Shynghysty han kóterip, úly han mәrtebesin bergen jeri ózimizding qazaq jeri Ertis aimaghyndaghy (Semey oblysy) Shynghys tauy bolyp tabylady jәne sol taypalardyng barlyghy qazirgi qazaq elining qúramynda.

«Bizding qazaqtyng eski sózinshe: - Búl Shynghys tauynyng Shynghys atanghany bayaghyda Shynghys han tamam múnghyl - tatardy alyp, ýlken han bolghanda, osy Shynghys tauynda qol astyndaghy elderding taypa basy bekteri kelip, myna Qarauyl ózenining kýn shyghys jaghyndaghy han biyigining basyna aq kiyizge salyp, han kóterip Shynghysty alyp shyqqan. ...Shynghys hannyng shyn aty Temushin edi. Sol ýlken han bolghanda, Shynghys qoydy, maghynasy – bek myqty, zor degen sóz.

Búl taudyng Shynghys atanghany, sol ana biyikting Han biyigi atanyp, osy biz qystap otyrghan ózenning Han ózeni atanghany, bәri de sol Shynghys han atymen baylanysty», dep jazypty Shәkәrim Qúdayberdiúly ózining «Týrik, Qyrghyz, Qazaq hәm handar shejiresi» atty enbeginde. «Karimov, Husaynov osherkasynyng matbaghasy» Orynbor qalasy, 1911 jyl. (50-51bet).

«Hijranyng bes jýz toqsan toghyzynshy (jana eseppen 1202 jyly) donyz jylynda qyryq jasynda Shynghysty han kóterdi. Nayman kire degen jerde ýlken toy jasap, as berdi» («Týrik shejiresi» 58 bet).

«202. Barys jyly (1206 j.) kiyiz qabyrghalarynyng ishinde túrghan halyqty dúrys jolgha salghan kezde, Onon ózenining bastauynda jinalys ótkizdi. Osy jerde aq tu kóterilip, Shynghyshan handyqqa saylandy. Osy jerde Múqalyny govan saylady. Osy jerde ol Jebege nayman Kýshlik-hannyng izine týsip, joryqqa shyghudy búiyrdy» («Asyl anyz» 259 bet).

Endi biz osy keltirilgen derekterding qaysysy shyndyqqa jatady degen súraqqa jauap izder bolsaq, Shәkәrim atamyzdyng deregin taza shyndyq dep qabyldauymyz kerek. Sebebi, Shәkәrim atamyzdyng keltirgen deregining tarihiy-toponomikalyq aighaqtamasy sol jerde әli túr. Meninshe, dәl osynday dәlelge aqyl-esi dúrys jan balasy dau aitpasa kerek-ti. Onyng ýstine tarihy derekterding qay - qaysysy da Naymandardyng sol zamandarda  Ertis ózenining jogharghy jaghynda ornalasqanyn jazady. Onyng ýstine qazirgi Shynghystau, Han biyigi, Han ózeni ornalasqan aimaqtyn, sol zamanda Ábilghazy atamyz aitqanday  Nayman kire atalghanyn qosynyz.

Osy aitylghandardan shyghatyn qorytyndy, Shynghys han atamyzdyng sonda qazirgi tarihymyzda jazylyp jýrgendey,  ata-babalarynyng atamekeni, qazaq dalasyna «qonys audarghan» mezgili 1219 jyl emes, 1202 jyl. Al, shyndyghynda búl qonys audaru emes, olardyng óz ata-mekenderindegi qys-qystau, jaz-jaylaularyndaghy emin-erkin kóship-qonyp jýrui bolyp tabylady. Syrt elding tarihshylary Qazaqtyng Ata saltyn bilmegendikten әrtýrli jansaq boljamdar jasay bergen.

