Songhy kezde әleumettik jelide jastardyng arasynda, «Men pәlenshe rudanmyn. Kim, qay rudan ekenderindi jazyndar» degen joldaular men oghan jauap jazatyndar kóbeydi. Áriyne, әrkimning óz shejiresin biluge úmtyluy tabighy qúbylys. Mysaly, Rimning negizin qalaghan Romul (b.d.d. VIIIgh.) óz shejiresin Iafetten (ne Iafesten týrki halyqtary taraydy) bastalady dep jazghannan keyingi zerteuler, onyng kóne týrkining etrus taypasynan ekenin dәleldedi. Kóne Rim ertedegi Grekiyanyng damuyna tikeley әser etti. Pifagor bastaghan Grekting biraz oishyldary osy taypadan taraghan. Búl, qúndylyghy manyzdy shejirening tarihy rólin kórsetedi.

Arghy atalary arabtan taraghan Pushkin de óz shejiresin jasaghany belgili. Ony әrbir reseylik jәne jalpy oqyrman orystyng úly aqyny dep qabyldaydy yaghny onyng ruhy reseylik. Al, Reseyding bolashaghyn oilaghan 150 mynday jastar Mәskeuding ortalyq alanyna beybit sheruge shyghyp óz ústanymdaryn ashyq bildirdi. Olardyng maqsaty men múraty el bolashaghynda, erkin elding erikti azamatynyng ústanymynda. Búl jerdegi mәsele zang búzu, ne biylikke qarsy shyghuda emes. Býgin be, erteng be biylik ózgeretini belgili. Ol beybit ózgerip, el birligi men berekesin saqtaydy ma?! Mәsele sonda! Osynday mәseleni oilap, onyng bolashaghy ýshin kýresetin jastary bar elding ruhy biyik, bolashaghy zor!

Shejire aldymen tanymdyq qúral, ol tarihy derektermen dәleldengen jaghdayda qogham, últtyng tarihyna qajetti material bolady.

Biz, altyngha bergisiz bay shejiremizdi últty biriktiru ýshin emes, ony ru-jýzge bóluge paydalanyp jýrgen joqpyz ba?!

Búl mәselening teris jaqtary patshalyq Reseyde bolys saylaugha әr rudyng baylaryn talastyryp eldi bólse, totalitarlyq jýie kezinde aldymen alashordalyqtardy, sodan keyin qazaqty bóluge jәne ony orystandyrudaghy tiyimdi  qúral retinde paydalandy. Onyng orystanu ýrdisi kezindegi qangha sinip, sanany ulaghan dertinen әli aryla almay kelemiz. Búl jerde, «Últ bolamyz ba, әlde qyrt bolamyz ba?!» degen súraq tuyndaydy. Eldi bóluge qoldanylghan barlyq әdis pen әreket, ol qazaqtyng bolashaghyna kereghar tirlik

Al, derbes elding memleketqúrushy últy retinde qoghamdy biriktiredi dep otyrghan qazaqtyng ózi «qyryq rugha» bólinip otyrghanda, basqalardyng bastaryn qalay biriktirmek?! Onday elding jastary da últ pen elding qamyn oilap, ol ýshin kýrese almaytyn ruhsyz «jarmaq» bolady. Ondaylar Almatydaghy qytaydyng «Yalyani» bazarynda arba tasudan әrige aspaydy nemese sol bazar men jer, jerasty baylyghyn satyp otyrghan opasyz sheneunikterdey bolady. Al, elim deytin jigitter Qanat Islamdarday, Ombygha baryp túryp býkil elding aldynda «Búl qazaqtyng jeri» degen Qayrat Núrtastarday nemese startappen ainalysatyn Reseydin, elin HHI ghasyrgha jeteleytin jastarynday bolady.

