Qazirgi  tanda  dintanu ghylymy ýshin  kórshi elderdegi diny ahualdy, memleket  jәne  din qatynasyn zertteu  manyzdy. Býgingi  ózgermeli zamanda kórshi elderdegi sayasiy-әleumettik, ekonomikalyq jәne mәdeny ýderisterdi  taldap zerdeleuding manyzdy ekendigi dausyz. QHR - elimizge irgeles kórshi, әri  strategiyalyq  әriptes memleket. Qazaqstan  men  QHR Shanhay yntymaqtastyq úiymynyn  mýsheleri, sonday-aq, "Jibek joly  jәne  bir  beldeu  men  bir jol" jobasyna qatysushy  elder. QHR 1949 jyldan beri kommunistik iydeologiyany ústanatyn ateisttik el. El halqynyn  5%-hristian,1-2%-músylman. Gallup international  analitikalyq  ortalyghynyn  2008, 2009 jәne  2015 jyldary jýrgizgen  saualnamasy boyynsha qytay halqynyng 7% - dinge senedi.

El aumaghynda buddizm, daosizm, konfusiandyq, hristiandyq, islam  dinderine  rúqsat etilgen. QHR  jalpyúlttyq dini  qauymdar: Qytay budda  qoghamy, Qytay dao qoghamy, Qytay  islam  qoghamy, Qytay  katolik patriottyq qauymdastyghy, Qytay hristian patriottyq qozghalysynyn  komiyteti, Qytay hristian  qoghamy, Qytay katolik episkop kolledji  óz  jarghylaryna  say  basshylary men  basshy organyn  saylau  qúqyghyna  iye. Eldegi dini  oqu oryndarynyng sany jetpisten asqan. 2017 jyly shildede Qytay  kommunistik  partiyasynyn  ortalyq  komiytetinin  resmi  baspasóz  organy «Sushiy»  jurnalynda partiya  mýshelerin dinnen  bas tartugha shaqyrdy. QKP mýsheleri óz ústanymynda marksshil-ateist jәne partiya  erejesine baghynuy, әri  kommunistik iydeologiyany ústanuy tiyis jәne partiya mýshelerine dinnen qúndylyq tirek izdeuge  tyiym  salynady. Resmi  biylik dindi jariya ústanu QKP birligine núqsan keltiredi jәne  aimaqtarda separatistik  kónil-kýidi oyatady dep  sanaydy. QKP mýsheleri - 88,7 million. Eldegi  dindarlar óz senimderinen elding órkendeui  jәne әleumettik ýilesimge shaqyratyn ilimdi izdeui  tiyis. Eldegi dindi ústanu partiya belgilegen shekteuli túrghyda  iske  asady. QHR  memleket  pen  din  qatynasyn  birneshe  kezenderge bólip  qarastyrghan  jón. Mәdeny tónkeris  kezeninde din  salasyn partiyalyq-memlekettik  retteu; 1977-1983 reformalyq  ózgerister  uaqytyndaghy din salasyn  retteu  tetikterin  jetildiru  jәne shet  eldik missionerler qyzmetine  tyiym salu; 1984-1990  jyldardaghy  din  salasyndaghy memlekettik  sayasattyn  ýrdisteri; 1990-2003, 2003-2012, 2013-2017 jyldar aralyghyndaghy memleket    pen din qatynasynyn  retteu  men qadaghalaugha  qatysty qytay  kommunisttik partiyasynyn  ústanymdary. Mәdeny tónkeris uaqytynda  din  feodaldyq  qúrlystyn  sarqynshaghy  retinde  qarastyrylyp, dindi  әkimshilik-әmirshilik jolmen  jon  әreketi jasaldy. Búl  sayasattyng saldary  din qoghamdyq  ómirden shettetilip, әrbir adamnyn  jeke  ómirlik  ústanymyna  qaray auysuymen  erekshelendi. Qytay biyligining din  salasyndaghy  jýieli  sayasatynynyn  nәtiyjesinde dindarlyqty syrtqa  jariya kórsetpey  ishtey senim  negizinde    jasyryn  ústanu  mәdeniyeti qalyptasty. Sosialistik qogham  ómirindegi  dinning orny  turaly  saralaytyn  bolsaq, qytaylyq solshyl baghyttaghy  qayratkerler  din  qytay  qoghamynyn  janghyruyna kedergi keltiredi, sondyqtan dindi  adam men  qogham ómirinen alastau  qajet dep  tújyrym jasaldy. Reformalyq ózgeristerge