Osydan biraz búryn «Sport júldyzdary» degen jekemenshik jurnaldyng bas redaktory Músaghaly Tasqaliyev esimdi azamat ózining feysbuk paraqshasynda qazaq kýresi turaly jazyp, mening de atymdy atap, «Qazaq kýresin sergeldenge salghan kimder?» degen saual qoyghan eken. Oilana kele, múnday negizsiz jazylghan dýniyelerding qazaq kýresining bolashaghy ýshin atqaryp jatqan sharualarymyzgha qatysty kópshilikting oiynda kýmәn tudyratynyn әri jelding qay baghyttan soghatynyn eskere otyryp, osyghan deyin qazaq kýresi turaly el ishinde kereghar pikir qalyptaspasyn dep aitpay kelgen keybir dýniyelerdi el gazeti «Egemen Qazaqstannyn» betinde ashyq týrde jariyalaudy jón kórdim. Sonda ghana sportsýier qauym qazaq kýresin sergeldenge salyp jýrgenderding kim ekenin ózi-aq ajyratyp alar dep týidim.

Men respublikalyq qazaq kýresining basshylyghyna 2013 jyldyng sonyna qaray saylandym. Oghan deyin respublikalyq federasiyanyng preziydenti Serik Tókeev myrza bolatyn. Sol jyly qazaq kýresinde mening federasiyanyng basshylyghyna keluime birneshe kelensiz oqigha sebep boldy. Onyng eng birinshisi, әriyne  2013 jylghy «Qazaqstan barysy» respublikalyq turniyrining finaldyq synynda tóreshilerding eldi dýrliktirgen jýgensizdigi edi. Ekinshisi – «Qazaq kýresi Qazan qalasynda ótetin HIII Uniyversiadanyng baghdarlamasyna kirdi», dep «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» dep atalynatyn úiymnyng alty alashqa jar salghanyna qaramastan, tól sportymyzdyng atalghan oiyndar  baghdarlamasyna kirmey qaluy. Ýshinshisi – sol jyly Sankt-Peterburg qalasynda ótken Sport-Akkordtyng ayasynda qazaq kýresinen kórsetilim bolady dep Qazaqstannyng atyna FILA dep atalynghan (qazirgi – UWW, yaghny Birikken kýres әlemi) úiymnan hat kelip, soghan oray qazaqstandyq delegasiya sol kezdegi Qazaqstan Respublikasy Sport jәne dene shynyqtyru isteri agenttigi tóraghasynyng orynbasary Tastanbek Esentaevtyng basshylyghymen Sankt-Peterburgke barghanynda kórsetilim bolatyn zalda bizding sportshylar men ókilderden basqa eshkimning bolmay shyghuy, artynan belgili bolghanynday múnyng Uniyversiadagha qazaq kýresining kirmey qalghanyna yrza bolmaghan qazaqstandyqtardyn  kónilin aulap, kózboyaushylyq ýshin ghana úiymdastyrylghan shara bolghandyghy edi.

Ayta ketetin jayt, qazaq kýresining Uniyversiada baghdarlamasyna kiretinin alghash sýiinshilegen de, Sport-Akkordtyng ayasynda qazaq kýresinen kórsetilim bolady dep hat joldaghan da sol kezdegi FILA-nyn, qazirgi Birikken kýres әlemining resmy ókili Gintautas Viyleyta bolatyn. Al ony odan әri jelpildetken «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» dep atalynatyn úiymnyng basshylyghy edi. Biraq, osy atalghan úiymdardyng eshqaysysy da qazaq kýresining nelikten Uniyversiadanyng baghdarlamasyna kirmegendigi, Sport-Akkordta kórsetilimi bolmaghandyghy turaly kýni býginge deyin jaq ashqan emes.