Shynghys hannyng tegining qazaq, ony han kótergender qazaqtar ekendigin Manghystaulyq Qalniyaz aqyn Shynghys hannyng tikeley úrpaghy Hiua hany Múhammed – Rahimge:

«Arjaghym alash úrandy

El edik baytaq qúraldy

Han kótergen qazaqpyz

Shynghys han – arghy babandy» dep jyrlaghan. «Manghystaudyng jyr-dastandary»  (52 bet). Qazaqtyng tek qana óz balasyn han kóteretinine kimning qanday dauy bar?

«Qúpiya shejirenin» týpnúsqasynyng qazaq tilinde jazylghandyghyn jan-jaqty zerttep dәleldegen qazaqtyng tarihshy ghalymy Q.Daniyarov ózinin, «Shynghyshan tarihy» atty kitabynda «Mongholdyng qúpiya shejiresin» - «Kazahskiy geroicheskiy epos Chingishana» dep ataghan (Q.Daniyarov «Shynghyshan tarihy» 90-92 better).

Osy qúpiya shejireni «Monghol» tilinen «Monghol» tiline audarghan Mongholiyanyng til ghylymynyng doktory D.Serinsodnym bylay dep jazypty: «Qúpiya shejireni» kóne monghol tilinen qazirgi monghol tiline audaru ýshin mynaday shygharmalardy paydalandyq:

1. «Qúpiya shejirenin» Kozin bastyrghan núsqasy men orys tiline audarghan dәpteri (S.A.Koziyn. «Sokrovennoe skazaniye», tom 1. 1941).

2. Luvsyndanzyn shygharghan jazba “Altyn shejire”.

3. «Qúpiya shejirenin» Kafarov jazghan kóshirmesi men sóz asty audarmasy.

4. Kafarovtyng qytay tilinen orys tiline audarghan núsqasy (Arhimandarit Palladiy

(Kafarov). «Starinnoe mongolikoe skazanie o Chingiz hane»).

5. «Qúpiya shejirenin» Henishting 1935-1939 jyldary bastyrghan kóshirmesi men sózdigi.

6. Rashid ad-Din jazghan monghol tarihy jәne Berezinning orys tiline audarghan dәpteri.

7. «Qúpiya shejirenin» qytay tilinen monghol tiline Bargha (ru aty) Sendisýrin audarghan núsqasy (eki dәpter).

8. «Shynghystyng tegi», «Altyn shejire», «Mongholgha qatysty tarihtar men sózdikter», «Qúpiya shejirenin» Pozdneev jasaghan jartylay kóshirmesi, Altyn-Oshyr jasaghan kóshirmesi, Henish audarghan jartylay audarmasy, Vladimirsovtyng «Mongholdyng qoghamdyq qúrylysy» atty kitaby t.b.

Búl kitaptardy arqau ete otyryp «Qúpiya shejireni» kóne monghol tilinen bayyrghy monghol әrpimen kóshirip jazyp, úghynyluy qiyn әrbir sózge týsinik berdik. Búdan keyin búl kóshirmeni negiz etu arqyly ejelgi, týsiniksiz sózder men sóilemderdi qazirgi monghol adamyna úghynyqty sóz-sóilemdermen almastyryp, býgingi monghol tiline audardyq. Sebebi búdan 700 jyl búrynghy monghol tili qazirgi monghol tilinen anaghúrlym basqasha bolghandyqtan, ony azdaghan ziyalylar bolmasa, qalyng júrtshylyqtyng týsinbeytini dausyz. Sóitip, «Qúpiya shejirenin» naqty núsqasyn tek ziyalylar ýshin basudan góri, aldymen ony monghol oqyrmandaryna tanystyru maqsatymen shygharmanyng mәn-maghynasyn ózgertpey, til kórkemdigin búzbay úsynyp bastyryp otyrmyz». Búdan shyghatyn qorytyndy, jogharyda kórsetkenimdey Shynghyshan zamanyndaghy múnaldar taza qazaqsha sóilegen jәne olardyng bәri de qazaq dep atalghan. Al býgingi mongholdar ózge júrtpen, әsirese qytaymen aralasyp, Múnalday úly atalarynyng atyn saqtap qalugha shamalary jetpey múnaldan «mongholgha» ainalyp ketken. Ózderiniz bir sәtke oy jýgirtip qaranyzdar, Shynghys handay úly túlghany dýniyege әkelgen Qazaqtyng kenjesi, qarashanyraghynyn, Múnal oshaqtyn  iyesi, Adaydyng kenje nemeresi Múnaldyng aty men tilin saqtay almaghan  elge ne aitugha bolady. Al, qazaqtar, onyng ishinde, әsirese adaylar, sol Shynghyshan zamanyndaghy atalarynyng atynda, rulyq shejiresinde, tilinde, salt-dәstýrinde, әdet-ghúrpynda, tipti bәri-bәri, bәrinde týgel saqtap býgingi kýnge jetkizdi. Sondyqtan býgingi Mongholiya Qazaqtyng qara shanyraghynan bólinip otau tikken kóp balasynyng biri bolyp tabylady.