sәikes din  salasyn retteudin  zamanaui  qúqyqtyq jәne  әkimshilik  qyrlary  jetildirildi. Modernizasiyanyng alghashqy jyldarynda reformanyn  baghyt-baghdaryna jauap beretin  diny sayasattyn  jana  kursyna  qatysty  birtútas  pozisiya  aiqyndalmady. QHR  biyligi saliqaly jәne túraqty ishki dini  ahual   halyqaralyq  qatynastaghy  eldin  imidjimen baylanysty  ekendigin týsindi. Eng aldymen shet  eldik investorlardy  tartu  ýshin eldegi dini  jәne  ateistik topty   ymyragha keltiru  iske  asyryldy. Dinning qogham  túraqtylyghy men memlekettin  qauipsizdigin  saqtaudaghy  róline qatysty  týrli taraptar  ong týsinistikke  qol jetkizdi. Den  Syaopinnin  reformalyq  jәne  ashyqtyq bastamasy qogham ómirindegi dinning qyzmetin  ghylymi  zertteuge  jol  ashty. Qytay  qoghamyn  modernizasiyalau  jaghdayynda 1977   jyly  júmysy  qayta jandanghan әlemdik  dinderdi  zertteu ortalyghy eldegi dini  ahualdy taldamalyq zertteumen  ainalysty. 1978 jyly  ateisttik  ústanymdy  memlekettik  mýddege oray  negizdeytin qytay  ateizm  ghylymi  qoghamy qúryldy,1979 jyly osy  ortalyqta qytaydaghy dinderdi zertteu bólimi ashyldy. Eldin  iri  qalalary  men  ónirlerdegi  diny jaghdaydy  taldaytyn ortalyqtar qúryldy. 1980  jyly Shanhayda din salasyn zertteu ortalyghy qúryldy. Memlekettik  jәne  partiya  qyzmetkerlerinin  iydeologiyalyq  kózqarasyn birizdendiru men birynghaylandyru  maqsatynda  qauly-qararlar qabyldandy. 1982 jyly qabyldanghan  konstitusiyada kompartiya  mýshelerine dindi ústanuyna tyiym salyndy. QHR  QKP «Birtútas  maydan  bólimi» din  salasyn  qadaghalaydy. Partiya  qyzmetkerleri  arasynda hristiandyqty  ústanushylar  qatary  ósude. Din  salasy  memleketting ishki  túraqtylyghy  jәne  ishki sayasy proses  dengeyine  tәueldi. Sondyqtan din  salasyn  memlekettik retteu  sosialistik qoghamnyn  órkendeui  jolynda  halyqty  biriktiru ýshin  qajettiligi aiqyndaldy. Qazirgi  zamanda Qytaydyn  din  salasyn  retteytin qauly-qararlary  tómendegidey: 1982 jyly  qabyldanghan  QKP OK №19  qújaty; 2015 jylghy QHR memlekettik kenesinin  «Dini  qyzmet turaly erejesi»; QHR din  isteri  basqarmasynyn  jәne aimaqtardaghy bólimderinin  resmi  qaulylary; Diny júmys  boyynsha  býkilqytay  jiyndarynyng qararlary. 2015  jyly  QHR  memlekettik qauipsizdigi  turaly  zanynyn  27 babynda  diny senimdi  qoldanu  jolymen  qylmystyq  әreket  jasaugha memleket  tarapynan  tosqauyl qoyylatyndyghy  kórsetilgen. 2015 jyly  mamyrdaghy  Qytay kommunistik  partiyasynyn  «Birtútas  maydan turaly erejesinde» últtar jәne  diny úiymdarmen júmys  boyynsha memlekettik organdar jәne úiymdar  júmysyn  ýilestiru mindeti qoyyldy. Búl  qújatta diny kózqarasty  qúrmetteu, sayasi  birlikti  saqtau, dini  ilimdi  zaman talabyna  say  týsindiru, partiya men dini  qauymdar birligin  nyghaytu, shet eldik úiymdardyng dindi býrkeme  retinde  qoldanatyn  әreketine  qarsy  túru joly qarastyrylghan. Diny jiyndar  men merekelerdi ótkizu  tәrtibi men  qauipsizdik tehnikasy egjey-tegjeyli  saraptaudan ótkizildi. Dindar  jәne diny ghibadatqa  qatysatyn memleket qyzmetkerleri qoghamnyn  dindarlyq  dengeyinin  ósuine  yqpal  etui  anyqtalghan song inspeksiya dinge jaqyn memleketttik  qyzmetkerlermen  arnayy  júmys  jýrgizedi.

