-jyl. Segizinshi nauryz.
Sol kýni Jamal erte túrdy. Bala-shaghasy balbyrap úiyqtap jatyr. Kýndegi әdetinshe shaygha otyra bergeni sol edi, telefon shyldyrlady.
- Allo.
- Jamalochka!
- O, Evgeniy Grigorievich!
- Sýiikti, Jamalochka, Moskvadan sәlem! Býgin -sening tughan kýnin. Jәne halyqaralyq әielder merekesi. Shyn jýrekten qúttyqtaymyn, Jamalochka! Saghan, sening otbasyna barlyq jaqsylyq pen sәttilikti, iygilikti tileymin! Eng bastysy-densaulyghyng jaqsy bolsyn! Dauysyna qylau týspesin. Aspandata shyrqay ber. Bizding ómir әnmen núrly, әnmen súlu. Bizdi bar qiyndyqtan, pendeshilik pen qasiretten qútqaratyn әn ghoy… әn! Ándetken adamnyng jýregi taza, Jamalochka.
-Rahmet, Evgeniy Grigorievich! Rahmet! Býgin bizding ýy abyr-sabyr. Shara, Kәuken, Shabaldar keledi. Basqa kóz kórgender siyredi. Keybireulerining jýrip-túruy qiyn. Uaqyt óz degenin isteydi eken. Kýn enkeyip barady. Ómir solay… Siz ýshin tost kóteremiz, Evgeniy Grigorievich, “Altay” әnin aitamyz!
- Oi, Jamalochka, saghan da rahmet! Mening bir qolymda telefon, bir qolymda shampan. Sening quanyshty kýnine, kel, fujer qaghystyrayyq, Jamalochka!
- Qazir, Evgeniy Grigorievich, toqtanyz… toqtanyz. Men de fujer alayyn. Qazir…
Telefon trubkasynda hrustali fujerler synghyrlady.
* * *
Osy әngimeden keyin Jamal naukastanyp, bir-eki ret auruhanagha jatyp shyqty. Bayaghy qan qysymy… oghan jýrek qosyldy. Ót jolynyng qinaytyny taghy bar. Túla boyy del-sal bop, ensesin kótertpedi. Shildede tynysy auyrlady. Tamyzdyng bas kezinde eptep sergip, shyrayy kirdi. Kónil-hoshy da dúrystaldy. Ýige kelim-ketim kisisi de jiyilep, tipti ózi qonaqqa da baryp, jarqyldap jýrdi. Sonday bir kýni ansary auyp, Brusilovskiyge telefon soqty.
Brusilovskiy Jamaldyng ýnin estigende sasqalaqtap quanghany sonsha, bayyppen jón súrasugha dәiek qylmay tútygha sóiley jóneldi:
- J…J… Jamalochka, songhy bir kýnderi Almatydaghy ómir eske týse berdi. Mine, biyl alty jyl… Moskvalyqpyn. Belgi-bederi, izi joq bir eleusiz, boljausyz kýnder ótip jatyr. Elsiz qúla týzde әlmeghayyp kezikken jolaushynyn atyna mingesip, selbesip jýrip kep, bir jerlerde týsip qalghan bir mýsәpir jan siyaqtymyn. Á, ómir… ómir. Mening Altynbek Janybekov esimdi qyrghyz shәkirtimdi bilesin, óz qolynnan talay dәm tatty. Qazir ol ýlken kompozitor, professor. Menimen jii habarlasady. Keyde ózi de kelip ketedi. Qyrghyzdyng qazy-qartasyn, balizamyn әkeledi. Ótken-ketkendi aitysyp, bir jasap qalamyn. Shәkirtterimning ishindegi bir adaly. Sol Altynbek “Jolayryqqa kelgende búralqy itting basy qatady” degen qyrghyz maqalyn aita berushi edi. Sol sóz mening býgingi jaghdayyma keledi. Kóp nәrseden qol ýzippin. “O, Evgeniy Grigorievich!” dep sәlem beretin eshkim joq. Alataugha, Almatygha qaray-qaray kózim taldy. El alys, jer shalghay. Biraq, bәrin… bәring jýregimdesinder. Ásirese, ózin, Jamalochka! Kóz aldymda opera teatry. “Qyz Jibek”, “Abay”, “Birjan- Sara”, “Er Targhyn”, “Dudaray” operalarynyng afishalary… bir sheti Furmanov kóshesine, ekinshi sheti Stalin prospektisine tirelip, teatrgha shúbyrghan júrt. Opera men baletti qazaqtardan jaqsy kóretin halyq joq. Duyldap jatushy edi, týge. Býginde bәri de kórgen týs. Qalay ghana… qalay ghana aiyryldym sol duly ortadan?
