Qazaq ziyalylarynyng enbekterin basyp shygharu isi birshama tiyanaqtalyp qaldy. «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha Alash ardaqtylarynyng songhy kezde jaryq kórgen tom-tom kitaptarynyng ózi ne túrady? Dey túrghanmen әli de bolsa ghalymdardyng jete zerttey týsuin qajet etetin túlghalar, tyng taqyryptar jetkilikti. Sonyng biri, biyl tughanyna 120 jyl tolyp otyrghan kórnekti qogham jәne memleket qayratkeri Mústafa Shoqay der edik. Alash ardaqtysynyng kópshi­likke mәlim jәne beymәlim qyrlaryn bayan­daytyn songhy jyldary shetel múraghat­tarynan týrli qújattar men tarihy jәdi­ger­ler jetkizilse, tarihy túlghagha tolayym qúrmet pen izet ózi jýrip ótken joldardyng bәrinen angharylyp qalatyny sýisintedi. Qayratkerding kindik qany tamghan atamekeninde 120 jyldyghyna oray qanday júmystar tyndyryldy degen әngime әriyne, olardan mýlde bólek arnada bayandalary haq. Biz býgin Mústafa Shoqaydyng «SaGa» baspasynan jaryq kórgen 2 tomdyq epistolyarlyq múrasyn qúrastyrushy, Baylanys jәne aqparat ministrligi Aqparat jәne múraghat komiytetining bas sarapshysy Ghaziza ISAHANDY osy oilardy egjey-tegjeyli tarqatyp aityp beru ýshin әngimege shaqyrghanbyz.

- Ghaziza Túrmaghanbetqyzy, sózi­mizdi әueli birtútas Týrkistan memleketin qúru iydeyasynyng tuuyna eldegi qanday sayasy oqighalar sebep bol­ghanynan sabaqtastyra órbitsek.

Qazaq ziyalylarynyng enbekterin basyp shygharu isi birshama tiyanaqtalyp qaldy. «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha Alash ardaqtylarynyng songhy kezde jaryq kórgen tom-tom kitaptarynyng ózi ne túrady? Dey túrghanmen әli de bolsa ghalymdardyng jete zerttey týsuin qajet etetin túlghalar, tyng taqyryptar jetkilikti. Sonyng biri, biyl tughanyna 120 jyl tolyp otyrghan kórnekti qogham jәne memleket qayratkeri Mústafa Shoqay der edik. Alash ardaqtysynyng kópshi­likke mәlim jәne beymәlim qyrlaryn bayan­daytyn songhy jyldary shetel múraghat­tarynan týrli qújattar men tarihy jәdi­ger­ler jetkizilse, tarihy túlghagha tolayym qúrmet pen izet ózi jýrip ótken joldardyng bәrinen angharylyp qalatyny sýisintedi. Qayratkerding kindik qany tamghan atamekeninde 120 jyldyghyna oray qanday júmystar tyndyryldy degen әngime әriyne, olardan mýlde bólek arnada bayandalary haq. Biz býgin Mústafa Shoqaydyng «SaGa» baspasynan jaryq kórgen 2 tomdyq epistolyarlyq múrasyn qúrastyrushy, Baylanys jәne aqparat ministrligi Aqparat jәne múraghat komiytetining bas sarapshysy Ghaziza ISAHANDY osy oilardy egjey-tegjeyli tarqatyp aityp beru ýshin әngimege shaqyrghanbyz.

- Ghaziza Túrmaghanbetqyzy, sózi­mizdi әueli birtútas Týrkistan memleketin qúru iydeyasynyng tuuyna eldegi qanday sayasy oqighalar sebep bol­ghanynan sabaqtastyra órbitsek.