Sonymen qatar, biz sol kezde «Euraziya barysy» halyqaralyq turniyrine dayyndyq jýrgizu kezinde, jarysqa shet eldik komandalardy shaqyru barysynda taghy bir qiynshylyqqa tap boldyq. Ol – «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» dep atalynatyn úiymnyng basshylyghy әlemning alpystan astam elinde qazaq kýresi federasiyalary qúrylghan dep ýnemi BAQ-qa súhbat berip kelgenine qaramastan, elimizdi qosa eseptegende әlemdegi últtyq federasiyalardyng bir qoldyng sausaghanynan aspaytyndyghy, yaghni, Qazaqstan, Mongholiya, Qytay, Resey men Qyrghyzstannan basqa birde-bir elde qazaq kýresining federasiyalarynyng bolmauy edi.

Kópshilik qauym men aitqan jayttardyng rastyghyna internetti aqtaryp ta, ortamyzda jýrgen, osy oqighalargha kuә bolghan adamdardan súrap ta kóz jetkize alady.

Osynyng barlyghy, sol kezdegi qazaq kýresinde qordalanghan problemalardyng bar ekendigin kórsetti. Sol sebepti de su basynan túnatyndyghyn, al qazaq kýresining bastauy qazaq jerinde ekendigin, eng aldymen óz elimizdegi qazaq kýresin damytu kerektigin eskere otyryp, óz kandidaturamdy respublikalyq federasiyanyng preziydenttigine úsyndym.

Basshy bolyp saylanghan song óz júmysymdy respublikalyq federasiyany qayta qúrudan bastadym. Sebebi, «Respublikalyq últtyq kýres «qazaq kýresi»  federasiyasy» respublikalyq qoghamdyq birlestigi» dep atalynatyn federasiyanyng respublikalyq mәrtebesi bolu ýshin «Qoghamdyq birlestikter turaly» QR Zanyna sәikes keminde segiz oblysta filialdary boluy kerek-tin. Filialdar ashylmaghan, al oblystyq qazaq kýresi federasiyalary jergilikti qoghamdyq birlestikter retinde qúrylyp, respublikalyq federasiyagha zandyq ta, ekonomikalyq ta túrghydan eshqanday qatysy joq ózindik zandy túlgha (samostoyatelinoe yuridicheskoe liso) retinde júmystaryn atqaryp jatqan eken. Sondyqtan da, oblystyq qazaq kýresi federasiyalaryn respublikalyq federasiyanyng qúryltayshylary, әri respublikalyq federasiyanyng jarghysyn moyyndaytyn, biraq ekonomikalyq túrghydan derbes qyzmet etetin mýsheleri etip bekitip,  «Qazaqstan Respublikasy Qazaq kýresi federasiyasy» qauymdastyq nysanyndaghy zandy túlghalar birlestigi etip qayta qúrdyq. Tek osydan keyin ghana respublikalyq qazaq kýresi federasiyasy QR Últtyq Olimpiada komiyteti tarapynan tanyldy. Búghan deyin bizding federasiya tәuelsizdik alghannan bergi 23 (!) jyl boyyna QR ÚOK tarapynan tanylmaghan bolatyn.

Óz kezeginde, respublikalyq federasiya 2014 jyly qabyldanghan «Sport jәne dene shynyqtyru turaly» QR Zanyna sәikes sport týri (bizding jaghdayymyzda qazaq kýresi ekendigi belgili) boyynsha halyqaralyq federasiyanyng mýshesi boluy tiyisti-tin. Osyghan oray biz «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» dep atalynatyn úiymnyng jarghysymen tanysu barysynda atalghan úiymnyng mórinde «Halyqaralyq qoghamdyq birlestik» dep kórsetilgenine qaramastan, onyng «Qoghamdyq birlestikter turaly» QR Zanyna sәikes qúrylghan, qúryltayshylary – Tókeev myrza bastaghan qazaqstandyq azamattar, sol kisining qol astynda hatshy, jýrgizushi, әdisker bolyp júmys isteytin, istegen, tipti keybirining qazaq kýresining salasyna ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn on adam ekendigin,  al federasiyanyng bar-joghy Astana qalasynyng әdilet departamentinde tirkelgen jergilikti qoghamdyq birlestik ekenin anyqtadyq.

