شىڭعىستى حان كوتەرىپ، ۇلى حان مارتەبەسىن بەرگەن جەرى ءوزىمىزدىڭ قازاق جەرى ەرتىس ايماعىنداعى (سەمەي وبلىسى) شىڭعىس تاۋى بولىپ تابىلادى جانە سول تايپالاردىڭ بارلىعى قازىرگى قازاق ەلىنىڭ قۇرامىندا.

«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەسكى سوزىنشە: - بۇل شىڭعىس تاۋىنىڭ شىڭعىس اتانعانى باياعىدا شىڭعىس حان تامام مۇڭعىل - تاتاردى الىپ، ۇلكەن حان بولعاندا، وسى شىڭعىس تاۋىندا قول استىنداعى ەلدەردىڭ تايپا باسى بەكتەرى كەلىپ، مىنا قاراۋىل وزەنىنىڭ كۇن شىعىس جاعىنداعى حان بيىگىنىڭ باسىنا اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەرىپ شىڭعىستى الىپ شىققان. ...شىڭعىس حاننىڭ شىن اتى تەمۋشين ەدى. سول ۇلكەن حان بولعاندا، شىڭعىس قويدى، ماعىناسى – بەك مىقتى، زور دەگەن ءسوز.

بۇل تاۋدىڭ شىڭعىس اتانعانى، سول انا بيىكتىڭ حان بيىگى اتانىپ، وسى ءبىز قىستاپ وتىرعان وزەننىڭ حان وزەنى اتانعانى، ءبارى دە سول شىڭعىس حان اتىمەن بايلانىستى»، دەپ جازىپتى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ءوزىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە. «كاريموۆ، حۋساينوۆ وشەركاسىنىڭ ماتباعاسى» ورىنبور قالاسى، 1911 جىل. (50-51بەت).

«حيجرانىڭ بەس ءجۇز توقسان توعىزىنشى (جاڭا ەسەپپەن 1202 جىلى) دوڭىز جىلىندا قىرىق جاسىندا شىڭعىستى حان كوتەردى. نايمان كىرە دەگەن جەردە ۇلكەن توي جاساپ، اس بەردى» («تۇرىك شەجىرەسى» 58 بەت).

«202. بارىس جىلى (1206 ج.) كيىز قابىرعالارىنىڭ ىشىندە تۇرعان حالىقتى دۇرىس جولعا سالعان كەزدە، ونون وزەنىنىڭ باستاۋىندا جينالىس وتكىزدى. وسى جەردە اق تۋ كوتەرىلىپ، شىڭعىسحان حاندىققا سايلاندى. وسى جەردە مۇقالىنى گوۆان سايلادى. وسى جەردە ول جەبەگە نايمان كۇشلىك-حاننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، جورىققا شىعۋدى بۇيىردى» («اسىل اڭىز» 259 بەت).

ەندى ءبىز وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ قايسىسى شىندىققا جاتادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەر بولساق، شاكارىم اتامىزدىڭ دەرەگىن تازا شىندىق دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. سەبەبى، شاكارىم اتامىزدىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنىڭ تاريحي-توپونوميكالىق ايعاقتاماسى سول جەردە ءالى تۇر. مەنىڭشە، ءدال وسىنداي دالەلگە اقىل-ەسى دۇرىس جان بالاسى داۋ ايتپاسا كەرەك-ءتى. ونىڭ ۇستىنە تاريحي دەرەكتەردىڭ قاي - قايسىسى دا نايمانداردىڭ سول زامانداردا  ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا ورنالاسقانىن جازادى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى شىڭعىستاۋ، حان بيىگى، حان وزەنى ورنالاسقان ايماقتىڭ، سول زاماندا ابىلعازى اتامىز ايتقانداي  نايمان كىرە اتالعانىن قوسىڭىز.