- Ótken ghasyrdyng basynda Resey imperiyasynyng qúramyndaghy Týrki­stan men Dalalyq ólke - iydeyalar men qozghalystardyn, sayasy oqighalar men dәstýrler qaqtyghysynyng jәne olar­dyng ózara is-qimyldarynyng orda­syna ainalghany belgili. 1917 jyly Týrki­stannyng patshalyq Reseyding búghauy­nan bosauy, Reseyde Uaqytsha ýkimet­ting biylik basyna kelui múndaghy oyanu ahua­lyna әserin tiygizbey qoy­ma­dy. Týrki­stan taytalas alanyna ainaldy. Bir jaghynan, patshalyq Resey ókilderi men Uaqytsha ýkimet mýsheleri, bolishevikter Týrkistanda biylik qúrudan ýmitker bolsa, ekinshi jaghynan Aughan­stan pat­sha­lyq Resey jaulap alghan jerlerdi qay­tarudy, Úlybritaniya qol astyn­daghy Ýndi­stan men Mesopo­ta­miya­gha Týr­ki­­stan tarapynan kedergiler bolmauyn kóz­dedi. Germaniya men Týr­kiya da bas­ty qarsylasy Úlybrita­niya­dan qalys­pay Týrkistan jerine qyzy­ghushylyq­taryn bayqatpay qalmady.

Halyqtyng bolashaghyna alandau­shy­lyq bildirgen, Alash ardaq­ty­larynan Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúr­sy­nov, Mirjaqyp Dulatov, Mús­tafa Sho­qay jәne taghy basqa últ tәuelsizdigin ansaghan túlghalar el-júrtynyng ruhyn oyatyp, sayasy oi-sanany ornyqtyrugha barynsha kýsh salyp baqty.

Mústafa Shoqay mine, osynday kýr­deli, qarama-qayshylyghy mol ke­zen­de týrki halyqtaryn bir jerge shoghyr­lan­dyryp, birtútas Týrkistan memleketin qúrudy maqsat etti. Sol maqsatyna ómir boyy adal bolyp ótti. Búl ýshin tipti, ol elinen jy­raqqa ketip, Týrkistannyng azattyghy men tú­tas­tyghy ýshin halyqqa qyzmet etuding jarqyn ýlgisin kórsete bildi. Onyng esimi el tәuelsizdigimen birge oraldy. Azattyq ansaghan alystaghy arystyng arman-oyy osylaysha aragha qanshama jyldar salyp shyndyqqa ainalghany sol erlerding enbekterining esh ketpeui­nin, keshegi Alash ruhynyng ólmeuining taghy bir aighaghy ispetti edi.

Qayratkerding qalyng múrasy eline oraldy, shetelderden jinastyryldy. Onyng ómirine, sayasy túlghasy men en­bekterine qatysty ghylymy zertteuler jazylyp, shygharmalarynyng ja­ryq kó­rui tarih qatparlarynan kóp syr aq­taryp jatty.

- Búl enbekter nendey derekterge sýienip jazyldy?

- Mústafa Shoqay túlghasy turaly qalyptasqan týrli jansaq pikirler men búrmalaushylyqtargha tosqauyl qoyy­lyp, naqty derekter negizinde qúndy zert­teu enbekteri jazyldy. Búl en­bek­terde M.Shoqay ómiri, onyng emiy­gra­siya­daghy kezeni, ol jýrgizgen últ­tyq kýres­ting әdisteri, strategiyasy men taktikasy, Týrkistan Últtyq birligi úiymy, onyng baspa organdary «IYeny Týrkistan», «Yash Týrkistan» jur­­nal­daryn úiymdastyru­daghy naq­ty qyz­meti jan-jaqty ashylyp kórsetildi.

Mústafa Shoqay múralary taghdyr jazuymen óz Otanynan jyraqta jiy­nal­dy. Onyng jeke múraghatyn «Jana Sorbonna - Parij III» uniyversiyteti ja­nyndaghy uniyversiytetaralyq shy­ghys tilderi jәne órkeniyeti instiy­tutynyng kitaphanasyna jary Mariya 1953 jy­ly ótkizgen. Osynau múraghat­tyq qor jó­ninde alghash «Týrkistan» jur­na­lyn­da Á.Oqtaydyng «M.Sho­qay­dyng mú­ra­ghaty men kitaptary» degen maqala jaryq kórdi. Búdan song 1980 jyly aragha biraz jyl salyp Niu-Orlean uniyversiy­teti­ning (AQSh) pro­fessory E.Lazzeriny M.Shoqay qo­ryn maz­mú­ny­na qaray on qorapqa jý­ye­lep salghany mәlim.