Qytay jerine  islam dini  Osman halif túsynda qúrlyqta Siniszyan jәne  teniz jolymen ontýstik-shyghys tenizi arqyly  engen. QHR-da  túratyn 56 últtyn  10-y  músylman  tekti últtar (úighyr, qazaq, ózbek, qyrghyz, tatar, salar, tәjik, huey, dunsyan, baoan). Huey (dýngen) qytay tildi  músylman. Hueyler qytay әlipbiyin qoldanady. Olar  Ninsya-huey avtonomdy audanynda  jәne Gansu, Hebey, Heneni, Yuninani, Shandun  eldi  mekenderinde túrady. Hueyler  birneshe  etnografiyalyq toptargha  bólingen. Olardyng  Qytaydyng zang shygharu jәne  atqaru biylik oryndarynda ókilderi bar. XVII ghasyrda ómir  sýrgen Appaq qoja qyzmeti jәne  shet eldik sopylyq ilimdi taratushylardyn  yqpalymen Qytay  músylmandary arasynda  sopylyqtyn  jahriya jәne  hufiya toptary qalyptasty. Sonymen qatar, naqyshbandiya, kadiriya, kubraviya tariqattary bar. Mәdeni  tónkeris jyldary  qajylyq paryzyn  oryndaugha tyiym salynghan bolatyn. Tek  1980  jyly qajylyq  paryzyn  atqarugha  rúqsat berildi. 1983-87 jyldary  músylmandar  túratyn  aimaqtarda qúran kurstary ashyldy. Qytaydaghy músylman  әielder  meshitin ahun basqarady. SÚAR aimaghynda dini  ústanymnyn  әsire belsendi týrining kórinis  berui ortalyq jәne  aimaqtyq  biylik tarapynan  aldyn-alu  is-sharalaryn jýieli  jýrgizuge  týrtki boldy.