Qazirgi Mongholiyadaghy mongholdardyng óz ata – tekterin úmytyp, ózge halyqqa ainalyp ketkenin myna bir auyz sózden de kóruge bolady. Qúpiya shejirede «Mongholdyng auyruyq (auraq, auruyq) ordasy» degen sóz jii qoldanylghan. Býgingi Mongholiyadaghy mongholdar, tipti olardyng til ghalymdary da búl sózge tiyanaqty týsinik bere almauda. Mysaly, jogharyda aty atalghan ionghol ghalymy D.Serinsodnym bylay dep jazady. «Mýmkin búrynghy «Auyruyq» sózi kónelengendikten, monghol sózining maqamyna oray qúbylyp, ozat degen úghymdy bildiretin «abyrghy» (chempion) sózi bolyp ózgergen. ...Mýmkin Auyruyq degen atau «abyrghy – ýlken, aghu – ýlken» degen sóz emes, qazirgi monghol tilindegi aghúrys, uyrhay (aghuyrhay), aghulyq, aghuylghy degen sózdermen tektes. Auyruyq sózi teginde zat qoyatyn qoyma, qamba (aghulyq) degen maghynany bildiretin tәrizdi. HIII ghasyr kezinde qaghan ordasynyng ortalyghyn Auyruyq dep ataghan siyaqty. Batys Mongholiyada qoymany uyrh dep te ataydy. Kerlinning Kóde araly qazirgi Bayúlan (Bayúly M.Q.) ekeni dausyz. Sol siyaqty Kóde araldyng Dolan Búltyghy – qazirgi Dolad, Kerlinning Auruyghy – qazirgi Abyrghy degen pikirdi biz úsynyp otyrmyz» deydi.

Búdan shyghatyn qorytyndy, ózderiniz kórip otyrghanday qazirgi mongholdar «uyq» degen sózdi týsinbeydi, ony arhaizm dep otyr.  «Auyr uyq» taza qazaq sózi. «Uyq» dep, qazaqtyng kiyiz ýiining shanyraghyn tireytin, yaghny shanyraq pen keregelerding arasyn jalghap túratyn úzyn aghash syryqshalardy aitady. Sonda «auyr uyq» sózi, tikeley sýiegi auyr ýi, auyr orda bolyp shyghady, al «Qúpiya shejirede»  alyp orda, ortalyq orda degen maghyna da qoldanylghan.