- Elimizge sheteldegi Shoqay mú­ra­lary qay uaqyttan bastap әkeli­ne bastady?

- 2001 jyly Qazaqstan Respub­liy­kasy Premier-Ministrining oryn­ba­sa­ry, Halyqaralyq YuNESKO úiy­my­nyng Qazaqstandaghy isteri jó­n­indegi últtyq komissiyanyng sol kezdegi tór­aghasy Iman­ghaly Tas­maghan­betov osy úiym­nyng atqarushy kenesi­ning kezekti otyrysyna qatysu ýshin Parijge bar­ghan saparynda Fransuz Respub­lika­synyng Shyghys tilderi jәne órke­niyeti últtyq ins­tiy­tuty­nyng rektory Jil Delushpen jolyghyp, sondaghy «Jana Sorbonna - Parij III» uniyversiyteti janyn­daghy uniyversiytet­ara­lyq shyghys tilderi jәne órke­niyeti ins­tituty­nyng kitaphanasynda saqtau­ly túr­ghan M.Shoqay múra­la­ryn elge qay­taru jóninde kelissóz­der jýrgizdi. Sonyng nәtiyjesinde Mús­tafa Sho­qay múraghatynyng múra­ghat­tyq kó­shir­meleri satyp alynyp, Qazaq­stannyng Últtyq múraghat qo­ry­­na kelip qosyldy.

- Parijden Shoqay múraghatyn Qa­zaqstangha alyp kelu ózinizge senip tapsyrylghan eken. Fransuz kitap­hana­synan qanday tyng derekter tabyldy?

- Ýkimetaralyq kelisim-sharttan keyin ile-shala Mústafa Shoqay múra­gha­tyn­daghy qújattardy rettestirip, kó­shir­mesine tapsyrys jasau ýshin sarap­shy maman retinde maghan jauapkershilik jýkteldi. 2001 jy­ly shildede Parijge attandym. Kezinde Mariya Shoqay kitap­hanagha tapsyrghan on papkadaghy qújat­tar­dy hronolo­giya­lyq, taqyryptyq ja­ghynan jýie­lep shyqtym. Múnan keyin óz tara­pymyzdan tapsyrys be­ri­lip, mikrofilimge týsirildi. Tәuel­­siz­dikting on jyl­dyghynda el Preziydenti N.Nazarbaev óz qolymen osy júmysty múra­ghat bas­shysynyng qo­ly­na tapsyrdy. Býgin qolymyzgha tiyip otyrghan eki tom­dyq epiy­stolyar­lyq múra sonyng naq­ty jemisi dep aitugha bolady. Biraq Shoqay hat­tary men qoljaz­ba­laryna osy­ghan deyin de týrli ghalym­dar qalam tar­typ, qordaghy múra­laryn payda­lan­ghanyn bilemiz. Olar mәse­len jo­gha­ry­­da aty atal­ghan Á.Oqtay, B.Sa­dyqova, Á.Qara, t.b.

- Mústafa Shoqay men fransuz ghalymy Jozef-Antuan Kas­tanie­ning arasyndaghy dostyq bay­lanys­tyng ózi bir ýlken әngime emes pe?