2006 jyly qabyldanghan «Músylman  din  qyzmetkerlerin  attestasiyalau  jәne  imamdyqqa  taghayyndau  erejesine»  sәikes arnayy  kuәlik  berilgen  son  ghana  imamdyq qyzmet  atqarugha rúqsat  berildi. Imamdyq  qyzmetke  taghayyndalu  ýshin ýmitker arab  tilinnen, islam  tarihy, qúran  ilimi, qytay  tili  men  tarihy, zamanaui  sayasat pәnderinen  emtihan tapsyrady. Dini  basqarma  jәne  din  isteri  komiyteti úiymdastyrghan oqu kursynda emtihan  tapsyrghan imamdar  arnayy qújat alady. Medrese  týlekterine  shapan  kiige  jәne  sәlde  oraugha  rúqsat  etildi. 2001 jyly  qúrylghan islam bilim  beru  isi  komiyteti  oqulyqtardy  audarugha  jauapty. 2008  jyly SÚAR  separatizm  jәne diny ekstremizmge  kýres  maqsatynda partiya mýshelerine, әskeri  qyzmetkerlerge, memlekettik  qyzmetkerlerge oraza  ústaugha  jәne dini  ghibadatqa qatysugha  tyiym  salyndy. 2017  jyly sәuir  aiynda SÚAR qoghamdyq  oryndarda  úzyn saqalgha  jәne  qysqa  balaq  shalbar  kiige, paranja, nikab kiige jәne  18 jasqa tolmaghandar  men  memlekettik qyzmetkerlerge  meshitke  barugha tyiym salyndy. Zandy búzghandar  qayta  tәrbiyeleu arnayy lagerlerine jiberiledi. Úzyn saqalmen, qysqa balaqpen jәne  paranjamen  qoghamdyq kólikterge  otyrugha  tyiym salyndy. SÚAR dini  jәne últtyq qúramy  42%-úighyr, 6%-qazaq, 1%-qyrghyz, 1%-tәjik, yaghny músylman  halyqtary, al 50% hanzu últty qúraydy. Qytaylyq  Pamirde ismailittik  qauymdar bar. SÚAR  jәne  tiybettin  diny jәne últtyq  qúramyn ózgertu maqsatynda  búl  aimaqtargha hanzu últynyng ókilderi  kóshirilude. 2014 jyly Yuniani audanynda bolghan terrorlyq shabuyldan  son  antiyterrorlyq  is-sharalar kýsheytildi. Studentter men  oqushylargha oraza ústaugha  tyiym  salyndy. Neke qii dәstýrin  resmy bekitilgen  molda jәne jergilikti  partiya úiymynyng ókili  qatysuymen ótkizetin boldy. 2016 jyly  kәmelettik jasqa tolmaghandardy diny qyzmetke tartugha  tyiym  salyndy. 2017 jyly sәuirde dini  esim qoigha  tyiym salyndy. 2018 jyly Ganisu  audanynda  mektep oqushylaryna qysqy  demalysta  diny ghimarattar  men  diny oqu oryndaryna  barugha tyiym  salyndy. 2018 jyly qantarda  SÚAR aimaghynda  andu jәne bet-jýzdi anyqtau jýiesi  engizildi. Baqylau jýiesi  subektiler «qauipsiz  aimaqtan» (ýi, júmys orny)  300 metr alshaqtasa,  qúzyrly  oryndargha habarlaydy. SÚAR aimaghynda qauipsizdikti  saqtau  maqsatynda16-65 jas  aralyghyndaghy músylmandardyng DNK ýlgisi  alynyp, kólik  qúraldaryna  GPS  ornatylady. Biylik  ýkimine  kelispegen  músylmandar Qashghar qalasynda ornalasqan sayasi  bilim beru lagerlerine qayta tәrbiyeleuge  jiberiledi. Bilim  beru lagerlerinde  revolusiyalyq jәne patriottyq  ólender  men qytay kommunistik  partiyasynyn  qaralary  men  sheshimderi oqytylady. Bilim  beru lagerlerinde  sayasi  tәrbiye  júmysy  qytay  tilinde  jýrgiziledi. Qazirgi  kezde  ortalyq  biyliktin  kýsh-jigeri jahandyq terrorizm jәne  radikaldy iydeologiyanyn  aimaq  músylmandary  arasynda  taraluyna  tosqauyl  qoi  maqsatyna  júmyldyrylghan. Jahandyq әrtektilik pen týrli jobalardyng iydeologiyalyq-aqparattyq bәsekelestigi uaqytynda býkilqytaylyq  birtektilik  pen  memlekettik iydeologiyalyq  sәikestilikti saqtau  kommunistik partiya úiymdarynyn  basty  júmysyna ainaluda. 2017 jyly nauryzda  Pekinde ótken býkil qytaylyq  halyq ókilderi  jinalysynyng kezekti plenumynda qoghamdyq túraqtylyq pen birlikti  saqtau ýshin úly  temir qorghanyn túrghyzu úsynysy  aitylghan bolatyn. 2018 jyly qantarda SÚAR býkil qytaylyq  halyq ókilderi  jinalysynyng kezekti  sessiyasynda  qauipsizdikti nyghaytu  maqsatynda  5,7  myn  shaqyrym  shekaragha  jana temir qorghan  salu kerektigi  aityldy. SÚAR múnay jәne gazdyng iri qorlarynyn  tabyluy aimaqta  qauipsizdikti  jetildiru  is-sharalary  jan-jaqty  jәne jýieli týrde  iske  asyrylatyn bolady.