Mening osy keltirgen dәlelimning taghy bir búltarpas aighaghyn Shynghys qaghannyng óz úrpaghynan shyghyp han bolghan jәne óz tarihyn ózi jazyp qaldyrghan Ábilghazy atamyzdyng «Týrik shejiresi» atty tarihy enbeginen de kóruge bolady. Búl enbekting biz ýshin birden – bir qúndylyghy, onyng taza kóne týrik tilinde, yaghny qazaq tilinde jazyluy. Atamyzdyng óz aituynsha, «Búl tarihty jaqsyly-jamandy barshasy bilsin dep týrky tilimen jazdym. Týrky tilimen, sonshalyq bes jasar bala týsinetindey etip jaqsy jazyppyn, týsinikti bolsyn dep shaghatay týrkisinen, parsy, arab tilderinen bir sóz qospaymyn» degen (30 bet).  «Týrik shejiresin»  әlemning kóptegen elderi, onyng ishinde әsirese týrik elderi óz tilderine audaryp jatqanda, búl enbek qazaq tiline audarylghan emes. Onyng sebebi – shygharma tilining basqa tildermen kóp aralaspay, taza saqtalghan kóne týrki tili, yaghny onyng qazaqtyng Ana tili ekendigi.  Múnday pikirdi Ábilghazy shygharmalarynyng tilin zerttegen A.N.Kononov, S.N.Ivanov, T.R.Qordabaev siyaqty ghalymdar da rastaydy. Búl degening barlyq týrik halyqtarynyng týp qazyghy, ata júrty, qara shanyraq iyesi - Qazaq eli ekendigin aighaqtasa kerek. Demek, Shynghys han zamanynda (HIII ghasyr), odan 300 jyldan asa uaqyttan keyingi Ábilghazy han zamanynda (HÝII ghasyr) barsha halyq qazaq tilin jaqsy bilgen. Demek, býkil әlemge týgelge juyq biyligin jýrgizgen, Shynghyshan imperiyasynyng memlekettik tili qazaqtyng Ana tili bolghan.

Qytaydyng «Taypin Huaniúiji» jinaghynda: «Týrikter bie sýtinen jasaghan qymyzdy iship qyzyp alghan son, әn shyrqap, bir-birimen óleng aitysady» dep jazylghan (196 bólim, «Týrik shejiresi» tarauy). Biz búdan qazaq ómirining barlyq salasynda keng jayylyp, kýni býginge deyin jalghasyp kele jatqan aqyndar aitysynyng búdan myng jyl búrynghy batys týrik qaghandyghy dәuirinen beri kele jatqan daghdyly dәstýri ekendigin, al býgingi qazaqtardyng sol týrik qaghanattyghynyng zandy jalghasy ekendigin kóremiz. Sebebi, býkil jer betindegi dýnie jýzi elderining esh birinde til, sóz óneri dәl bizdegidey damymaghan. Múnyng týp-tamyryn Adam atanynda, Qazaq atanynda bir tilde sóilegenin kórsetedi dep tújyrymdaugha bolady.

Mәdeniyetting eng ýlkeni – til. Mәselen, qytaylar tilin jinaqtap kele jatqanyna 2300 jyl boldy. 1968 jylghy derek boyynsha, qytaylar 500 myng týbir sózin jinapty. Al aghylshyndar 250 myng týbir sóz jinay aldy. Aghylshyn men qytay otyryqshy ómirining tilin jinaghan. Al biz kóshpeli men otyryqshy ómirding tilin eki qolymyzben ústap HHI ghasyrgha endik. Ghalym J.Babalyqúlynyng esebi boyynsha, qazir qazaqta 10 mln. týbir sóz bar. Sondyqtan, eng birinshi orynda tildi joghaltyp almay, saqtap qalu barlyq qazaq azamatynyng paryzy bolyp tabylady.

Tipti Shynghyshan zamanynan kóp búrynghy, әlem tarihynda Skiyf, Saq, Gun, Týrik (Batys, Shyghys atanghan eki qaghanattynda) atanghan elderding bәrining de memlekettik tili qazaqtyng Ana tili bolghan. Solardyng biri ÝI-IH ghasyrlar aralyghynda Orta jәne Ortalyq Aziyada ýlken imperiya ornatqan Kók Týrikterdi kóptegen zertteushiler qazaqqa qimay úighyr tilinde sóilegen dep jazyp jýr. Týp-tamyrymen qate tújyrym. Olardyng bәrining de ortaq tili qazaqtyng Ana tili bolghan. Ony ózge elderding ghalymdary da moyyndaydy. Mysaly, týrkitanushy ghalym Qarjaubay Sartqojaúly mynaday derekter keltiredi.