- 1912 jyly J.Kastanie Tashkentke qonys audaryp, birden arheologiya әuesqoylarynyng Týrkistan ýiir­mesinin, al keler jyly orys iym­peratorlyq geo­grafiyalyq qogha­my­­nyng Týrkistan bó­lim­shesining mý­shesi bolyp qabyldanghan. J.Kas­taniening M.Shoqaymen tanysuy osy ghylymy qoghamdardyng júmysyna bay­lanysty degen boljam kókeyge qo­nady. Sebebi, Tashkentke qazaq gha­lymy aqpan tónkerisinen keyin at basyn tiregen. Týrkistandaghy oz­byr­lyq pen oi­randy kórgen fransuz ghalymy 1920 jyldyng qyrkýie­ginde eline qaytyp ketedi. Onda ol birden Fransiya Syrt­qy ister ministrligi baspasóz jәne aq­pa­rat qyzmeti diyrektorynyng orynbasary bolyp júmysqa alyna­dy. Orys jәne parsy tilderin jete mengergen J.Kastanie osy tilderdegi baspasóz qúral­daryna taldau jasaumen aina­lysqan. M.Shoqay men J.Kastanie­ning bir-biri­men jazysqan hat­tary adam­dardyng ara­syndaghy jay qatynas­tardyng etikalyq nor­ma­syn saqtaudyng ghana emes, syi­las­tyq pen syrlas­tyq­tyng kó­ri­nisi ispetti boldy. Shynymen de qazaq halqy men fransuz júrtynyng qos perzenti qarym-qaty­na­syndaghy tuys­tyq tuy sol kezderding ózinde shynayy sezimdermen órilip jatqanyn bayqaymyz. Sonyng bir belgisi Skuar de la Fonten kóshesinen M.Sho­qay túrghan ýige eskertkish taqta­nyng ornaty­lyp, ja­qynda enseli es­kertkishi­ning túr­ghyzyluy.

- Shoqay múraghatyndaghy qújat­tar turaly tolyghyraq aityp berseniz.

- Mústafa Shoqay múraghatynyng qújattar qúramy әrtýrli bolyp keledi: qoljazbalar, shimay jazbalar, enbek­terining núsqalary, qys­qa­sha mәli­met­ter, hattar, Shoqaydyng ózi­ning jazghan hat­tarynyng kóshirmeleri, is-qa­ghaz­d­ary, gazet qiyndylary, maqa­la­­lary, t.s.s.

Onyng Parijdegi uniyversiytet­ara­lyq kitaphanada saqtalghan qú­jat­taryn mazmúnyna qaray birneshe topqa bólip kórsetuge bolady.

Birinshi, M.Shoqaydyng «IYeny Týrki­stan», «Yash Týrkistan» jurnaldarynda jariyalanghan maqalalarynyng orys tilindegi núsqalary (audarma boluy da mýmkin); «Gores», «Volinyy gores» jәne Parijde shyghyp túrghan orys emiy­granttarynyng «Dniy», «Poslednie no­vosti» gazetterinde jariyalanghan dý­niye­leri; M.Shoqay múraghatyn tolyq­tyru maqsatynda Qazaqstan Respubliy­kasy Mәdeniyet jәne aqparat ministr­ligi Aqparat jәne múraghat komiy­tetining úiymdastyruymen demeushiler qarjy­sy­na úlybritaniyalyq kolleksioner M.Bashanovtan «Yash Týrkistan» jur­­naly­nyng 1931-1936 jyldar araly­ghyn­daghy 67 týpnúsqa nómiri satyp alynsa, týr­kiyalyq otandasymyz, ta­riyh­shy gha­lym Ábduaqap Qara 1927-1931 jyldar ara­lyghyndaghy «IYeny Týr­ki­­stan» jur­naly­nyng tolyq nús­qasynyng kó­shirme­lerin syilap, azamat­tyq jasady.

«Týrkistan Últtyq birligi» úiymy­nyng organy «IYeny Týrkistan» jur­naly 1927 jyldyng mausymynan bastap shygharyldy. Búl jurnal Týrki­stannyng últtyq tәuelsizdigi iydeyasy men týrik­shil­dik oi-pikirlerin taratuda manyzdy ról atqardy. 1929-1939 jyl­dar araly­ghynda Germaniyanyng asta­na­sy Berlin qalasynda jaryq kórgen «Yash Týrki­stan» jurnaly Orta Aziyany mekendegen kýlli týrki tektes halyq­tardyng sayasiy-ruhany ómirindegi erekshe qúbylys boldy. Atalmysh jurnaldy shygharuda M.Shoqay basqarghan redaksiya újymy men ol bastaghan týrki­standyq múghajyr qauymdastyghynyng bizge beymәlim qyr­lary men syrlary osy múraghatta saq­talghan hattardan kórinis tabady.

