Abai.kz aqparattyq portalynyng elektrondy pochtasyna Damir Ábishev degen azamattan "Leninge nege óshpiz?" degen maqala kelip týsti. Avtor keshegi kommunister biyligi men sovettik iydeologiyanyng kósemi Leninning jaqsylyqtaryn jipke tizipti. Tipti, qazaqtyng tәuelsiz elge ainaluyna Leninning septigi tiydi degen oy aitqan. Biz әrkimning oi-pikirine qúrmetpen qaraymyz. Sol sebepti de, maqalany tolyghymen oqyrman nazaryna úsynudy jón sanadyq. Onyng ýstine qazir "Sovettik ómir saltyn" saghynyp jýrgender Lenin men Stalinning esimin el esine salyp, qoghamdyq pikirlerding talqysyna synalap engizuge ep qylyp jýr. Osy jәne basqa da jayttardy eskere otyryp, avtordyng maqalasyn kópshilik nazaryna úsynghandy jón kórdik. Eskertu: búl maqalada aitylghan oilar men pikirler Abai.kz aqparattyq portalynyng ústanymy bolyp eseptelmeydi. 

Abai.kz aqparattyq portaly

Jekelegen respublikalyq basylymdarda V.IY.Lenindi jamandaghan maqalalar jaryq kórip túrady. «Pәlenshe» degen qalada Leninning eskertkishi әli túr, Lenin atyndaghy kósheler әli bar. Olar nege joyylmaydy degenge sayady. Sonda múny jazyp otyrghan avtorlar patshalyq Resey zamanyn ansap otyr ma degen oigha kelesin.

Patsha zamanynda qazaq kim edi? Qazaqty adam dep sanady ma? Qazaqtyng ol kezde ne nәrsege qúqy boldy? Handyghyn joyyp, shúrayly jerlerin tartyp alyp, qarsy kelgenderin atyp-asyp, itjekkenge aidaghan joq pa edi? Kazak orystarynyn qazaqqa istemegen qorlyghy joq qoy. Qylyshtaryn qystyryp, myltyqtaryn shoshaytyp, ýsh kazak-orysy kele jatyr degendi estigen qazaq auyldary, zәreleri úshyp, jas qyz-kelinshekterin jasyryp, betterine kýie jaghyp, әure-sarsangha týspeytin be edi. Óitkeni olar qyz-kelinshekterin  zorlap, oilaryna kelgenin istep ketetin. «Orys kele jatyr dese, emshektegi bala jylaghanyn qoya qoyady» degen sóz sol zamanda shyqqan joq pa? Sәken Seyfullinning «Tar jol, tayghaq keshuin» oqyp kóriniz. 12 kazak-orys milisiyasy qazaq auyldaryna shyghyp, әr ýige kirip, eshqanday sebepsiz aqshalaryn, maldaryn tartyp alyp, qarsy kelgenderin dýrening astyna alghan. Kitapta zorlyq-qorlyq kórgenderding úzyn-sonar tizimderi keltiriledi. Ol bayghústar jәbirleushilerding ýsterinen aryzdanugha da qoryqqan. Aty-jónin úmyttym, bir jazushy óz kitabynda angha shyqqan kazaktardyng dalada shauyp jýrgen qazaqty ang siyaqty atyp alatynyn da jazghan. Búl ýshin olar eshkimning aldynda jauap bermegen. Bir derekter boyynsha, Leninning qazan tónkerisi aldynda aq patsha jarlyghy boyynsha qazaqtardy zorlap shoqyndyru bastalghan.

Biraz qazaq shoqynyp ta ketken.

Al myna faktige ne aitamyz? «Dat» gazetining biylghy 31 tamyzdaghy sanynda QR Últtyq qauipsizdik komiytetining zapastaghy polkovniygi Amantay Kәkenning «Qazaqtar qúldyqqa satylghan tarihty bilemiz be?» atty maqalasy jaryq kórdi. Maqalagha qosymsha berilgen «Derek pen dәiekte» mynaday faktiler keltiriledi: «Qazaq dalasyn zertteushi G.N. Potanin bir jazbasynda: «Sibir orys-kazak jasaghy Irbitke qúl satu ýshin qazaq dalasyna jiyi-jii joryq jasap túrghan. 1743 jyly qara-shada jýzbasy Dorohovtyng 280 adamdyq qaruly otryady qazaq dalasyna shabuyl jasap, 42 er adamdy qúldyqqa satu ýshin tútqyngha alyp, 812 bas mal aidap ketti»,- deydi.