Osy túrghydan kelgende «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» jergilikti qoghamdyq birlestigi qalaysha ózining mórine, jarghysynyng tituldyq betine «Halyqaralyq qoghamdyq birlestik» degen ataudy jaza alady, oghan rúqsat bergen federasiya tirkeuden ótken Astana qalasynyng әdilet departamenti me,  oghan sol federasiya tirkeuden ótken kezde Astana qalasynyng әdilet departamentinde basshylyq qyzmette bolghan Serik Tókeevting tughan inisining yqpaly boluy mýmkin be? Eger múnday jaghday oryn alghan bolsa, elimizding kez-kelgen memlekettik organyna nemese lauazymdyq túlghasyna Qazaqstan zandaryn belden basyp, óz betinshe әreket ete beruine bolady ma degen saualdar tuyndaytyny ras. Degenmen, búl basqa taraptan keletin әngime bolghandyqtan búghan toqtalmay-aq qoyalyq.

Sonymen, osyghan deyin «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» dep atalatyn úiymnyng atauyndaghy qazaq kýresi atauynyng tyrnaqshagha alynyp jýrgenine tanghalyp kelgen respublikalyq federasiyanyng basshylyghy «Dýniyejýzilik» federasiyanyng atyna zaty say emestigin, oghan tek jeke túlghalardyng ghana mýshe bolyp kire alatyndyghyn, birlestik Zangha sәikes Qazaqstannyng tek bir oblysynyng nemese qalasynyng ghana aumaghynda әreket ete alatyndyghyn,  sondyqtan da federasiyany qauymdastyq nysanynda qayta qúru, ony QR Ádilet ministrliginde  tirkeu, oghan respublikalyq qazaq kýresi federasiyasynyng mýshe bolyp kirui qajettigin «dýniyejýzilik» federasiyanyng basshylyghyna birneshe ret eskertip aitylghan bolatyn.

Ókinishke qaray, «dýniyejýzilik» federasiyanyng basshylyghy respublikalyq federasiya basshylyghynyng aitqan sózin qúlaqqa ilmek túrmaq 2015 jyly «Aziya kontiynentaldyq qazaq kýresi federasiyasy» qoghamdyq birlestigin qúryp, ony Astana qalasynyng әdilet  departamentinde tirkeuden ótkizdi. Bayqap otyrghandarynyzday, búl Qazaqstanda qúrylghan ýshinshi «halyqaralyq» federasiya. Biraq, bәrining mýsheligi jeke dara, yaghny jeke túlghalar. Al, QR Qazaq kýresi federasiyasynyng zandy túlgha ekendigin, әlemdik sporttyng zandylyghy boyynsha halyqaralyq federasiyagha tek últtyq federasiyalar ghana mýshe bolyp kire alatynyn eshkim de eskermedi. Sonda aitynyzdarshy: Qazaqstannyng Qazaq kýresi federasiyasy mýshe bolyp kire almaytyn ol qanday «dýniyejýzilik» qazaq kýresi federasiyasy?