Qayratkerding múraghattaghy maqala­laryn­da Resey ókimetining otarlau saya­saty, qonystandyru barysy, 1916 jyl­­ghy últ-azattyq kóterilisi, 1917 jyl­­ghy aqpan jәne qazan tónkerisi, Alash qoz­ghalysy, Týrkistan múhtariya­ty, basma­shy­lar qozghalysy, Kenes ýki­metining sayasaty, últ mәselesi, ashar­shy­lyq jәne t.b. kókeykesti mәseleler qozghalghan.

Ekinshisi, qayratkerding fransuz, polyak, týrik, t.b. tilderde shetel basy­lym­darynda jariyalanghan maqalalary men enbekteri (gazet qiyndylary, key­birining qoljazbalary da bar), jasaghan bayanda­ma­lary M. Shoqaydyng tek týrki halyq­tarynyng últ-azattyq qozghaly­syn ghana emes, batys elderding shyghys ha­lyq­tary jónindegi sayasatyn jetik biletindigin, halyqaralyq jaghdaymen tanys ekendigin kórsetedi.

Ýshinshisi, Qazaqstan, Ózbekstan, Qyr­­­ghyz­stan, Týrkimenstan, Tәjik­stan­­nyng gazet-jurnaldary men «Izvestiya», «Pravda» gazetterinen jiy­naghan aq­parat-konspekt (1930-1939) dәpter­leri jәne Kenes Odaghy men jogharyda atal­ghan res­publikalardyng ortalyq res­my basy­lym­darynan alyn­ghan gazet qiyn­dylary qayrat­kerding Týr­ki­stan ónirinde bolyp jatqan oqiy­gha­­lardan habardar bolyp otyrghandy­ghynan habar beredi. Osy jerde aita ketuimiz kerek, M. Shoqay olardyng keybirine belgi soghyp, ózining jeke pikirin jazyp otyrghan.

Tórtinshisi, 3 fotosuret, ýsh ólen­ning qoljazbasy da nazar audararlyq. Onyng biri, Qoqan qyrghynynan keyin M. Shoqay shetelge ketuge mәjbýr bolyp, ózining aldynda túrghan tú­man­dy ómirin oilap, tughan jerin saghyna 1919 jyly Tifliste jazghan óleni:

«Sekirgen laqtar kórdim tau basynda...

Kórushi em laq, qozyny men  jasymda...

Balalyq eske týsip, el ansadym

Barugha zaman shalghay el qasyna».

Besinshisi, әskery tútqyndardyng hat­tary. Olardy jýrek tebirenbey oqu mýmkin emes. Mysaly: «Aghajan, esine al! Sizden, yaghny ózinning bauyr­las qazaq bala­lary jalynyshty sózderi­mizdi aityp tap­syramyz. Osy qazaq arasynan jú­mys­qa adam alsanyzdar bizderdi eske alarsyz. 4 gruppadamyz. Súltanúly, Núrbayúly jәne Anshy­bay­úly. Qanday júmys bolsa da qoly­myzdan keledi. Shama­nyz kelse jauap berersiz. 14.09.­1941.» Osy tektes tilhattardy Qy­zylordadan - Seyit Esmúrzaev, Ábsa­dyqov, Semeyden - Molda Ámirhanov, Elesin Ahmetov, Kelesten - Sәrsen­bay Qaraev jazghan. Key hattar: «Tuys­qanym aghay Múse­ke», «Berlin qala­synan kelgen aghay», - dep bastalady. Hattar 1941 jyldyng tamyz-qarasha ai­larynda Debica, Verw, Pogegen, Lem­berg, t.b. lageri­ler­ding tútqyn­darynan kelgen. Osy lageridegi tútqyndardyng tizi­mi lageri boyynsha jasalghan, qol­jazba, arab, latyn әripterimen, kópshiligi qaryn­dash­pen jazylghan. Jýz­de­gen tútqyndardyng tizimin M. Shoqay óz qolymen tirkegen. Tizimde tútqynnyng aty-jóni, әskerge alynghan uaqyty, tughan jyly, bilimi, mamandyghy, qay jerden kelgeni kór­setilgen. Búlar­dyng ishinen ózbek, tatar, t.b. últ azamattary da kezdesedi. M.Shoqay­dyng Valy Kaym hangha tút­qyndardyng hali, týrkistandyqtar­men kezdesui jó­ninde jazghan haty, t.s.s. bar.