Ekinshi derek: «Qazaq qyzdaryn satyp alyp kýng retinde ústau 19 ghasyrdyng ortasyna deyin jalghasyp keldi. Saudagha týsken qazaqtardyng (1737 jylghy derek) qúny:

40 jastaghy qazaq әieli — 12 somgha, 30 jastaghy jigit әielimen birge — 1 at, 1 qúlyn jәne 16 somgha, 16 jastaghy bozbala — 12 somgha, 20 jastaghy jigit — 15 somgha satylghan.

Sol zamanda qúr attyng qúny — 91,5 tiyn bolghan.

Ýshinshi derek: 1808 jyly shyqqan patsha jarlyghy: «Barlyq erikti orys azamattary qyrghyz (qazaq) balalaryn aiyrbastaugha, satugha mynaday jaghdayda rúqsat beriledi. 1. Jasy 25-ke jetse, 2. Ayyrbasshylar men satyp alushylar búl jóninde Orynbor shekaralyq komissiyasyna mәlimdese, 3. Árbir satyp alushy tútqyndy basqa bireuge beruge erikti» delingen.

Sonda deymin-au, Lenindi jek kóretinder patsha zamanyn ansap, qúldyqta boludy kóksep jýr me? Patsha qazaqty adam qatarynda sanaghan joq qoy. Atam dese atty, asam dese asty. Qarsy kelgenderdi qynaday qyrdy. Búl qorlyqtan, búl zorlyqtan tek Lenin qútqarghan joq pa? Lenindi býgingi Jirinovskiy, Limonov siyaqty orys shovinisteri ne ýshin jek kóredi? Qazaqqa, qazaq siyaqty shaghyn halyqtargha avtonomiya bergeni ýshin, orys jәne orys-kazaktarynyng ýstemdigin, qorlyq-zorlyghyn toqtatqany ýshin, shaghyn halyqtardyng qúqyghyn oryspen tenestirgeni ýshin, qazaq ziyalylarynyng uәjin múqiyat eskerip, qazaqtyng úlan-baytaq jerin qaytaryp bergeni ýshin, orystyng shovinistik jәne basqa da teris pighyldaryn qatty synaghany ýshin. Biyl Memlekettik dumada Jirinovskiy Leninning tomdaryndaghy orys halqynyng atyna aitylghan teris pikirlerin tizip túryp aityp bergen joq pa?

Rasynda da Lenin úlyorystyq shovinizmdi qatty synaghan adam. Onyng búl oiy tomdarynda anyq kórinis tapqan. Lenin ortalyqtyng emes, shet aimaqtaghy qazaq siyaqty shaghyn halyqtardyng mýddesin kóbirek oilady. Óitkeni, shaghyn halyqtar ghasyrlar boyy patshalyq Reseyding qatty ezgisinde bolyp, qorlyq-zorlyqty kóp kórdi. Biz olardy onday zorlyqtan qútqaryp, erkin damularyna jol ashuymyz qajet  degen maghynada jazdy. Leninning múnday oi-pikirleri shovinist Jirinovskiy siyaqtylargha әriyne únamaydy.

Búl auzyna kelgenin sóileytin shovinist Resey telekanalynyng birindegi Ruslan Qúrbanovpen jekpe-jeginde «Soltýstik Kavkaz halyqtaryna eki baladan artyq bala tabugha tyiym salu kerek, men 60-shy jyldary Qazaqstan astanasy Almatydan qashyp kettim, óitkeni onda orystargha kýn kórsetpeydi, Kavkazda da solay, men senderding bәrindi de jek kóremin», - dep milliondaghan kórermeni bar kanal «auditoriyasynda» aiqaydy salghan joq pa. Qúrbanov ta bilimdi, sheshen, batyl azamat eken. Ákesin tanytty. Memlekettik dumada sendey fashister otyrugha tiyisti emes. Ketiniz», - deuge deyin bardy. Al endi osy shovinist Jirinovskiy kelesi jylghy saylauda Resey Preziydentining taghyna talasqaly otyr. Patshalyq Resey zamanyn ansap, patshalardyng istegen isterin maqtap, madaqtap jýrgen әperbaqan Jirinovskiy qaru-jaraghy eng myqty eki elding biri Resey biyligine qol jetkizse zaman ne bolady?