Al, endi osy «dýniyejýzilik» federasiya úiymdastyryp kelgen әlem jәne Aziya chempionattaryna keletin bolsaq, búl da atan týiege jýk bolatyn taqyryp. Degenmen, biz osy atalghan chempionattardyng barlyghyna derlik Qazaqstannyng resmy qúrama komandasymen qatar beyresmy qúrama komandanyng da qatar qatysyp kelgendigin aitsaq jetkilikti shyghar. Tóreshi, jattyqtyrushy, tipti, kórermen bolyp kelip, jarysqa qatysyp, jýldeger nemese chempion atanyp ketetin, bolmasa, bir elding sportshysy (qazaqstandyq) basqa bir memleketting (mysaly, Tәjikistannyn) atynan syngha týsip, finalgha shyqqanda qaytadan óz elining (Qazaqstannyn) sportshysy bolyp shygha keletin sport týrinen әlem nemese Aziya chempionatyn bilesiz be? Bilmeseniz, búl qazaq kýresinen әlem jәne Aziya chempionaty bolatyn. Al, Afrika, Europa, Amerika chempionattary turaly aityp qajeti joq. «Dýniyejýzilik» federasiyanyng atqarghan tirligi mine osynday. Eger sózimde qatelik bolsa, «dýniyejýzilik» federasiya ózderi elimizden tys jerlerde úiymdastyrghan әlem, Aziya, Afrika chempionattaryn elimizding qay telearnasynan kórsetti, kórsetpese beynenúsqasyn halyqqa úsyna ala ma eken? Sonda qalyng kópshilik qalghanyn men aitpay-aq atalghan chempionattargha óz baghasyn berer edi.

Al, endi búl chempionattardyn, olardyng nәtiyjesi, berilgen ataqtar men qosylghan ýstemelerding zandy, zansyzdyghyna bagha beretin men emes. Sondyqtan búl taqyrypty qozghamay-aq qoyayyq.

Men tek respublikalyq federasiyagha basshy bolyp kelgen kezden-aq qazaq kýresine abyroysyzdyqtan basqa eshnәrse bermeytin búl ýderiske toqtam salugha  tyrystym. Biraq, «Bayaghy jartas bir jartas». Áli kýnge ózgergen eshnәrse joq.

Ol ol ma, byltyrdan beri «dýniyejýzilik» federasiya qazaq kýresining Ashghabadta ótken jabyq keshendegi V Aziya oiyndarynyng baghdarlamasyna kiretinin aityp jalpaq әlemge jar saldy. Shynyn aitayyq, búghan basynda bәrimiz de quandyq. Degenmen, әu bastaghy aptyghymyzdy basyp, bajaylap súrastyryp bilsek, qazaq kýresining jabyq keshendegi V Aziya oiyndaryna kiretini ras eken. Biraq… әngime sol «biraq»-ta bolyp túr. «Baqsam baqa eken» demekshi, qazaq kýresi búl Aziya oiyndaryna jeke sport týri bolyp enbegen eken, tek belbeu kýresining qúramynda kiripti. Búghan qazaq kýresining janashyr jankýieri Ashghabadta ótken jabyq keshendegi V Aziya oiyndarynyn   www.ashabat2017.com resmy saytyna, nemese Aziya oiyndarynyng iyegeri Aziya Olimpiyalyq kenesining www.ocasia.com resmy saytyna kirip kóz jetkize alady. Búl sayttardyng eshqaysysynda qazaq kýresi Aziya oiyndarynyng baghdarlamasyna kirdi degen sóz joq. Búl oiynnyng baghdarlamasynda ózbekting kurashy, týrkimenning kóróshi, tatardyng belbeu kýresi, orystyng sambosy, japonnyng djiu-djitsuy bar. Biraq, qazaqtyng kýresi joq. Sebebi, «dýniyejýzilik» federasiyanyng basshylyghy qazaq kýresin belbeu kýresining qanjyghasyna bókterip berdi. Búl búrynghy FILA, qazirgi UWW-Birikken kýres әlemining dәstýrli kýres týrleri komiytetining basshylyghyna kiretin, ózi  aldymen týbi qyrghyzdyng kýresi delinetin alysh-belbeu kýresi federasiyasyn basqarghan, keyinnen Halyqaralyq belbeu kýresi federasiyasyna preziydenti bolghan jәne qyrghyz ben qazaq kýresin osy federasiyanyng ayasyna tarta bastaghan Gintautas Viyleytanyng «sayasaty».