Altynshysy, Kenes Odaghynan ketken emigranttardyng ómiri men qyz­metine qatysty emigrasiyadaghy týrli partiyalar men úiymdar turaly materialdar, Ukraina, Kavkaz, Edil-Oral jәne Týrkistan halyqtarynyng últ-azattyq kýresine qatysty material­dary (1920-1940 jj.) әlemdik dengey­degi sayasat­kerding qayratkerligin dә­lel­­dey týsedi.

M. Shoqay 1939 jyly 22 tamyzda Akakiy Ivanovich Chhenkeliyge jazghan hatynda: «Men Kavkazgha, onyng birligine erekshe manyz berdim jәne Europa ýshin Kavkaz jәne Kavkaz mәselesi bizding Týrkistan mәselesinen jaqyn dep eseptedim. Týrkistan mәselesi Europa ýshin ekinshi kezektegi mәsele ekeni ras. Mening tújyrymym: euro­palyq derjava (yaghni, kavkazdyq, әriy­ne, uk­raindyq) mýdde­lerine neghúr­lym ja­qyn imperialisterge qarsy sektordy barynsha nyghayta otyryp, әriyne ózim­ning týrkistandyq sektor­daghy júmy­symdy kýsheytu» dep, ýlken parasat iyesi ekendigin tany­tady.

Jetinshisi, atalmysh múraghatta M. Sho­qaygha M.Múhiti, T.Zahiyr, Á.Oq­tay, A.Ishaki, V.Kaim, S.Bahtiyar, A. Ibrahiym, Iskander, N. Shamsullah, J. Aqshora-oghly, Aly Mardan bey, I. Akuniyn, V.A. Chaykiyn, T.Sha­ghatay, Dj.Kastanie jәne taghy bas­qa­lardan kelgen hattar, ishinara jauap hat­tar­­dyng kóshirmeleri saqtal­ghan. M.Sho­qay­dyng múrattas, seriktes dos­tary­men ja­zys­­qan hattary Qazaq­stan men Ortalyq Aziya tarihyn egjey-tegjeyli zertteudegi ainymas derek­kóz bolyp taby­lady. Búl qú­jattar qazaq qayrat­keri­ning emigra­siya­daghy sayasy qyzmeti tura­ly mol magh­lú­mat beredi. Ótken jyly osy hattardyng kólem­di bóligi eki tomdyq «Mústafa Sho­qay. Epistolyar­lyq múra­sy» atty jiy­naq­ta jariyalan­dy. On­daghy 276 hattyng 268-i al­ghash ret júrtshy­lyq nazaryna úsynyldy.

Hat mazmúndaryna qaraghanda, ayau­ly azamat óz Otanynan tys jerde jýrse de halqynyng taghdyry ýshin Au­­ghanstan, Qytay, Ýndistan, Mysyr, Týr­kiya, Resey, t.b. elderde túryp jat­­qan qogham qayratkerlerimen ha­bar­la­syp túrghan. Onyng ýstine M.Shoqay­dyng kimmen ara­lasyp, hat jazysqany, Ke­nes Odaghy­nan shyqqan emigranttar jónindegi derekter de eleuli múra sanalady.

Segizinshisi, kenestik biylik, onyng qyzmeti, ondaghy bolyp jatqan reformalar jóninde jer-jerden týsken mә­limetter, gazet betterinde arab, urdu, polyak, aghylshyn, týrik, t.b. tilderde jariyalanghan materialdar.