Patshalyq Resey býgingi zamangha deyin ómir sýrip túrghanda qazaq eli býgingidey dәrejege jeter me edi? Jetpes edi. Patsha qol astyndaghy eshqanday halyqqa avtonomiya bermeytin edi. Qorlyq-zorlyqta, ezgide ústap túra beretin edi. Qyrghyz degen atynnan da qútylmas edin.

Lenin avtonomiya berdi. Mәskeuge tәueldi bolsaq ta, odaqtas respublikalardyng birine ainaldyq.  Qazaq ziyalylarynyng ótinishi boyynsha qazaq degen atyndy, kazak-orystardyng qatty qarsylyghyna qaramay, býgingi kólemdegi jerindi qaytaryp berdi. Qazaq siyaqty az halyqtardyng qúqyn orystarmen tenestirdi. Endi olar patsha zamanyndaghyday qazaqqa qorlyq-zorlyq, qiyanat kórsete almaytyn boldy.

Sol Lenin bergen avtonomiyanyng arqasynda býgin mine, tәuelsiz elge ainaldyq.

Áriyne, bir qoghamnan ekinshi qoghamgha ótu onay emes. Ásirese, kapitalistik qoghamnan sosialistik  qoghamgha ótu — qiyndyghy men qarama-qayshylyghy kóp kýrdeli prosess. Búl jolda qiyanat ta, asyra silteushilik te, qúrbandyq ta bolmay qalmaydy. Qazaqstanda da sondaygha jol berildi. Tәrkileu kezinde qazaq baylary, olardyng sonynan ergender basy aughan jaqqa qashty. 1931-32-shi jylghy ashtyqtan qazaq qynaday qyryldy. Biraq búghan kim kinәli edi? Qazaqstandy basqaryp túrghan Goloshekin ghana ma? Sol Goloshekindi Qazaqstangha kim alyp keldi? Qazaqtardyng ózderi emes pe?  1924-25 jyldary «Qazaqstandy qazaq basqara almaydy» dep Stalinge hat jazghan kim? Búlardyng Sәken Seyfullin men Túrar Rysqúlov bolghandyghyn belgili ghalym әri jazushy Túrsyn Júrtbay men basqalar da jazyp jatqan joq pa?

Olar búlardy oidan shygharyp jazyp otyrghan joq. Búltartpaytyn tiyisti qújattargha sýienip jazyp otyr. Sәken men Túrar Qazaqstandy qazaq basqara almaytyndyghyn dәleldep, bireui 30, ekinshisi 40 betten astam aryz jazghan. Nege jazghan? Óitkeni respublikanyng birinshi basshylyghyn basqa qazaqtargha qimay otyr. Yaghni, qyzghanyp otyr. Ózderining bir baqtalasy bolyp kete me dep qauiptengennen jazghan. Endeshe ashtyq ýshin Stalindi ne ýshin kinәlaymyz? Stalin qazaq basshylarynyng pikirlerimen sanasqan, tyndaghan, solardyng úsynysyna oray respublikany basqarugha basqa últ ókilin jibergen. Tyndamasa, tyndamady, qazaqpen sanaspady dep kinәlar edik. Al endi ne dep kinәlaymyz. Stalin Goloshekinge  Qazaqstanda ashtyq ornat dep tapsyrma bermegen shyghar. Áriyne, Qazaqstandy qazaq basqaryp túrghanda ashtyq siyaqty orasan zor apatqa jol bermegen bolar ma edi. Biraq qazaqtyng basqaruyna ózimiz jol bermedik qoy. Óz obalyng ózine, qazaq.