-Evgeniy Grigorievich, saghynypsyz. Keliniz. Qúshaghymyz ashyq. Biz de saghyndyq sizdi, -dep kýldi, Jamal.
Brusilovskiy sózge qonaq bermedi.
-Qazaqstannan nege kettim, bilmeymin. Meni әr kez osy saual qinaydy. Moskvagha keler jol bar eken de, qaytar jol joq siyaqty. Ony endi týsindim. Jalghyzbyn. Múnda meni eshkim izdemeydi. Eshkimge keregim joq. Ghabiytim, Qanabegim, Gharifollam, Kәukenim joq. ”Saryarqany” dýbirletken qayran qazaq eli! Alataudyng samaly jelpigen tanghajayyp Almaty! Saghynam… saghynam bәrindi, Jamalochka. Ahmet Quanovichting ýiinen ishetin aqbúira shaydyn tamsandyrghan dәmi, Kýlәsh pen Qanabekting asta-tók dastarhany, Manarbek pen Zaripanyng qaryngha salghan sary mayy, altynday jarqyraghan qazy-qartasy…ózinning shashpa palauyn, o, nesin aitasyng onyn, erkin edim, erke edim bәrine! Ol bir endi kórgen týs. IYә, týs demekshi, bir joly týs kórdim. Óz qazamdy ózim kórdim. Nanasyng ba, Jamalochka, opera teatrynyng foyesinde tabytta jatyrmyn. Orkestrde ynyranghan “Topan” kýii… sauly ingendey bozdaghan “Zәuresh” әni. “O, qanday rahat tynyshtyq!” dedim sonda, men. Jambasym tiygen jer qazaq topyraghy… qazaq topyraghy! Oi, qúday-ay, oyana kettim, Jamalochka, týs eken… týs. “Jo-oq, qazaq topyraghy búiyrmady, maghan.” dep japadan-jalghyz ózim betimdi basyp, balasha egildim, Jamalochka. Múndayda kim júbatady, kim? Jan-jaghym qúlazyp, qaqqa mýlgiydi tek.
-O-oy, Evgeniy Grigorievich, ne aityp kettiniz, qúdaya toba? Pendemiz bәrimiz. Tirlikte bolady eken, bәri de. Jýreginizde naz- nala bar. Ony bir tәnir jәne óziniz ghana bilesiz. Biz de eptep sezemiz. Ishimizde it ólip jatyr. Ókpeniz oryndy da. Ózinizge tilektes aqyldy adamdar solay deydi. Biraq, jaqsylar azayyp barady. Terin satpay, kózin satqandar kóp. Solar jol bermeydi. Búl - Abay atamnyng sózi. “Sovet Odaghynyng halyq artiysi kompozitor Brusilovskiy!” desek taqiyamyzgha tar keler me, edi osy sóz? Osyghan kim tarshylyq etti? Nege? Jýrek úiytqan búl saual asyly ózimizben birge ketetin shyghar. Týri solay. Abay atamnyng taghy bir sózi: “Kýshik asyrap, it ettim, ol baltyrymdy qanatty. Bireuge myltyq ýirettim, ol mergen bop meni atty.” Zamanynyz solay. Zaman – týlki. Ony tazy bop shalghan adamdarynyz da solay. Biraq, Siz negizi bay adamsyz, Evgeniy Grigorievich, tarynbanyz, jalghyz emessiz – “Birjan -Sara” operasyn bergen Múqan Tólebaev, qazaq horyn dýrildetken Baqytjan Bayqadamov, túnghysh qazaq simfoniyasyn tolghaghan Qapan Musiyn, “Ghasyrlar ýni” oratoriyasymen tughan halqynyng ruhyn kótergen Sydyq Múhamedjanov, qazaqta birinshi bop Chaykovskiyding әigili fortepianalyq konsertindey konsert jazghan Naghym Mendighaliyev, Kenjebek Kýmisbekov, Erkeghaly Rahmadiyev, Bazarbay Júmaniyazov…e, úmytyp barady ekem, sizge jan-tәnimen berilgen, ózinizben dәiim habarlasyp túratyn әlgi, jalghyz nemis kompozitory Oskar Geylifus bar. Osy keremetterding bәrin siz oqyttynyz, Evgeniy Grigorievich! “Jalghyzbyn” dep aitpanyzshy, qúday ýshin.
Brusilovskiy ýndemedi.