«On shaqty jyl búryn Týrkiyada týrkitanushy ghalymdardyng ýlken simpoziumy boldy. Oghan Mongoliyadan men de qatystym. Atalmysh simpoziumda Ózbekstannan kelgen filosofiya ghylymdarynyng doktory, professor B.R.Karimov ortagha erekshe úsynys tastady. Onyng «Ortatýrik» teoriyasy boyynsha týrki mәdeniyeti men tilin saqtap otyrghan tek qazaqtar ghana eken. Sondyqtan, qazaq tili bolashaqta týrki halyqtarynyng ortaq tili boluy tiyis dedi. Lingvistikalyq jәne tanymdyq, etnografiyalyq úzaq jylghy zertteu júmystarynyng nәtiyjesinde osynday qorytyndygha kelgen eken. Alayda, ony birden Tashkent ghalymdary ortagha alyp jep qoya jazdady. B.R.Karimov búl teoriyasyn әli de jalghastyruda». (Ýsh qiyan № 16. 24.04.2009 jyl).

Osy aitylghandardyng taghy bir búltartpas dәleli, Shynghys hannyng arghy atalary Qarahandar әuleti biyligi kezinde ómir sýrgen qazaqtyng әigili ghalymy M.Qashqariyding 1072 jyly bastalyp, 1075 jyly bitken «Týrki tilder sózdiginde» kórsetilgen 246 maqal-mәtelding birdi-bir sózi ózgermesten býgingi kýnge jetip, qazirgi qazaqtar arasynda kýni býginde de óz mәnin joymay qoldanysta jýr.

Qazir 49 memleket ózderining tegi týrik ekenin kәmil moyyndaydy. Osy elderding bәri de bastapqy da, sonymen qatar basqa da kóptegen elder taza qazaq tilinde sóilegen. Tipti kýni býginde de, elbasymyz aityp jýrgendey qazaq tilin mengergen adam týrikting on jeti elimen erkin sóilesse, qalghandarymen audarmashysyz aq týsinise alady.

Shynghyshan qaghanatynyng Qazaqtyng Ana tilinde sóilegenderining búltartpas aighaghy retinde myna bir derekterdi qaperlerinizge bere keteyin: Kýn (Ghún) qaghany Móde b.z.d. 209 jyly qúrghan imperiyadan bergi 1500 jyl ishinde qazirgi Múnaliya (Mongholiya) aimaghynda qazaq etnosyn qúraghan kóptegen rular men taypalar rular ómir sýrgen. Býgingi kýni Kerilgen (Kerulen) ózenining arnasynan 25 shaqyrym jerdegi Shynghys hannyng jazghy jaylauy Avargada 1990 jyly qoyylghan eskertkishte qyryqtan asa qazaq taypasy men ruynyng tanbasy qashalghan.  Olar: arghyn, baghanaly, baltaly, shapyrashty, berish, oshaqty, jalayyr, taraqty, tama, tabyn, jappas, shekti, qanly, teleu, kerey, alasha, taz, ysty, aday, saryýisin, dulat, uaq, qonyrat, ramadan, altyn, kete, tórtqara, qarasaqal, jaghalbayly, sherkesh, siqym, alban, botbay, shymyr, matay jәne teristanbaly. Monghol tarihshylarynyng aituynsha, Shynghyshan qaghanatynyng negizin qalaghan osy rular. Qazirgi tanda búl ru, taypalardyng bәri Qazaq halqynyng qúramynda. Olardyng bәri sol kezde qalay sóiledi, kýni býginde de solay sóilep keledi. Búl kýmәngha da, daugha da jatpaydy.

Jogharyda kórsetilgen derekterden Qazaqstannyng til men tarih ghylymy әli sol búrynghy kýiinde jattyng tili men ilimine tәueldi bolyp otyrghanyn aiqyn kóremiz.

Tarih taghlymy: Býgingi kýni últyn «qazaq» dep jazyp, Qazaqtyng Ana tilinen qashyp jýrgender ýshin keleshekte opyq jeytin kýn tuady. Ol kýn alys emes.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau

Abai.kz