Toghyzynshysy, ekinshi dýniyejýzi­lik soghystyng bastaluy, sol kezdegi jer-jerdegi sayasy ahual, qa­lyp­tasqan kóz­qarastar jónindegi materialdar da nazar audarugha túrarlyq.

Onynshysy, M.Shoqay jәne onyng qyzmeti jóninde jazylghan maqalalar men estelikter.

- Alash azamatynyng sheteldegi enbekteri negizinen qay tilderde saqtauly?

- Fransiya, Germaniya, Týrkiya, Úly­britaniya, Polisha, Resey Fede­rasiyasy, Ózbekstan múraghattary men kitaphana­larynyng qorlaryndaghy Sho­­qay múra­lary orys, aghylshyn, fran­suz, nemis, polyak, týrik, әzirbayjan, qa­zaq, ózbek jәne t.b. tilderde saq­tauly. Múnyng ózi­nen azamat ýnine sol tústary qansha­lyq­ty mәn berilgenin anyq angharugha bolady. Mәselen Sankt-Peterburg qalasynyng tarihy múraghatyn­daghy Sankt-Pererburg uniy­ver­siytetining qo­ryn­da M.Shoqaydyng jeke isi saqtalghan. Onyng alghashqy pa­raghy Mústafanyng uniyversiytet rek­tory atyna oqugha qabyldaudy súra­ghan óti­nishpen bastalady. Qújat jiyegine 1910 jyldyng 30 mausymynda qú­jat qaral­gha­nyn, osy jyldyng 6 shil­desinde student qataryna qabyl­dan­ghany tura­ly jazyl­ghan. Iske M.Sho­qaydyng sy­naq kitapshasy, uniyversiytette oqy­ghan kezdegi tólegen jar­na­larynyng týbir­tek­teri qosa jal­ghan­­ghan. 1914 jylghy 15 qyrkýiektegi zang fakuliteti dekanyna Sankt-Peter­burg uniyversiy­teti­ning to­lyq kursyn ayaqta­ghany, soghan bayla­nysty oqu bitirgeni turaly kuәlikti súraghan ótini­shinde ózi túratyn meken-jayyn kórsetedi - «Petrograd.Proviantskaya 10, kv. 25». Óti­nish arnayy blankide jazylghan, onda oqu bitirgeni jónin­degi kuәlikti aryz bergen song eki apta ishinde alu kerektigi jәne kuәlik alghan song Sankt-Peterburg qala­synda túrugha berilgen rúqsat qaghazdy qaytaru tiyistigi eskertilgen. Sonday-aq búl iste Tashkent erler gimna­ziyasyn bitirgeni turaly kә­melettik attestat, sol qalada týsiril­gen M.Sho­qaydyng eki fotosureti saqtalghan. Jal­py tausylmaytyn mol qazyna talay elding tilin bilgen, telegey teniz bilim iyesi, әri qalamy qoly­nan týs­pey kýn sayyn ónimdi enbek etken Mústafa Shoqaydyng jeke qú­jat­tary tarihy­myzdyng talay aqtandaq­taryn qayta qaraugha, tanym-týsinigi­mizge taghy da tyn­nan arnalar salugha kó­mek­teseri anyq. Onyng múra­sy tek qa­zaq hal­qy­nyng ghana emes, býkil týrki halyq­taryna ortaq qúndy­lyq ekeni moyyn­daluda.

- Ásem bezendirilgen múqabasy kóz tartarlyq eki tomdyq jiy­naqqa negizinen Parijden tabyl­ghan qú­jattar toptastyrylsa, osy­nau jiy­naq­tyng qú­raluyna ózinizding sinirgen enbeginiz de mol bolyp túr ghoy.

- Aldaghy uaqytta Parijdegi múraghat qújattarynan 1920 jyly «Volinyy gores» gazetinde, 1923-1926 jyldary emiy­grasiyalyq «Dniy», «Poslednie novosti» gazetterinde jariya­langhan M.Sho­qay­dyng maqala­lary men mәlimdeme­lerin, onyng 1928 jyly ja­ryq kórgen «Sovety v Sredney Aziiy», 1936 jyly jariyalanghan «Turkestan pod vlastiu Sovetov» degen kitap­taryna zamandas­tary­nyn, emiy­gra­siya­lyq ortanyng pikirlerin, son­day-aq zamandasy professor A.Ya. Shuligiyn­ning esteligin shygharu oiy­myzda bar.