- J… Jamalochka, ghafu et, shyn sózim- key qúsa ishime syyar emes. Evreylerden baqytsyz halyq joq. Enbegi esh bolady da jýredi.Rim papasynyng qarghysyn bir emes eki ret alghan sorlylar. Men de janyn jaldaghan beybaqtyng birimin. Manday terimning ótelmegeni… sol auyr. Marks satqyn qoghamnyn syiqyn bylay dep keltiredi, tynda, Jamalochka: “Ony (denigi) prevrashait vernosti v izmenu, lubovi k nenavisti, nenavisti v lubovi, dobrodeteli v porok, porok v dobrodeteli, raba v gospodina, gospodin v raba, gluposti v um, um v gluposti… Ony predstavlyayt soboy vseobshee smeshenie y podmenu vseh veshey, to esti mir navyvorot, peretosopku y podmenu vseh prirodnyh y chelovecheskih kachestv” Osy sóz, mine, mening jazu stolymda jatyr. Búl qogham bizdi ataqqa qúmar ghyp qoydy. Soghan dәnigippiz. Mening dertim de sol, Jamalochka! Sening derting de sol, Jamalochka! Bizding aldymyzdy oraghytyp, bәrin qaghyp týsken ózimiz tәrbiyelegen shәkirtterimizding de derti sol! Osyghan kýiinbesem, keter me edim, Almatydan? Qazaqstannan! Qazaq halqynan! Meni osy qateligim óltiretin shyghar, Jamalochka. Ol qaraly kýndi de elestetem. Men túrghan Ogarev kóshesindegi on ýshinshi ýiding esigi aldynda shamasy bes-alty adam… kóp bolsa on shaqty deyikshi, songhy sapargha solar shygharyp salady. Qayda qalmaghan evrey sýiegi… Ghafu et, Jamalochka, sharshattym seni. Ishti bir bosatyp aldym. Shaqqan múnyndy tyndaytyn jannyng bolghany qanday jaqsy.
Ol taghy da ýndemedi.
- IYә, Evgeniy Grigorievich, tyndap túrmyn.
- “Altay” әnining saghan belgisiz bir qúpiyasy bar edi.
- Qúpiya?
- Endi aitayyn, Jamalochka. Men sening týrtpeginmen búl әnning tórt núsqasyn jasadym. Bir de birin jaqtyrmadyn. Ony kezinde sezbesem de ashuym basylghan son eki-ýsh kýnnen keyin sezip jýrdim. Sol sebepti ol shimaylardy saqtagham da joq. Al, bir kezderde jýrek týbinde әlmeghayyp shyraqtay janyp, biraq, onsha ashyla almay, ýmit sәulesindey jyltyldaytyn, ózinin bar ekenin, esh úmytylmaytynyn, iyә, óshpeytinin әr kez sezdirip, eske sap túratyn bir jan jylytar әuez bolady. Jamalochka, sen meni qyspaqqa alyp, tyghyryqqa tiregende sol әuez “Men barmyn ghoy, bas iyem!” dep jarq ete týskeni. Búl – findermen soghystyng bitken kezi, 1940-jyldyng basynda jazylghan әn edi. Sol kezde ol әnning jaryqqa shyghuyna ne kedergi bolghany esimde joq, әiteuir, papka ishinde eleusiz qalyp qoyypty. Ózining sózi de joq eken. Janym qysylghanda “Altay” әnining sózin osy әuezben qaytalay berdim… qaytalay berdim. Ol meni shalqytty. Men oida joqta asyp-tastym. Shabyt ýstinde qayyrmasy da tudy. Saghan ile-shala telefon shalyp, seni “Omar Jamalovna” dep tútyqqanym… ekeuimizding aramyzda sonday kýlkili jaghdaylar boldy ghoy, Jamalochka. Ony ekeuimizden basqa kim bilip jatyr. E, bastan kóp dәuren ótti.
Brusilovskiy kýrsindi. Jamal onyn uhilegen sharshauly lebin sezdi.
-Evgeniy Grigorievich, birdene aitqynyz keldi me?
Brusilovskiy ýndemedi. Álden song ghana sózin qayta jalghap:
- “Altaydyn” bir shumaghyn aitshy!-dedi Brusilovskiy endigi sózge zauqy bolmay.
Jamal telefonda “Altaydy” sanqyldata shyrqady. Brusilovskiy qayyrmasynyng sonynda “Dragosennyy klad Altay!” dep kemsendey qosyldy.
Sol jyly qyrkýiek aiynyng on besinshi júldyzynda Jamal Omarova dýniyeden ótti.
Sol kýnnen bastap, “Altay” әni radioda Jamal Omarovanyng oryndauynda “Bizge qymbatty dauystar” degen konsertterde ghana aitylatyn boldy.
1992-jyly Almatyda Ortalyq konsert zalynda Qazaqstannyng halyq artisi Jamal Omarovanyng seksen jyldyghyna arnalghan ýlken konsertte “Altay” әni de shyrqaldy. Konsertten qaytqan júrt “Jo-oq, “Altaydy” aitu ýshin ekinshi Jamal Omarova tuuy kerek. Ol mýmkin emes. Onday әnshi ómirge bir-aq ret kelgen!” desti.