Tiybettegi  jaghday da dini  faktormen baylanysty Lamaylyq  senimdi ústanatyn  tiybettikter 1951 jyldan derbestik  jolynda  kýresude. 2006 jyly Pekinde ótken I halyqaralyq  buddister sezine XIV  Dalay lama  shaqyrylmady. Eger XIV  Dalay lama   tiybet azattyghy iydeyasynan  bas tartsa,  sezge shaqyramyz  degen  biylik ústanymy nәtiyjesiz ayaqtaldy. Biylik tiybettikterdin  basshysynyng kelui qoghamda dýrbeleng tudyruy  mýmkin dep sanaydy. 2008 jyldan ortalyq biylik tiybettik  monahtargha patriottyq  tәrbie beru júmysyn  kýsheytudi  qolgha  aldy. Tiybettik monahtargha XIV  Dalay lamadan  bas  tartu   jәne resmi  biylik  úsynghan panchen-lama  Giyaylseni Norb jetekshiligin moyyndau ghúrpy  ótkiziledi. Qughyndaghy  tiybet ýkimeti 1995 jyly habarsyz  ketken Gedhun Chokiy Niimany panchen-lama retinde  moyyndaydy. Tiybettikter Qytay  biyligine  qarsylyq  retinde ózderin órteydi. 2009-2015  jyldary 143 tiybettik ózin-ózi  órttegen. 2012 jyly ózin  órteuge bas  tikkender  jәne  olargha  kómek  kórsetushilerdi, osy әreketke arandatushylardy qylmystyq jauapkershilikke  tartatyn  núsqau  shyqty. 2012 jyly  qantarda QHR biyligi tiybet  avtonomdy  audany  monahtaryn  ortalyq  biylikke  tartu ýshin «әleumettik qamsyzdandyru turaly  uaqytsha  erejesine» say  esepte  túrghan monahtargha arnayy zeynetaqy  taghayyndap, olardy medisinalyq  saqtandyrumen qamtamasyz etti. 2007 jyly qabyldanghan  «tiybet buddizmi tiri buddalarynyng reinkarnasiyasy  turaly  jetekshi erejede»  dini  úiymdar  men jeke  túlghalargha  reinkarnasiyalyq  bolmysty  derbes  izdeuge  tyiym salyndy. Erejege  say  monastyr  basshylyghy tiri budda turaly derekti jergilikti qúzyrly basqarmagha  beredi. Jergilikti basqaru orynynan  QHR memlekettik  kenesine  deyingi dengeyde talqylanyp  jәne maqúldanghan  song tiri buddagha  arnayy  ýlgidegi  kuәlik  beriledi.

QHR biyliginin  hristiandyqqa qatysty ústanymy  hristiandyqtyng bogosloviyalyq jýiesi qytaydyng últtyq ereksheligimen sәikestenui jәne qytay mәdeniyetimen ýndesui tiyis. Búl qytay basshylyghynyng din salasyndaghy sayasatynyng ereksheligin kórsetedi. QHR din isteri boyynsha memlekettik basqarmasynyng basshysy Shanhay qalasynda ótken «Hristiandyqty qytaylandyru» atty forumda osynday mindetti algha qoydy. Hristandyq  qúndylyqtardy  qytaylandyru sayasatyn  din salasyndaghy memlekettik  qaghidattyn  iydeologiyalyq  ústanymyna  ainaldyru retinde  baghalaugha  bolady. Qytay qoghamynda markstik iydeyalargha  qyzyghushylyqtyng tómendeui  jәne jahandanu prosesi ayasyndaghy  qarym-qatynastyng úlghangy jastar jәne ziyalylar  arasynda  hristiandyq  qúndylyqtardyn  taraluyna  týrtki boluda. Eldegi hristiandar sany  boyynsha qytay  әlemdegi  jetinshi el. Resmy derekter boyynsha, Qytayda protestantizmdi ústanushylar sany 23-40 million, al katoliktikti ústanushylar-10-12 million shamasynda. Derekter boyynsha, jylyna  500  myng adam shoqynu qúpiyasyn qabyldaydy, eldegi hristiandar  sany - 60 million.

(Jalghasy bar)

Baghdat Beysenov, 

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU  dosenti

Abai.kz