وسى ايتىلعانداردان شىعاتىن قورىتىندى، شىڭعىس حان اتامىزدىڭ سوندا قازىرگى تاريحىمىزدا جازىلىپ جۇرگەندەي،  اتا-بابالارىنىڭ اتامەكەنى، قازاق دالاسىنا «قونىس اۋدارعان» مەزگىلى 1219 جىل ەمەس، 1202 جىل. ال، شىندىعىندا بۇل قونىس اۋدارۋ ەمەس، ولاردىڭ ءوز اتا-مەكەندەرىندەگى قىس-قىستاۋ، جاز-جايلاۋلارىنداعى ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋى بولىپ تابىلادى. سىرت ەلدىڭ تاريحشىلارى قازاقتىڭ اتا سالتىن بىلمەگەندىكتەن ءارتۇرلى جاڭساق بولجامدار جاساي بەرگەن.

شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق، ونى حان كوتەرگەندەر قازاقتار ەكەندىگىن ماڭعىستاۋلىق قالنياز اقىن شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى حيۋا حانى مۇحاممەد – راحيمگە:

«ارجاعىم الاش ۇراندى

ەل ەدىك بايتاق قۇرالدى

حان كوتەرگەن قازاقپىز

شىڭعىس حان – ارعى باباڭدى» دەپ جىرلاعان. «ماڭعىستاۋدىڭ جىر-داستاندارى»  (52 بەت). قازاقتىڭ تەك قانا ءوز بالاسىن حان كوتەرەتىنىنە كىمنىڭ قانداي داۋى بار؟

«قۇپيا شەجىرەنىڭ» تۇپنۇسقاسىنىڭ قازاق تىلىندە جازىلعاندىعىن جان-جاقتى زەرتتەپ دالەلدەگەن قازاقتىڭ تاريحشى عالىمى ق.دانياروۆ ءوزىنىڭ، «شىڭعىسحان تاريحى» اتتى كىتابىندا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» - «كازاحسكي گەرويچەسكي ەپوس چينگيسحانا» دەپ اتاعان (ق.دانياروۆ «شىڭعىسحان تاريحى» 90-92 بەتتەر).

وسى قۇپيا شەجىرەنى «موڭعول» تىلىنەن «موڭعول» تىلىنە اۋدارعان موڭعوليانىڭ ءتىل عىلىمىنىڭ دوكتورى د.تسەرىنسودنىم بىلاي دەپ جازىپتى: «قۇپيا شەجىرەنى» كونە موڭعول تىلىنەن قازىرگى موڭعول تىلىنە اۋدارۋ ءۇشىن مىناداي شىعارمالاردى پايدالاندىق:

1. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» كوزين باستىرعان نۇسقاسى مەن ورىس تىلىنە اۋدارعان داپتەرى (س.ا.كوزين. «سوكروۆەننوە سكازانيە»، توم 1. 1941).

2. لۋۆسىندانزىن شىعارعان جازبا “التىن شەجىرە”.

3. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» كافاروۆ جازعان كوشىرمەسى مەن ءسوز استى اۋدارماسى.

4. كافاروۆتىڭ قىتاي تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارعان نۇسقاسى (ارحيمانداريت پاللادي

(كافاروۆ). «ستاريننوە مونگولكوە سكازانيە و چينگيز حانە»).

5. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» حەنيشتىڭ 1935-1939 جىلدارى باستىرعان كوشىرمەسى مەن سوزدىگى.

6. راشيد اد-دين جازعان موڭعول تاريحى جانە بەرەزيننىڭ ورىس تىلىنە اۋدارعان داپتەرى.

7. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» قىتاي تىلىنەن موڭعول تىلىنە بارعا (رۋ اتى) تسەندىسۇرىن اۋدارعان نۇسقاسى (ەكى داپتەر).

8. «شىڭعىستىڭ تەگى»، «التىن شەجىرە»، «موڭعولعا قاتىستى تاريحتار مەن سوزدىكتەر»، «قۇپيا شەجىرەنىڭ» پوزدنەەۆ جاساعان جارتىلاي كوشىرمەسى، التىن-وشىر جاساعان كوشىرمەسى، حەنيش اۋدارعان جارتىلاي اۋدارماسى، ۆلاديميرتسوۆتىڭ «موڭعولدىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى» اتتى كىتابى ت.ب.

