Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiyteti Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynyng ayasynda ilespe audarma mәselesine basa nazar audaryp keledi. Bizding elimizde ilespe audarmanyng endi-endi tәi-tәy basyp kele jatqany barshamyzgha mәlim. Oghan sebep – ómirding qazirgi kýngi qajettilikteri, sonyng ishinde eng manyzdysy – elimizding tәuelsiz memleket bolyp, qazaq tilining memlekettik til dәrejesine ie boluy. Kenes dәuirinde jaqsy damyghan qazaqsha-oryssha qostildilikten góri oryssha-qazaqsha qostildilikting әleumettik qajettiligi artuda. Osyghan say qazirgi tanda elimizde ilespe audarma kókeykesti mәselelerge ainalyp otyrghany anyq.

Birinshiden, qoghamymyz jappay memlekettik, yaghny qazaq tiline, kóshpeyinshe resmy kezdesu, jinalys, konferensiya, sayys t.b. is-sharalar qazaq tilinde jýrgizilip, ilespe audarmamen qamtamasyzdandyrylady.

Ekinshiden, jahandanu prosesteri nyghayyp, ishki ister mәselelerine sheteldikter belsendi qatysqan sayyn ilespe audarmanyng da qajettiligi arta beredi. Birinshi jaghday oryssha-qazaqsha, qazaqsha-oryssha qostildilikting damuyna әser etse, ekinshi jaghday qazaqsha-aghylshynsha, aghylshynsha-qazaqsha, oryssha-aghylshynsha, aghylshynsha-oryssha qostildilikke әkeledi. Sonymen qatar ilespe audarma tehnikanyng joghary dengeyde damuyna baylanysty payda bolyp, ony iske asyru ýshin tehnikamen qamtamasyz etilui shartty týrde ekenin eskergen jón. Biraq ilespe audarma tek qana tehnikalyq qamtamasyz etiluimen shektelmeydi. Tehnikalyq jabdyqtar – manyzdy bir sharty bolsa, ilespe audarmany oryndaytyn adam – sony iske asyratyn negizi. Sondyqtan ilespe audarma audarmashynyng arnayy dayyndyghyn, tәjiriybelik daghdylaryn talap etedi. Ilespe audarmanyng songhy jyldary ghana qoghamymyzda oryn alyp kele jatqanyn eskersek, ilespe audarmashylar elimizde joqtyng qasy deuge bolady. Sonyng ishinde qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha ilespe audarmashylar býgingi tanda tapshylyq ekeni belgili, olardy dayyndau әsirese qajet boluy sózsiz.

Aldymen ilespe audarmanyng jazbasha – mәlimetti, referativti audarmalar, onyng ishinde tehnikalyq jәne kórkem audarmalardan aiyrmashylyghy nede ekenin anyqtap alayyq.

Eng bastysy: ilespe audarmanyng erekshelikteri jazbasha til men auyzeki sóileu tilining úqsastyghy men aiyrmashylyghynan tuyndaydy. Olar:

1) jazbasha til – aldyn ala dayyndaludy, jazylghan sóilemderdi ózgertip, mәtindi óndep otyrugha mýmkindik beredi de sony talap etedi. Ilespe audarma auyzeki sóileuge negizdelip, sonyng zandylyqtaryna baghynady. Sondyqtan auyzdan shyghyp ketken sózderdi qaytaryp alu mýmkin emes, yaghny sóilemdi qayta jóndeuge bolmaydy.

2) Jazbasha audarmada berilgen mәtindi qayta-qayta oqyp, úghynugha audarmashynyng óz erki bolsa, ilespede onday mýmkindik taghy da joq. Kóbinese audaryp otyrghan sóilemdi de ayaghyna deyin tyndap alugha bolmaydy. Mysaly, orysshadan qazaqshagha audarghanda sóilemning basynan bólshektep audara beremiz. Áriyne, qazaqshadan orysshagha audarghanda sóilemdi ayaghyna deyin tyndap almasa, eng manyzdy mýshesi – bayandauysh – songhy oryn alatyndyghynan, onyng aldyndaghy sóilem mýshelerin audarghanda maghynasynda olqylyqtar tuuy mýmkin.

3) Sonymen ilespe audarmada mәtinmen aldyn ala tolyq tanysugha mýmkindik bolmaydy, al keybir sózderding astarly maghynasy tek qana kontekste anyqtalatynyn eskersek, ilespe audarmanyng kelesi qiyndyghyna kózimiz jetedi.

4) Tyndap alghan sóilemdi audaryp jatqanda bayandamashy sizdi kýtpeydi: jana oigha, jana sóilemge basa beredi. Osydan ilespe audarmanyng kelesi aiyrmashylyghy tuyndaydy: ilespe audarmashy mәlimetti jýirik qaghyp alyp, óte shúghyl sheshim qabyldap, úqqan mәlimetti barynsha ekinshi tilde jetkizu kerek. Sonymen ilespe audarmashy kózdi ashyp júmghansha birden ýsh әreket jasaydy: 1) tyndap, mәlimetti qabyldau, týsinu; 2) ekinshi tilde sol maghynany ózgertpey jetkizu ýshin layyq sózder, túraqty tirkester, maqal-mәtelderdi esine týsiru; 3) oiynda qúrylghan sóilemdi dauystap aityp otyryp, jana sóilemdi tyndap, úghyna bilu. Sonymen, audarmanyng basqa týrlerine qaraghanda, ilespening jyldamdyghy men kópqyrlylyghyn atap ótu qajet. Mәtinning týpnúsqasy men audarmasynyng arasynda tek minuttar ótedi.

Ilespe audarma oidaghyday shyghu ýshin ony oryndaushy tek qana qostildi maman emes, eki halyqtyng mәdeniyetin, tarihyn, mentaliytetin, últtyq psihologiyasyn jaqsy biletin, diksiyasy anyq, dauysy tartymdy, sóileu yrghaghyn maghynamen tikeley baylanystyryp ózine baghyndyratyn, sózge sheshen boluy mindetti. Sonymen qatar ilespe audarmashynyng zor jauapkershiligi men tapqyrlyghy, eki tildi birdey mengerip, erkin qoldana bilui (kórkem audarmada «podstrochniyk» degen úghym bar da, kórkem audarmashy núsqanyng tilin jete bilmey-aq, bireuding dayarlap bergen «podstrochniyk» arqyly óz mindetin atqara berui mýmkin, ilespede ol mýldem mýmkin emes), kózqarasynyng jan-jaqty boluy, әngimelep otyrghan taqyrypty tereng bilui osy salada qoyylatyn kәsiby talaptardyng bir qatary. Biraq osy qasiyetterding bәri de bola túryp, oidyng jýiriktigi aqsandasa, ilespe audarmashy bolu әldeqalay. Sebebi ilespening eng basynqy ereksheligi – osy jýiriktikte.

Sóileu is әreketi kóptegen basqa psihofizikalyq әrekettermen baylanysyp, solargha negizdelgendikten, sóilep otyrghan adamgha ilesip, jana ghana dybystalyp sóilem bolyp shyqqan mәlimetti dәl sol kezde ekinshi tilge audaryp shygharu da audarmashydan qabilettilikti talap etedi. Áriyne, búl – ilespe audarmashygha qoyylatyn erekshe talaptar. Olar kóptegen arnayy dayyndyq, jattyghular arqyly payda bolyp, daghdygha ainalady. Qostildilik negizinde eki etnosty, olardyng mәdeniyetin úshtastyratyn ilespe audarmashy; qoryta kelgende, ol – bilimdi, mәdeniyetti, parasatty, qostildi kәsiby maman.

Abai.kz