M.Shoqaydyng ózimen pikirles, mú­rat­tas zamandastarymen, әzirbay­jan, bash­qúrt, gruziyn, t.b. halyqtardyng emiy­gra­siya­­daghy ókilderimen jazysqan hat­tary­nyng týpnúsqalary da jariya­laudy qajet etedi. Ázirbayjan últ­tyq qoz­ghalysy je­tek­shi­leri­ning biri, Kavkaz fe­derasiya­synyng úiym­das­tyrushysy Aliy­­mar­dan Topchiy­ba­shy, sosialist-revolusioner Vadim Afa­­­­nasie­vich Chaykiyn, ufa­lyq qayrat­ker Omer Te­nerek­úly, arheolog, etnograf Jozef Kastanie, әzirbayjandyq qay­ratker Mús­tafa Vekilli, gruzin emigra­siya­sy je­tekshi­lerining biri Akakiy Chhenkeli, emiy­gra­siyadaghy gruzin qayrat­ker­leri­ning biri Nikolay Imnayshvili, gruzin menishevikteri jetekshilerining biri Evgeniy Petrovich Gegechkori, Guver ins­tituty­nyng qyzmet­keri N.N.Goloviyn­men ja­zys­­qan hattary talay tarihtyng betin asha týseri taghy haq.

- Mústafa Shoqaydyng múraghaty múnymen bitpeydi, ol әrmen qaray da jalghasa beretin is demeksiz be?

- Mәskeudegi Reseyding әskery tarihy múraghatynan da Týrkistan últtyq bir­ligining qyzmetine qatysty birshama tyng maghlúmattar tabyldy. Olardyng da tizimi jasalyp, jekelegen keybir qújattardyng kóshirmeleri jetkizildi. Polisha múra­ghat­taryn­daghy Shoqay esimimen bayla­nys­ty derekter tizimi anyqtalyp, ol da keleshekte zerttep, zer­delener qúndy­lyq­tar. Týrli basy­lymdarda jazylyp jýr­gendey, Týrk­soydyng qoldau kór­setuimen Mústafa hattarynyng Týr­kiyadan tabylghan týp­­núsqalary, Tahir Shaghataydyng jeke arhiyvinen alyn­ghan 84 haty men birneshe qol­jazbalaryn Múza­far Aqshora degen kisi kelip tapsyr­ghan. Ortalyq memlekettik múraghat qoryna qosylghan múnday dýniyeler jeterlik. Qazaq­stan­da onyng ruhyna baghyshtap otan­dyq kinogerler filim týsirse, Parijde eskertkishi ornatyldy.

Europalyq qoghamnyng oi-sanasyna әser ete bilgen sayasatker sol kezder­ding ózinde-aq Qazaq elin aldyn­ghy qatarly da­my­ghan elderding qatary­nan kórudi ansagha­ny bayqa­lady. Alash ardaqty­synyng basty múraty qashan­da eli men tughan halqy boldy. Sol sebepti de shoqaytanu ghylymy keyingi ósip kele jatqan jas buynnyng da kesilmes bir bútaghy bo­lyp qala berui kerek dep oi­laymyn. Bash­qúrtstan respub­liy­­ka­synyng Orta­lyq memlekettik tarihy múragha­ty­nan, Týr­kiya­daghy «Ayaz Tayyr Týrki­stan Edil-Oral qo­ry­nyn» múra­ghaty­nan, Ahat Andiy­ja­niy­din, Hasan Oraltay­dyng jeke múra­ghattarynan, Resey, Fransiya, Germaniyadan múralar­dy jetkizip, ghy­lymy ai­nalysqa týsiru jos­par­lanyp otyr.

Ángimelesken Qarashash TOQSANBAY.

«Egemen Qazaqstan» gazeti