بۇل كىتاپتاردى ارقاۋ ەتە وتىرىپ «قۇپيا شەجىرەنى» كونە موڭعول تىلىنەن بايىرعى موڭعول ارپىمەن كوشىرىپ جازىپ، ۇعىنىلۋى قيىن ءاربىر سوزگە تۇسىنىك بەردىك. بۇدان كەيىن بۇل كوشىرمەنى نەگىز ەتۋ ارقىلى ەجەلگى، تۇسىنىكسىز سوزدەر مەن سويلەمدەردى قازىرگى موڭعول ادامىنا ۇعىنىقتى ءسوز-سويلەمدەرمەن الماستىرىپ، بۇگىنگى موڭعول تىلىنە اۋداردىق. سەبەبى بۇدان 700 جىل بۇرىنعى موڭعول ءتىلى قازىرگى موڭعول تىلىنەن اناعۇرلىم باسقاشا بولعاندىقتان، ونى ازداعان زيالىلار بولماسا، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ تۇسىنبەيتىنى داۋسىز. ءسويتىپ، «قۇپيا شەجىرەنىڭ» ناقتى نۇسقاسىن تەك زيالىلار ءۇشىن باسۋدان گورى، الدىمەن ونى موڭعول وقىرماندارىنا تانىستىرۋ ماقساتىمەن شىعارمانىڭ ءمان-ماعىناسىن وزگەرتپەي، ءتىل كوركەمدىگىن بۇزباي ۇسىنىپ باستىرىپ وتىرمىز». بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي شىڭعىسحان زامانىنداعى مۇڭالدار تازا قازاقشا سويلەگەن جانە ولاردىڭ ءبارى دە قازاق دەپ اتالعان. ال بۇگىنگى موڭعولدار وزگە جۇرتپەن، اسىرەسە قىتايمەن ارالاسىپ، مۇڭالداي ۇلى اتالارىنىڭ اتىن ساقتاپ قالۋعا شامالارى جەتپەي مۇڭالدان «موڭعولعا» اينالىپ كەتكەن. وزدەرىڭىز ءبىر ساتكە وي جۇگىرتىپ قاراڭىزدار، شىڭعىس حانداي ۇلى تۇلعانى دۇنيەگە اكەلگەن قازاقتىڭ كەنجەسى، قاراشاڭىراعىنىڭ، مۇڭال وشاقتىڭ  يەسى، ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدىڭ اتى مەن ءتىلىن ساقتاي الماعان  ەلگە نە ايتۋعا بولادى. ال، قازاقتار، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە ادايلار، سول شىڭعىسحان زامانىنداعى اتالارىنىڭ اتىندا، رۋلىق شەجىرەسىندە، تىلىندە، سالت-داستۇرىندە، ادەت-عۇرپىندا، ءتىپتى ءبارى-ءبارى، بارىندە تۇگەل ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى. سوندىقتان بۇگىنگى موڭعوليا قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنان ءبولىنىپ وتاۋ تىككەن كوپ بالاسىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى موڭعولياداعى موڭعولداردىڭ ءوز اتا – تەكتەرىن ۇمىتىپ، وزگە حالىققا اينالىپ كەتكەنىن مىنا ءبىر اۋىز سوزدەن دە كورۋگە بولادى. قۇپيا شەجىرەدە «موڭعولدىڭ اۋىرۋىق (اۋراق، اۋرۋىق) ورداسى» دەگەن ءسوز ءجيى قولدانىلعان. بۇگىنگى موڭعولياداعى موڭعولدار، ءتىپتى ولاردىڭ ءتىل عالىمدارى دا بۇل سوزگە تياناقتى تۇسىنىك بەرە الماۋدا. مىسالى، جوعارىدا اتى اتالعان يوڭعول عالىمى د.تسەرىنسودنىم بىلاي دەپ جازادى. «مۇمكىن بۇرىنعى «اۋىرۋىق» ءسوزى كونەلەنگەندىكتەن، موڭعول ءسوزىنىڭ ماقامىنا وراي قۇبىلىپ، وزات دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن «ابىرعى» (چەمپيون) ءسوزى بولىپ وزگەرگەن. ...مۇمكىن اۋىرۋىق دەگەن اتاۋ «ابىرعى – ۇلكەن، اعۋ – ۇلكەن» دەگەن ءسوز ەمەس، قازىرگى موڭعول تىلىندەگى اعۇرىس، ۋىرحاي (اعۋىرحاي), اعۋلىق، اعۋىلعى دەگەن سوزدەرمەن تەكتەس. اۋىرۋىق ءسوزى تەگىندە زات قوياتىن قويما، قامبا (اعۋلىق) دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ءتارىزدى. ءحىىى عاسىر كەزىندە قاعان ورداسىنىڭ ورتالىعىن اۋىرۋىق دەپ اتاعان سياقتى. باتىس موڭعوليادا قويمانى ۋىرح دەپ تە اتايدى. كەرلىننىڭ كودە ارالى قازىرگى بايۇلان (بايۇلى م.ق.) ەكەنى داۋسىز. سول سياقتى كودە ارالدىڭ دولان بۇلتىعى – قازىرگى دولاد، كەرلىننىڭ اۋرۋىعى – قازىرگى ابىرعى دەگەن پىكىردى ءبىز ۇسىنىپ وتىرمىز» دەيدى.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، وزدەرىنىز كورىپ وتىرعانداي قازىرگى موڭعولدار «ۋىق» دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەيدى، ونى ارحايزم دەپ وتىر.  «اۋىر ۋىق» تازا قازاق ءسوزى. «ۋىق» دەپ، قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ شاڭىراعىن تىرەيتىن، ياعني شاڭىراق پەن كەرەگەلەردىڭ اراسىن جالعاپ تۇراتىن ۇزىن اعاش سىرىقشالاردى ايتادى. سوندا «اۋىر ۋىق» ءسوزى، تىكەلەي سۇيەگى اۋىر ءۇي، اۋىر وردا بولىپ شىعادى، ال «قۇپيا شەجىرەدە»  الىپ وردا، ورتالىق وردا دەگەن ماعىنا دا قولدانىلعان.