Qazaq kýresine kelgende bizding maqsatymyz biyik, armanymyz asqaq edi.  Ol maqsat, ol arman qazaq kýresin Olimpiada baghdarlamasyna engizu bolatyn. Búl qalyng qazaq júrtynyng maqsaty men armany dep bilemin.

Mine, jogharydaghy jayttardyng barlyghy bizdi qol qusyryp qarap otyrmaugha,  әreket etuge iytermeledi. 2013 jyldan bastap QR Qazaq kýresi federasiyasy men «Qazaqstan barysy» qazaq kýresin damytu qory birlese otyryp Gruziya, Ukraina, Ózbekstan, Polisha, Týrkiya, Argentina, Urugvay, Kanada jәne t.b. elderinde qazaq kýresining últtyq federasiyalaryn ashugha múryndyq boldy.  Al, qazaq kýresining Aziya oiyndary baghdarlamasynda belbeu kýresining qúramynda kirui bizge jansaqtau qimyldaryna barugha mәjbýr etti. «Dýniyejýzilik» federasiyanyng basshylyghymen qazaq kýresin jeke-dara sport týri retinde damytugha, birlese әreket etuge shaqyrghan birneshe kelissózderimiz esh nәtiyje bermegennen keyin, Qazaqstan Respublikasy Qazaq kýresi federasiyasy qúryltayshy, әri tolyqqandy mýshe bolyp tabylatyn «Halyqaralyq Qazaq kýresi federasiyasyn» qúrdyq. Búl federasiyanyng qúryltayshylary jәne mýsheleri qatarynda Qazaqstan, Mongholiya, Qytay jәne jogharyda atalghan memlekettermen qatar әlemning otyzdan astam elining últtyq federasiyalary bar. Biz búl әreketimizben qaytken kýnde de qazaq kýresin dzudo, kurash, sambo t.b. siyaqty jeke sport týri, últtyq múramyz retinde saqtap qalghymyz keledi jәne búl maqsatymyzgha jetu ýshin ayanbay enbek etemiz. Ayta ketetin jayt, osy atalghan ýsh kýresting ýsheui de Birikken kýres әlemining úiymynyng qúramyna kirmey-aq, tipti keybiri kirip túrghan jerinen shyghyp ketip te óz jolyn, óz damu baghytyn tandaghan kýres týrleri. Qazirgi tanda atalghan kýresterding kez kelgenining bedeli Birikken kýres әlemining qúramyna kirip otyrghan belbeu kýresinen basym bolmasa kem emes, qazaq kýresine ýlgi bola alatynday-aq kýres týrleri.

Tasqaliyev «Qazaqstan barysy», «Euraziya barysy», «Álem barysy» turnirlerining keremet joba ekendigin ózi de aitypty. Búl jobalardyng osy jyldardyng ishinde tek Tasqaliyevtyng ghana emes qalyng búqaranyng da kónilinen shyqqandyghyn eskere otyryp, basqa birnәrse qosudy artyq dep bilemiz. Tek, «kommersiyalyq jobalar» degeni ghana qisyngha kelmeydi. Sebebi, osy jobalardyng arqasynda qazaq kýresi alys-jaqyn shetelderde tikeley efirden kórsetilip, oghan tolyqqandy qúrama komandalar qatysyp, tól sportymyzdy biraz el tanyp qaldy. Osy jobalardy jýzege asyru barysynda әlemning jogharyda atalghan biraz elinde qazaq kýresining federasiyalary ashylyp, júmys istey bastady. «Dýniyejýzilik «qazaq kýresi» federasiyasy» on alty jyldan beri istey almaghan sharuany ainaldyrghan tórt-bes jylda artyghymen atqaryp jatsaq, ol da osy jobalardyng jetistigi dep bilgen jón.

Arman Shoraev

Qazaqstan Respublikasy Qazaq kýresi federasiyasynyng preziydenti,

«Qazaqstan barysy» qazaq kýresin damytu qory qamqorlyq kenesining tóraghasy

Abai.kz