Belgili zertteushi D. Neysbiyt hanym, Resey men Qytaydy salystyryp túryp bylay dedi, «kogda my govorim s kitaysami, my vidim nastoyashiy ogoni, nastoyashuy zainteresovannosti v budushem. Ony vse sprashivait: «Chto mogu sdelati lichno ya? Kak ya mogu izmeniti svoi jizni, kak ya mogu realizovati svoy mechtaniya?» Kogda my prinimaly uchastie v konferensiy v Skolkove, my viydeli, chto esti ta je lubovi k Rossiy u russkiyh, no ne hvataet strasti, ne hvataet ognya». Biz shoqqa zәru bolyp jýrgende, olar ot turaly aitady. Búl, qoghamdaghy ruh pen jiger, ar men namys, sana men moralidyq dengey әrtýrli bolghandyqtan, algha qoyghan maqsat pen múrattyng aspan men jerdey ekenin kóremiz.

Búl, jastar men qogham, qogham men últ, últ pen memlekettik biylik arasynyng mýddeleri toghyspaghanyn kórsetedi. Onday qoghamdaghy jastar túmanda jol taba almay adasqan soqyr qozyday. Oghan basqa diny aghym ba, eldi búzatyn iydeologiya ma, qoghamdaghy kórsoqyr nadandar ma... kim jyly qarasa, sonyng artynan erip ketedi.

Bizding jastar ru men últty bir úghym dep týsinude. Mysaly, qonyrattyn  32 atasynyng Ózbekstanda túratyn otyzy ózbek, Qazaqstanda túratyn ekeui qazaq. Al, ózbek, qazaq, tyva t.b. qúramyndaghy naymandar da sol halyqtardyng ókilderi. Vengr, bashqúr, týrkimen, qyrghyz t.b. elderdegi qypshaqtar da sol últtardyng ókilderi. Osy ru-taypalar negizinen týrki halyqtaryna ortaq yaghny týrki taypalarynyng odaghyn qúraytyn bolghandyqtan, olardy bilu tanymdyq túrghydan qajetti. Songhy 2,5 myng jylda osy taypalardyng arasyndaghy baqtalastyng kesirinen týrkilerding ózara soghysy, syrtqy jaumen soghystan góri әldeqayda kóp bolyp, olardyn  bastary birikpegendikten 49 týrki halqynyng 48-i orystyng bodany boldy, әli de 41-i tәuelsizdikterin almay RF qúramynda qaluda. Týrkining ru-taypagha bólinui qúldyqqa aparatyn jol. Týrki halyqtarynyng 6-7% qúraytyn qazaq qyryqrugha bólingende de barar jeri sol. Sondyqtan,  eldi ru-jýzge bólip túryp, qazaqtyng joghyn joqtaymyn deu – ol donyz taghalaghandardyng tirligi. 

Osylardy kórip túryp, «osy biz últ pen memleket qalyptaspay túrghan alghashqy dәuir men orta ghasyrdyng basyndaghy ru-taypany dәripteytindermen birge sol dәuirlerge, ne tarihtyng qoqysyna ketpeymiz be?» degen oy keledi! Jastar tәrbiyeni otbasynan, imandylyqty dinnen, bilimdi oqu ornynan alady. Ázirge bizde osynyng eki qanaty da aqsap túrghandyqtan, biz «jorghalau ýshin jaralghandar úsha almaytynnyn» kýnin keshudemiz.

Jastar, zamandastarynyng ruyn izdegenshe osy topyraqtan shyqqan Ál Farabi, Ál Kederiy... enbekterin zerttep,  gharyshtaghy Sәtbaev júldyzy,  IT, kvanttyq jәne golografiyalyq әlemdi zerttep Ata jolyn quyp, әkeden ozyp tumasa, odan elge qanday payda?!  

«Jastyq shaq kók semserding jýzi emes pe?!» dep aqyn jyrlaghanday, osy bir qaytalanbas aryndy kezdi qúldyq sanamen ótkizu elge jasaghan qylmyspen birdey.

Bolashaq, Mahambetterdey aqyryp tendik súraytyn, Súltanmahmúttarday «qazaqtyng kógine kýn bolyp shyghatyn», Maghjannyng «Arystanday aibatty, jolbarystay qayratty...», Júbandarday «Men Qazaqpyn...» dep ruhymyzdy kóteretin jastardyng qolynda.

Janúzaq Ákim

Abai.kz