مەنىڭ وسى كەلتىرگەن دالەلىمنىڭ تاعى ءبىر بۇلتارپاس ايعاعىن شىڭعىس قاعاننىڭ ءوز ۇرپاعىنان شىعىپ حان بولعان جانە ءوز تاريحىن ءوزى جازىپ قالدىرعان ابىلعازى اتامىزدىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى تاريحي ەڭبەگىنەن دە كورۋگە بولادى. بۇل ەڭبەكتىڭ ءبىز ءۇشىن بىردەن – ءبىر قۇندىلىعى، ونىڭ تازا كونە تۇرىك تىلىندە، ياعني قازاق تىلىندە جازىلۋى. اتامىزدىڭ ءوز ايتۋىنشا، «بۇل تاريحتى جاقسىلى-جاماندى بارشاسى ءبىلسىن دەپ تۇركي تىلىمەن جازدىم. تۇركي تىلىمەن، سونشالىق بەس جاسار بالا تۇسىنەتىندەي ەتىپ جاقسى جازىپپىن، تۇسىنىكتى بولسىن دەپ شاعاتاي تۇركىسىنەن، پارسى، اراب تىلدەرىنەن ءبىر ءسوز قوسپايمىن» دەگەن (30 بەت).  «تۇرىك شەجىرەسىن»  الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە تۇرىك ەلدەرى ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ جاتقاندا، بۇل ەڭبەك قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ەمەس. ونىڭ سەبەبى – شىعارما ءتىلىنىڭ باسقا تىلدەرمەن كوپ ارالاسپاي، تازا ساقتالعان كونە تۇركى ءتىلى، ياعني ونىڭ قازاقتىڭ انا ءتىلى ەكەندىگى.  مۇنداي پىكىردى ابىلعازى شىعارمالارىنىڭ ءتىلىن زەرتتەگەن ا.ن.كونونوۆ، س.ن.يۆانوۆ، ت.ر.قورداباەۆ سياقتى عالىمدار دا راستايدى. بۇل دەگەنىڭ بارلىق تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءتۇپ قازىعى، اتا جۇرتى، قارا شاڭىراق يەسى - قازاق ەلى ەكەندىگىن ايعاقتاسا كەرەك. دەمەك، شىڭعىس حان زامانىندا ء(حىىى عاسىر), ودان 300 جىلدان اسا ۋاقىتتان كەيىنگى ابىلعازى حان زامانىندا ء(حۇىى عاسىر) بارشا حالىق قازاق ءتىلىن جاقسى بىلگەن. دەمەك، بۇكىل الەمگە تۇگەلگە جۋىق بيلىگىن جۇرگىزگەن، شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان.