1927 jyly qazaq halqyn ýlken kýizeliske úshyratqan tәrkileudi jedeldettirgen, qazaq malyn ortagha salugha ýgittegen taghy Rysqúlov eken. 1932 jyly qazaq ashtyqtan qynaday qyrylyp jatqan kezde Ýkimet mýshesi Qúramysov: « Elde eshqanday da ashtyq joq. Búl — alashordashylardyng shygharghan ótirigi. Biz qajet bolsa, revolusiya ýshin barlyq qazaq halqyn qúrbangha shalugha dayarmyz» dep bayandama jasaghan. Al kerek bolsa. Oghan qazaq halqyn qúrbandyqqa shalu qúqyghyn kim beripti? Búl Shahanovtyng tilimen aitsaq, sol zamannyn  tufly jalaghyshy...

Revolusiyagha berilgendigimen Stalinning kózine týsu ýshin óz halqyn qúrbandyqqa shalmaq bolyp otyr. Sonda búl ashtyq qyrghynyna auruyna baylanysty 1922 jyldan bastap biylikten qalghan, 1924 jyly o dýniyelik bolghan Leninning qanday qatysy bar? Halqymyzdy qúrbandyqqa shalugha ózimiz júlqynyp túrghan joqpyz ba? Aqyry degenimizge jettik. 1937 jyly bastalghan qughyn-sýrginde de birimizdi birimiz qúrbandyqqa shaldyq. Stalinning «Sosializm damyghan sayyn taptyq kýres shiyelenise beredi» degen qaghidasyn jalau etip, tipti 1950 jyldardyng bas kezinde de elimizde birde-bir bay qalmasa da: «Kedeyden shyqqan jalghyz menmin, analardyng bәri baydyng balalary» dep Múhtar Áuezovty da qughyngha úshyrattyq. Eger ol Mәskeuge qashyp ketpegende taghdyry ne bolatynyn bir qúday ghana biledi.

Ózbekstanda repressiya kezinde bir-aq adam qughyngha úshyrapty. Múny qatelespesem, «Jas Alashtan» oqydym ghoy deymin. Sonda mavzoleyde jatqan Lenin ornynan túryp: «Ózbekterge tiymender, qazaqtardy qughyndandar» dep núsqau berip pe? Qúday saqtasyn deyik, sol repressiya zamany qaytyp keler bolsa, birimizdi birimiz kórsetuden taghy da aldymyzgha jan salmas edik. Qyzghanshaqtyq, kórealmaushylyq, kýndeu — qazaqtyng qanyna әbden singen nәrse. Endi onyng emi joq.  «Birindi qazaq biring dos, kórmeseng isting bәri bos» dep Abay jaryqtyq tekke aitpaghan shyghar. Biraq sol Abaydy kim tyndap jatyr?

Leninning qazan tónkerisi patshalyq Reseyding ghasyrlar boyghy ayausyz ezgisinde bolghan qazaqty jәne qazaq siyaqty shaghyn halyqtardy tendikke jetkizdi. Oqugha, jappay bilim aluyna, mәdeniyetin kóteruine keninen jol ashty. Sonyng arqasynda Qazaqstan sosializm jyldarynda bilimi, ghylymy, mәdeniyeti, ekonomikasy, auylsharuashylyghy qúlpyrghan elderding birine ainaldy. Men túrghan sovhozda 10 myngha juyq iri qara maly, jýzdegen asyl túqymdy maly, jylqysy boldy.30 myng gektardan astam egistik jerine biday, arpa, súly, jýgeri kýnbaghys, qaraqúmyq sekildi daqyldar egip, mol ónim alyp otyrdy. Halyq qysy-jazy júmys istedi. Búghan tolyq jaghday boldy.Sovhoz ýileri bir ortalyqtan jylyndyryldy. Auyzsu qúbyrlar arqyly ýilerine kelip túrdy. Gaz balondarymen qamtamasyz etildi. Jyl sayyn sovhozdyng esebinen 20 ýy paydalanugha berilip otyrdy. Eshkim eshqayda kóshpedi. Mektep, balabaqshasy boldy.

Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin kapitalister aqylymen sovhozdar jappay qiratyldy. Olardyng mal-mýlki de, tehnikalary da, ýlken qajyr-qayratpen kelgen basqa da iygilikteri talan-tarajgha týsti. Búl ýshin eshkim de jauapqa tartylmady. Halyq basy aughan jaqqa qashty. Kóbi qalalardy panalady. Sonda búlargha da Lenin kinәli me?

Qazirgi biylikte otyrghan sheneunikterding kóbi sosializm zamanynyng tumalary. Sol zamanda tegin oqydy, bilim aldy, sol zamannyng adamdargha degen qamqorlyghyn, iygilikterin kórdi. Sonday iygilikti kórgen adamnyng biri — menmin. 1974 jyly sol kezdegi KazGU-ding jurnalistika fakulitetin bitirip, Qostanaydyng oblystyq gazetine qyzmetke ornalastym. Kelesi jyly ýilendim, biraq ýiim joq. Qostanay qalalyq atqaru komiytetining tóraghasyna aragha uaqyt salyp ýy súrap, eki ret kirdim. Ekeuinde de «kýte túrynyz, әzirge ýy joq» - dedi.Ýshinshi ret kirgende ózimmen Qazaqstan Ýkimetining jas mamandardy ýimen qamtamasyz etu jónindegi qaulysyn ala kirdim. Tóragha ýshinshi ret kýte túrynyz degende: «Siz nemene Qazaqstan Ýkimetining qaulysyna baghynbaysyz ba? Olay bolsa, solay dep aitynyz. Men tiyisti jerge shaghymdanamyn» - dep qaltamdaghy qaulyny alyp, aldyna qoydym. «Jas jigit, qyzbalanbanyz, qyzbalanbanyz, ýy bolady, bolady» dep әlgining zәresi úshty. Sodan kóp úzamay ýilengennen keyin eki jylgha jeter-jetpes uaqytta әielim de, ózim de eshqanday tirkeude bolmasaq ta qala ortalyghynan tegin tórt bólmeli pәterge ie boldyq. Búl kezde redaksiyada pәteri joq adam joq edi. Boydaqtardyng da pәteri boldy. Mine, Lenin qúrghan sovet ýkimetining maghan, men siyaqty qarapayym adamdargha jasaghan kóp qamqorlyqtarynyng biri. Múnday qamqorlyqty әkem de jasay almaghan bolar edi. Qazirgi jastargha osyny aitsan, senbeydi. Óitkeni, ol zaman kózden bal-búl úshty. Ornyna ayausyz, qatigez, әdiletsiz kapitalistik qogham keldi. Búl qoghamda bәri aqshamen ólshenedi. Joghary bilim aluyng ýshin de aqsha qajet, emdeluing ýshin de aqsha qajet, óleyin dep jatsang da aqshasyz operasiya jasamaydy. Kenestik zamanda 400-500 shaqyrymday Torghayda bir әiel bosana almay jatsa, Qostanaydan samolet baryp, alyp ketetin. Býgingi adam senbeytin jaghday. Áneki, Lenin qúrghan sovettik qoghamnyng adamdargha degen kóp  qamqorlyghynyng taghy biri. Osynday qogham ornatqany ýshin Lenin jazyqty ma? Ne ýshin jazghyramyz ony?

Lenin әdiletsizdikti joi ýshin kýresti ghoy. Adamdy adam qanaytyn kapitalistik qoghamdy tónkerip, qazaq siyaqty shaghyn halyqtardy ayausyz ezgide ústap otyrghan patshany taqtan taydyrdy. «Adam adamgha — qasqyr» degen kapitalistik qaghidany joyyp, «Adam adamgha - dos, bauyr, tuysqan» degen sosialistik qaghidany ómirge alyp keldi. Bir ókinishtisi — ózi armandaghan sosialistik qoghamdy túghyryna tiyanaqty qondyra almay, ómirden erte ketti. Endi ony ornyna kelgen Stalinnin qatelikteri, qatigezdigi ýshin kinәlaudyng qajeti joq. Lenin bolmaghanda, onyng qazan tónkerisi bolmaghanda biz qúldyqqa satylyp, patsha ezgisinde әli de jýretin be edik, kim bilsin.

Damir Ábishev

Abai.kz