قىتايدىڭ «تايپين حۋانيۇيجي» جيناعىندا: «تۇرىكتەر بيە سۇتىنەن جاساعان قىمىزدى ءىشىپ قىزىپ العان سوڭ، ءان شىرقاپ، ءبىر-بىرىمەن ولەڭ ايتىسادى» دەپ جازىلعان (196 ءبولىم، «تۇرىك شەجىرەسى» تاراۋى). ءبىز بۇدان قازاق ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا كەڭ جايىلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان اقىندار ايتىسىنىڭ بۇدان مىڭ جىل بۇرىنعى باتىس تۇرىك قاعاندىعى داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان داعدىلى ءداستۇرى ەكەندىگىن، ال بۇگىنگى قازاقتاردىڭ سول تۇرىك قاعاناتتىعىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەكەندىگىن كورەمىز. سەبەبى، بۇكىل جەر بەتىندەگى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ ەش بىرىندە ءتىل، ءسوز ونەرى ءدال بىزدەگىدەي دامىماعان. مۇنىڭ ءتۇپ-تامىرىن ادام اتانىڭدا، قازاق اتانىڭدا ءبىر تىلدە سويلەگەنىن كورسەتەدى دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.

مادەنيەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى – ءتىل. ماسەلەن، قىتايلار ءتىلىن جيناقتاپ كەلە جاتقانىنا 2300 جىل بولدى. 1968 جىلعى دەرەك بويىنشا، قىتايلار 500 مىڭ ءتۇبىر ءسوزىن جيناپتى. ال اعىلشىندار 250 مىڭ ءتۇبىر ءسوز جيناي الدى. اعىلشىن مەن قىتاي وتىرىقشى ءومىرىنىڭ ءتىلىن جيناعان. ال ءبىز كوشپەلى مەن وتىرىقشى ءومىردىڭ ءتىلىن ەكى قولىمىزبەن ۇستاپ ءححى عاسىرعا ەندىك. عالىم ج.بابالىقۇلىنىڭ ەسەبى بويىنشا، قازىر قازاقتا 10 ملن. ءتۇبىر ءسوز بار. سوندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى ورىندا ءتىلدى جوعالتىپ الماي، ساقتاپ قالۋ بارلىق قازاق ازاماتىنىڭ پارىزى بولىپ تابىلادى.

ءتىپتى شىڭعىسحان زامانىنان كوپ بۇرىنعى، الەم تاريحىندا سكيف، ساق، گۋن، تۇرىك (باتىس، شىعىس اتانعان ەكى قاعاناتتىڭدا) اتانعان ەلدەردىڭ ءبارىنىڭ دە مەملەكەتتىك ءتىلى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان. سولاردىڭ ءبىرى ءۇى-ءىح عاسىرلار ارالىعىندا ورتا جانە ورتالىق ازيادا ۇلكەن يمپەريا ورناتقان كوك تۇرىكتەردى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قازاققا قيماي ۇيعىر تىلىندە سويلەگەن دەپ جازىپ ءجۇر. ءتۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ورتاق ءتىلى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان. ونى وزگە ەلدەردىڭ عالىمدارى دا مويىندايدى. مىسالى، تۇركىتانۋشى عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلى مىناداي دەرەكتەر كەلتىرەدى.

«ون شاقتى جىل بۇرىن تۇركيادا تۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ ۇلكەن سيمپوزيۋمى بولدى. وعان مونگوليادان مەن دە قاتىستىم. اتالمىش سيمپوزيۋمدا وزبەكستاننان كەلگەن فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ب.ر.كاريموۆ ورتاعا ەرەكشە ۇسىنىس تاستادى. ونىڭ «ورتاتۇرىك» تەورياسى بويىنشا تۇركى مادەنيەتى مەن ءتىلىن ساقتاپ وتىرعان تەك قازاقتار عانا ەكەن. سوندىقتان، قازاق ءتىلى بولاشاقتا تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق ءتىلى بولۋى ءتيىس دەدى. لينگۆيستيكالىق جانە تانىمدىق، ەتنوگرافيالىق ۇزاق جىلعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي قورىتىندىعا كەلگەن ەكەن. الايدا، ونى بىردەن تاشكەنت عالىمدارى ورتاعا الىپ جەپ قويا جازدادى. ب.ر.كاريموۆ بۇل تەورياسىن ءالى دە جالعاستىرۋدا». ء(ۇش قيان № 16. 24.04.2009 جىل).

وسى ايتىلعانداردىڭ تاعى ءبىر بۇلتارتپاس دالەلى، شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى قاراحاندار اۋلەتى بيلىگى كەزىندە ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ايگىلى عالىمى م.قاشقاريدىڭ 1072 جىلى باستالىپ، 1075 جىلى بىتكەن «تۇركى تىلدەر سوزدىگىندە» كورسەتىلگەن 246 ماقال-ماتەلدىڭ ءبىردى-ءبىر ءسوزى وزگەرمەستەن بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ، قازىرگى قازاقتار اراسىندا كۇنى بۇگىندە دە ءوز ءمانىن جويماي قولدانىستا ءجۇر.

قازىر 49 مەملەكەت وزدەرىنىڭ تەگى تۇرىك ەكەنىن كامىل مويىندايدى. وسى ەلدەردىڭ ءبارى دە باستاپقى دا، سونىمەن قاتار باسقا دا كوپتەگەن ەلدەر تازا قازاق تىلىندە سويلەگەن. ءتىپتى كۇنى بۇگىندە دە، ەلباسىمىز ايتىپ جۇرگەندەي قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن ادام تۇرىكتىڭ ون جەتى ەلىمەن ەركىن سويلەسسە، قالعاندارىمەن اۋدارماشىسىز اق تۇسىنىسە الادى.

شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەندەرىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى رەتىندە مىنا ءبىر دەرەكتەردى قاپەرلەرىڭىزگە بەرە كەتەيىن: كۇن (عۇن) قاعانى مودە ب.ز.د. 209 جىلى قۇرعان يمپەريادان بەرگى 1500 جىل ىشىندە قازىرگى مۇڭاليا (موڭعوليا) ايماعىندا قازاق ەتنوسىن قۇراعان كوپتەگەن رۋلار مەن تايپالار رۋلار ءومىر سۇرگەن. بۇگىنگى كۇنى كەرىلگەن (كەرۋلەن) وزەنىنىڭ ارناسىنان 25 شاقىرىم جەردەگى شىڭعىس حاننىڭ جازعى جايلاۋى اۆارگادا 1990 جىلى قويىلعان ەسكەرتكىشتە قىرىقتان اسا قازاق تايپاسى مەن رۋىنىڭ تاڭباسى قاشالعان.  ولار: ارعىن، باعانالى، بالتالى، شاپىراشتى، بەرىش، وشاقتى، جالايىر، تاراقتى، تاما، تابىن، جاپپاس، شەكتى، قاڭلى، تەلەۋ، كەرەي، الاشا، تاز، ىستى، اداي، ءسارىۇيسىن، دۋلات، ۋاق، قوڭىرات، رامادان، التىن، كەتە، تورتقارا، قاراساقال، جاعالبايلى، شەركەش، سيقىم، البان، بوتباي، شىمىر، ماتاي جانە تەرىستاڭبالى. موڭعول تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاعان وسى رۋلار. قازىرگى تاڭدا بۇل رۋ، تايپالاردىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا. ولاردىڭ ءبارى سول كەزدە قالاي سويلەدى، كۇنى بۇگىندە دە سولاي سويلەپ كەلەدى. بۇل كۇمانعا دا، داۋعا دا جاتپايدى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن دەرەكتەردەن قازاقستاننىڭ ءتىل مەن تاريح عىلىمي ءالى سول بۇرىنعى كۇيىندە جاتتىڭ ءتىلى مەن ىلىمىنە تاۋەلدى بولىپ وتىرعانىن ايقىن كورەمىز.

تاريح تاعلىمى: بۇگىنگى كۇنى ۇلتىن «قازاق» دەپ جازىپ، قازاقتىڭ انا تىلىنەن قاشىپ جۇرگەندەر ءۇشىن كەلەشەكتە وپىق جەيتىن كۇن تۋادى. ول كۇن الىس ەمەس.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz