Dýisenbi, 28 Qazan 2024
Janalyqtar 5278 0 pikir 11 Qantar, 2011 saghat 19:50

Sәrsenbi Dәuitúly. Halyqtyng Mәshhýri

Ataqty aqyn, ghúlama oqymysty Mәshhýr Jýsipting kóp qyrly talant ekeni elge mәlim. Qarshadayynan oqyghan, oqyp qana qoymay, kóniline mol dýnie toqyghan bilimdar. Aqynnyng 1907 jyly ýsh birdey kitaby - "Kóp jasaghannan kórgen bir tamashamyz", "Hal-ahual", "Saryarqanyng kimdiki ekendigi" atty jyr jinaghy jaryq kórse, "Miyghraj", "Hayatbaqshy", "Qorqyt", "Gýlshat-Sherizat" dep atalatyn qissa-dastandaryn, publisistiy­kalyq etnografiyalyq enbekterin, halyq auyz әdebiyetin jinaudaghy qyruar júmysyn atasaq ta jetkilikti.

Biz Mәshhýr Jýsipting aqyndyghyna toqtal­saq, onyng nәzik te otty, oily ólenderi halyq­tyng óz ishinen qaynap shyqqan talant ekenin kórsetedi. El ishining jaghdayyna jastay qanyq aqyn aghayyn-tuys, bauyrdyng jan syryn tereng jyrlaydy, nәzik terbeydi. Olardyng minez-qúlqyn salmaqty bayandap, sabyrly týiindeydi. Bir qyzyghy, әrqaysynyng minezi әrtýrli, biri birine kereghar, kýle saluy da jyldam, renjy saluy da onay. Endi aqyngha sóz bersek, ol:

Amanynda eljirep maqtaytyn aghayyn,

Alystamay ainalyp jaqtaytyn da aghayyn.

Auyryndy jenil ghyp joqtaytyn da aghayyn,

Erkeletip betinnen qaqpaytyn da aghayyn, -

Ataqty aqyn, ghúlama oqymysty Mәshhýr Jýsipting kóp qyrly talant ekeni elge mәlim. Qarshadayynan oqyghan, oqyp qana qoymay, kóniline mol dýnie toqyghan bilimdar. Aqynnyng 1907 jyly ýsh birdey kitaby - "Kóp jasaghannan kórgen bir tamashamyz", "Hal-ahual", "Saryarqanyng kimdiki ekendigi" atty jyr jinaghy jaryq kórse, "Miyghraj", "Hayatbaqshy", "Qorqyt", "Gýlshat-Sherizat" dep atalatyn qissa-dastandaryn, publisistiy­kalyq etnografiyalyq enbekterin, halyq auyz әdebiyetin jinaudaghy qyruar júmysyn atasaq ta jetkilikti.

Biz Mәshhýr Jýsipting aqyndyghyna toqtal­saq, onyng nәzik te otty, oily ólenderi halyq­tyng óz ishinen qaynap shyqqan talant ekenin kórsetedi. El ishining jaghdayyna jastay qanyq aqyn aghayyn-tuys, bauyrdyng jan syryn tereng jyrlaydy, nәzik terbeydi. Olardyng minez-qúlqyn salmaqty bayandap, sabyrly týiindeydi. Bir qyzyghy, әrqaysynyng minezi әrtýrli, biri birine kereghar, kýle saluy da jyldam, renjy saluy da onay. Endi aqyngha sóz bersek, ol:

Amanynda eljirep maqtaytyn aghayyn,

Alystamay ainalyp jaqtaytyn da aghayyn.

Auyryndy jenil ghyp joqtaytyn da aghayyn,

Erkeletip betinnen qaqpaytyn da aghayyn, -

dese, búl kýndelikti ózimiz kórip, ózimiz qoyan-qoltyq aralasyp jýrgen el tirligi. Halqymyz "Kisi elinde súltan bolghansha, óz elinde últan bol", - deydi. Aghayynnyng taghy bir minezine ashynyp, "Tuysqan bar bolsang kóre almaydy, joq bolsang bere almaydy", - dep te ashylady. Qalay bolghanda da ózinning ósken júrtyna jeteri joq. Osyny Mәshhýr Jýsip tipti әdemi tolghaydy, aqyngha qúlaq assaq:

Áuel basta andamay tartyp jýrme sazayyn,

Tolyp jatyr týrli sóz qaysybirin aitayyn.

Týsinse týitkil sózimdi uly tilmen shaghayyn,

Ósken ordam jamandap jaqsyny qaydan

tabayyn, - deydi.

Mәshhýr Jýsipting osynday jaqsy jyrlarynyng qataryna onyng "Jeti jetim", "Qajylyq iman sharttary", "Adam eki týrli", "Janayyn ba?", "Dauasyz dert", "Kýndiz ben týnning aiyrmasy", "Syrgha sóz" sekildi ólenderin atar edik.

Óz kezinde Mәshhýr Jýsip san-salaly auyz әdebiyeti ýlgilerin mol jinaghany, óz zamandastarynyng shygharmalaryn da hatqa týsirgeni kópke ayan.

Búl jóninde akademik M.Áuezov bylay dep tújyrymdaydy: "Ol, óz shygharmalaryn bylay qoyyp, basy ashyq ýlgilerdi jazyp alyp, bizding dәuirimizge jetkizgen enbek Mәshhýrde mol ekenin jәne esten shygharmau kerek. Sondyqtan qazaq auyz әdebiyeti men jazba әdebiye­tining ghylymdyq bir salasy istorio­grafiya bóliminde Mәshhýrding ol týrdegi enbegine әrdayym oryndy bagha berilui shart" dese, akademiyk-jazushy S.Múqanov: "HVIII ghasyrda jasaghan aqyndardyng ishinen jyry mol saqtalghan - Búqar jyrau. Búqardyng jyrlaryn saqtap, tarih aldynda erekshe enbek sinirgen adam - Mәshhýr Jýsip Kópeev. Búqardyng jyrlaryn jazyp alghan Mәshhýr Jýsip: "Búqarekeng sóilegen uaqytynda sózi múnday jýz ese, myng ese shyghar, bizge kelip jetken tamyry ghana. "Mes" jinaghyna qarasang kóniling toyattaydy, oqysang kózing quanady. Siyasy әsem kóshirilgen qoljazba Mәshhýr mahabbatyna lyq toly. Ol kóne qoljazbanyng әrbir sózine deyin jetkizuge, qazaq tilining altyn qoryn shashpay-tókpey saqtaugha tyrysqan". Osyghan úqsas pikirdi ghalym Y.Dýisenbaev ta aitqan. Ol: "M.J.Kó­peev Búqargha tiyisti degen ólen-tolghaulardy, el ishindegi kәri qúlaq qariyalardyng auzynan jazyp alyp, erterekte qaghaz betine týsirgen, ekinshiden ol ózining shamasy kelgenshe qart jyraudyng múrasyn tolyq jәne kelip jetken qalpynda saqtaugha tyrysqan, ýshinshiden ózi de Búqardyng ómiri jәne shygharmashylyghymen jete tanys bolghandyqtan, keybir jyr-tolghaularyna týsindirmeler berumen birge, basqa da qyzyqty mәlimetter keltirip otyr­ghan", - dese, búl pikirdi biz de maqúldaymyz.

Mәshhýr Jýsip 1858 jyly ózining aituyn­sha (qazaqsha qoy jyly, arabsha erejep aiyn­da, júma kýni, besin kezinde), Qyzyltauda, Nayzatas degen jerde dýniyege keledi. Nәreste tughan song ata-baba saltymen azan shaqyryp, atyn Adam Jýsip bolsyn dep qoyady. Al, onyng Mәshhýr Jýsip deytin atqa ie boluy jayy da qyzyq.

Segizden toghyzgha ayaq basqan shaghynda qalyng toptyng aldynda birde-bir mýdirmesten maqamyna keltire otyryp "Tórt jigitting óleni", "Er Targhyn", "Qozy Kórpesh - Bayan súlu" liro-epos dastandaryn jatqa tolghaydy. Jiylghan qauym dәn riza bolyp, "balanyng aty - Mәshhýr bolsyn, til-kózden aulaq boluy ýshin basyna ýki taghyp qoyyndar", - deydi.

Qara ólen, qayym ólen, jar-jar, aujar, synsu, batyrlar jyry, liro-epos jyry, sheshendik sózding neshe aluan týrin jastayynan jattap ósken Mәshhýr ózi de on bes jasynan bastap óleng shyghara bastapty.

Biz óz uaqtysynda "Jalayridyng jel jetpes jýirigi" atanghan Baqtybay men Syr boyynyng aqyny Búdabaydyng týs kórip, týsinde kógen emes, óleng alyp, aqyn bop oyanghanyn jaqsy bilemiz". Al, Mәshhýr Jýsipting qalay aqyn bolghandyghy jayly әngimesi onyng ózining aldyndaghy ónerpazdargha úqsastyghymen birge, aiyrmashylyghynyng da bar ekendigin anyq tanytady. Múny "On beste shabyttandym jýirik atsha, keudeme óleng toldy syzghan hatsha" degen joldardan úghynugha bolady. Odan búl kezde jazu-syzudyng qazaq ólkesine keng qanat jaya bastaghanyn, Mәshhýr Jýsipting de sauattylyqty joghary baghalap, oghan qúrmetpen qaraghanyn angharasyn.

Biraq, onyng osy tústaghy ólenderining taqyryby kýndelikti túrmystyq jaghdaydy suretteuden әri asqan joq. Ol ózi aralasyp jýrgen ait pen toy, әrtýrli adam minezi, jýris-túrys ereksheligi, kóshu, qonu, jaz ben qys, as, qyz úzatu siyaqty nәrseler edi. Búl ólenderinde keyipkerlerining ishki jan dýniyesine tereng boylap, taldau jasau joqtyng qasy, bir sózben aitqanda, búl onyng shәkirttik, ýirenu kezeni edi.

Mәshhýr Jýsip, ózi aitqanday, on bes jastan keyingi ómirining bәrin derlik ólenmen sóilegen. Aqyn dýnie tanymyn, adamdarmen qarym-qatynasyn, neni sýiip, neni jek kóretinin, kimnen ýirenip, kimnen jiyrenetinin de órnektegen. Biz onyng múnday tuyndy­lary­nan sol kezdegi adamdardyng ómirge degen kózqarasyn, ishki jan dýniyesin, túrmysyn jan-jaqty tanyghanday bolamyz.

Aqyn toy men topta, el mol jiylghan asta bay men bolystan, by men bekten yghyspaghan, olardyng qatelikteri men kemshilikterin tike aityp, juangha istegen "jaqsylyghyn", jinish­kege kórsetken "qorlyghyn" betine basyp otyrghan. Osy aq niyeti ýshin artynan opyq jegen kezderi de az emes eken.

Rasynda da ol bala bolyp oinamaghan, bes jasynan bastap oqugha zeyin qoyady, erjetip bozbalalyq shaqqa jetken song da ala qaghazdan bas almaghan. Aqyn sharq úryp izdenuding nәtiyjesinde bilimge de, parasatqa da erte jetipti. Kýnning shuaghyn birinshi bolyp qarsy alyp, batyp bara jatqan shapaghyn da ózi shygharyp salatyn zanghar taudyng qúzar basy siyaqty, aldymen ne kórse de bilimdi jan kórmek. Aqyldy, bilimdi adam ómirding soqqan bar dauylyna tótep bermek. Mәshhýr Jýsipti de osynday jan dep bilemiz. Onyng janynyng nәziktigin, kónilining jomarttyghyn, "ózim ne bolsam da meyli - ózgening jany jaralan­basyn, basqanyng basyna baqytsyzdyq, kýngirttik kelmesin", - dep ishtey jaqsy tileumen jýretinin aityp jetkizu mýmkin emes. Mәshhýr jyrlary oqushysyn enbekke, adaldyqqa, meyirimdilikke ýndeumen qymbat.

Mәshhýr Jýsipting "Saryarqanyng kimdiki ekendigi" atty kitaby tútas halqymyzdyng ishki-syrtqy jaghdayyn tolghaytyn dýniye. Búl enbek 1907 jyly baspadan shyqsa da 1917 jyly cәtti bastama kótergen alash azmattary­nyng oi-armanymen toghysyp, ýilesip jatyr. Aqyn dinnin, jerdin, maldyng ketkenin, elding azyp-tozyp nasharlaghanyn aita kelip: "Kýn batysy - Syrdariya, kýnshyghysy - úzyn aq­qan Ertis, ontýstigi - Jetisu ózeni, soltýstigi - Edil, Jayyq. Búl qazaq iyesiz jatqan jerge kelip ie bolghan joq, aq nayzanyng úshymen, aq bilekting kýshimen keshe Qarakerey Qabanbay, Qanjyghaly Bógenbay, qaz dauysty Qazybek, Shaqshaqúly Jәnibek zamanynda jannan keship, susyn ornyna qyzyl qan iship, jauday alysyp, jattay salysyp, kýni-týni atysyp, qara qangha batysyp, shybyn janyn nysanagha baylap, ne manghaz, sarbazdary jau jolynda oqqa úshyrap ólip, sóitip alghan jeri edi", - dese, halqynyng qamyn oilaghan ozyq azamattyng pikirine tolyq qosylamyz.

Aqyn ýzbey óleng jazyp, halyqty óner-bilimge shaqyrghany mәlim. Mәshhýr Jýsipting týpki armany - halyqty jappay sauattan­dyru edi. Alayda, ol múnday iygilikti is tek sózben ghana iske aspaytynyn, ol ýshin qolda biylik boluymen qatar, mol qarajattyng qajet ekendigin keyin sezindi. Amalsyz ishki mún-sherin taghy da ólenmen shertti.

Ol kópshilikting berekesin alatyn, jarasty­ghyn búzatyn ozbyrlargha ýnemi qarsy túryp kelipti. Búl turasynda professor B.Ken­jebaev: "Mәshhýr shygharmalarynyng kópshi­liginde zaman jayyn aitady, qazaqtyng teris minezderin, qazaq arasyndaghy eskilikting qaldyghyn, biy-bolystardy, patsha ýkimetining chinovnikterin synaydy", - dese, ghalym jiti bayqap, dúrys baghalaghan dep bilemiz.

Mәshhýr Jýsipting ómir sýrgen túsy - bir rudyng malyn ekinshi bir rudyng eli barym­talap, shetke shyqqan jylqy-siyryn sinirip kete beretin, әlsizding kýni qaran, kýshtining sózi jýrip túrghan feodaldyq qoghamnyng naghyz qany tamyp túrghan kezi edi. Qysy-jazy auyl many aighay-shu, bos dýrmek. Oqu izdep, óner quyp jýrgen bir de bir jasty kóre almaghan aqyn halyqqa qarap:

Qazaghym, óner izden, úrlyq-zorlyq,

Qylasyng bir-birine nege ozbyrlyq, - deydi.

Aqyn sóz ónerin óte joghary baghalaghan. Ol adamzat balasynyng bir-birimen tabyspaytyn, jaqyndaspaytyn kezi bolmaydy, olar bir-birining ishki jan syryn sóilesu arqyly týsinedi, úghysady dey kelip:

Úshqan qús, jýgirgen an-januarlar,

Atandy bәri qayuan - tili joqtan, -

dep týiindeydi. Búl jerde ol adamnyng "úshqan qús, jýgirgen annan" artyqtyghy - aqylynda degendi aityp otyr.

Mәshhýr Jýsip óz ólenderinde әrkim óz enbegimen kýn kórsin degendi ýndeydi, sonymen birge bireuding esebinen tirlik keshu aramtamaqtardyng isi ekenin de esinen shygharmaghan.

Aqyn adam ómirindegi eng bir qymbat dýnie dostyq ekenin, dosy mol jannyng baqytty ekenin jan-jaqty tolghaydy.

Aqynnyng bólip aitugha túrarlyq airyq­sha bir ereksheligi, ólenderin jazyp shygharghan. Ol әrbir jyryn qaghaz betine týsirip, ret-retimen tәrtiptep, shashau shygharmay yqtiyattap jinap otyrghan. Onyng alghashqy ólenderi "Dala ualayaty" gazetinde 1889 jyldan bastap kórine bastady. Aqyn 1889 jәne 1890 jyldar aralyghynda birneshe maqalamen qosa, bes óleng jariyalady. Olar mynalar: "Ángime", "Bәri qysqa, erkin dýniyege keledi eken", "Kedeylikke ýsh qyrsyq oralady", "Kýn shyqpay erte túryp", "Bilmeydi el ónerlisin aulaq bolar". Búl ólenderding bәrining saryny ortaq, oy arnasy bireu - ol jastardy enbekke, óner-bilimge, egin salugha, sauda isteuge shaqyrady. Al, el ishinde bos tentirep kәsipsiz jýrgen keybir jelbuaz bozbalany synap mineydi:

Ár isti oilau kerek әuel bastan,

Ne payda óner joq jigit jastan.

Osylay dey otyryp, enbek etpeytin, sybay-syltang jýristi jandardy úryspay, sókpey, tildemey, jay ghana sypayy sózben úyaltyp, qyzartady. Olargha "mynaday bol, mynaday iste" dep te aqyl aitpaydy. Tek qana enbek et, enbek adam balasynyng - anasy degendi menzeydi. Mәshhýr Jýsipti óz kózimen kórgen, onyng barlyq enbegimen tanys-bilis bolghan sol kezdegi orys oqymystysy Belosludov tómendegidey oy qorytady: "Mәshhýr Jýsip halyqtyng múnyn jyrlay bastaydy. Mәshhýr Jýsip ólendi jazyp shyghardy, múnyng ózi qazaq әdebiyetining tarihynda halyqtyq sipattaghy jana baghyttyng damuyna zor týrtki jasady. Búryn óleng kópshilik aldynda auyzsha aitylatyn, al aqyn atanu ýshin bireumen aitysqa týsetin, jyrshy mindetti týrde suyryp salma aqyn boluy shart edi. Endi Kópeev ólenderi oqyrmangha jazbasha týrde úsynyldy, aqyn degen sóz tek aqyn-jyraulargha qatysty ghana emes, óleng jazugha qabiletti talant iyelerine de qoldanyla bastady".

Mәshhýr Jýsipti 1874 jyly óz auylynyng auqatty adamy Ákimbek degen kisi kelip әkesi­nen súrap alady. Búl baydyng Qaliybek degen jalghyz balasy bar edi. Armany perzentin oqytu bolatyn. Onyng moldanyng aldynan endi ghana shyqqan Mәshhýrdi ata-anasynan "attay qalap" súrauynyng kilti osy edi.

Mәshhýr Jýsip balalardy oqyta jýrip, jazu-syzuyn bir sәt toqtatpaydy. Kýndiz sabaq berip, qaljyrap sharshaghanyna qaramay, týnde may shamnyng jaryghymen óleng jazady eken. Keybir týnde ózi sýiip oqityn shyghys aqyndary shygharmalaryna saryla ýnilip, bilimin ýzdiksiz kóterip otyrghan. Adamgha qazyna dәulet joldas bolmaydy, ghylym mәngi ómirserik. Ónerdi ýirenu ýshin de aldymen bilim kerek. Bilimsiz birde-bir ising ilgeri baspaydy. Aqyn osylay tolghamdy oilaryn ortagha sala otyryp, ózi de kóp oqyghan, izdengen, ózgelerdi osyghan ýndegen.

Aqynnyng ýy ishin bir sózben múghalimder otbasy dese de bolghanday. Ózi kóp jyldar boyy bala oqytty. Jәditti qatty qoldap quattaghan. Búl sol kezding jana baghyttaghy oqu ýlgisi edi. Ol osy oqu ýlgisin jay ghana jaqtap qoymay, naqty is-әreket etken. Atap aitqanda, balalardy jәditshe oqytqan, osy ýlgidegi kitaptardy el arasyna keninen taratugha kýsh salghan.

Aqynnyng Ámen degen ortanshy balasy arnayy joldamamen Tashkent qalasyndaghy №4 mektepte sabaq beredi. Bir oqushy qyzdyng әke-sheshesi on ýsh jasar balasyn malgha satyp, úzatpaqshy bolyp jatqanda, ara týsemin dep 1921 jyly azghyndaghan jandardyng qolynan qaza tabady. Búl oqighany "Aq jol" gazetindegi qazanamadan kórgen aqyn qatty kýizelgen kórinedi. Mәshhýrding túla-boyy túnghyshy Shәrәpy de әjeptәuir sauat alady. Ózi aldynghy qatardaghy kolhozshy bolsa kerek. Onyng búl balasy 1936 jyly óz ajalynan qaytypty. Kenje úly Pazyl da kóp jylday múghalimdik qyzmet atqarady. Partiya men ýkimet enbegin baghalap, Lenin ordenimen nagradtaghan. Ol 1970 jyly ómirden ozypty.

Áriyne, Mәshhýr Jýsip "Allany bir, payghambardy haq" degen músylman.

Islamnyng bes paryzy bireui - iman,

Tappaydy búl beseuin dýnie jighan.

Yqtiyat, shyn niyetpen júmys qylyp,

Erlerdi ait Qúday ýshin janyn qighan, -

dep tolghap qana qoymay, ózi de sharighat jolymen jýrgen taqua. Mәshhýr shaytandy moldalarsha úghynbaydy. Ony derbes malghún, júrt kózine kórinbey jýrip azghyrushy dep qaramaydy. Aqyngha sóz bersek, ol: "Aghashtyng boyynda gýrildep aghyp jatqan ózen - adamnyng denesindegi qan. Áy, jigitter, esterinde bolsyn, ony "shaytan" - deydi. Ol bir kesek nәrse emes, denene aram qan bop kirip, jýregine baryp, jýregindi tolqytyp, ózindi búzady. "Shaytan" degen ózinning oiyng deydi.

Aqyn qolyna týsken bir shejireni oqyp otyryp bylay dep jazady: "Týgel sózding týbi bir, týp atasy Mayqy bi" degendey, anyq qazaqtyng óz ortasynda sóilenip jýrgen tanymal sózden shejire alyp jazghan bireui de joq", - deydi.

Jaqynda ghana osy olqylyqtyng ornyn toltyryp Mәshhýr Jýsipting onynshy tomy - "Qazaq shejiresi" Pavlodar qalasy­nan jaryq kórdi. Búl enbek halyq susap kýtken tanymdy dýniye. Qúrastyru­shylar tarapynan berilgen týsinikte: "Qoljazbalardaghy materialdar mazmúnyna qarap, ghalymnyng tariyh, mәdeniyet, әdebiyet mәtinderin bir-birinen bólmey tútas úsynghanyna nazar audaramyz. Sol sebepti mәtin tútastyghyn saqtau maqsatynda oryn alghan foliklor, әdebiyet ýlgileri, fәlsafalyq-diny oilary qoljazbadaghy jazylu reti boyynsha aralas berilip otyr. Mәshhýr qoljazbasyndaghy keybir mәtindi tariyhqa da, әdebiyetke de jatqyzugha bolatynyn eskergen jón", - dese, búl óte dúrys baghamdalghan mәsele dep bilemiz. Mәshekeng orta jýz bolghandyqtan kóbinese óz elin jan-jaqty jazghan. Úly jýzdi de, kishi jýzdi de, qojany da, tóreni de ara-túra bolsa da sóz etedi. Arghyndardyng arghy atasy jayly Búqar jyrau:

Bәrimizdi súrasan,

Qútan baydyng balasy.

Arghyndardyng sabasy,

Qaraqoja bas bolyp,

Qabyl bolghan dúghasy, - deydi.

Al Mәshhýr Jýsip arghyn, nayman, taraqty, qypshaq atalaryn jeke-jeke taratyp, olardyng ishinen shyqqan súltan, bi, batyr, әnshi, aqyndar jayly da әjeptәuir mәlimet beredi.

Mәshhýr Jýsip ómirge kózqarasynda, әleumettik bolmystardy týiip-baqylauda synshyldyq iydeyasyn ústandy. Ol keyde ózi ómir sýrgen tústyng qaltarys-qatpary kóp kólenkeli jaqtaryn barynsha batyl synaydy, patsha sheneunikterinin, biy-bolystardyng "alsam, jesemnen" basqany bilmeytin ozbyrlyghyn qatty shenep aitady. 1905 jylghy halyq kóterilisi jayly tebirene tolghap, patshanyng 17 qazandaghy maniyfesi kóz boyaytyn jalghan búiryq ekenin eshnәrseden taysalmay aitqan da Mәshhýr Jýsip edi.

1907 jyly Qazan qalasyndaghy Qúsayy­novtar baspahanasynan Mәshhýr Jýsipting "Hal-ahual", "Tirlikte kóp jasaghandyqtan kórgen bir tamashamyz", "Saryarqanyng kimdigi ekendigi" dep atalatyn ýsh kitaby birdey jaryqqa shyqty dep jogharyda aittyq. Bir aita ketetin jәit, "Tirlikte kóp jasaghandyqtan kórgen bir tamashamyz" atty jinaq "Hal-ahual" kitabynyng tolyqtyrylyp basylghan týri dese de bolghanday.

Aqynnyng osy kitaptaryn qadaghalap oqyghan adam onyng sol kezdegi Reseyding sayasy hal-jaghdayymen belgili bir dәrejede tanys ekenine kózi jetedi. Onyng búl ólenderinen 1905 jylghy halyq kóterilisining de әseri bar ekeni kórinip túr. Osy kitaptardyng ishinde patshanyng otarshyldyq sayasatyna qarsy aitylghan pikir de kezdesedi. Mәshhýr Jýsip Reseymen qosyludyng progressivti jaqtarymen birge, qiyndyghy da az bolghan joq dep aitypty. Eger biz osy ýsh jinaqta jyrlanghan dýniyelerdi týiip aitar bolsaq, halqymyzdyng sol kezdegi túrmys-tirligin, is-әreketin, jan-dýniyesin birshama surettep beruimen de qúndy der edik.

Mәshhýr Jýsip Búhara, Tashkent, Týrkistangha ýsh ret sapar shegedi. Birinshi ret 1887 jyly, yaghny 29 jasynda barady. Búl joly Búharada oqyp, bilimin kótergen siyaqty. Arabsha, parsysha shyqqan kitaptardy qadaghalap zertteydi.

Ekinshi ret barghany turasynda:

Zubarjat shyghys bapqa búl barghanym,

Jylym qoy, otyz jeti jasym edi, - dep anyqtama beredi.

Mәshhýr Jýsipting óz aituynsha, ol 1895 jyly aragha segiz jyl uaqyt salyp, jogharydaghy atalghan qalalargha qayta barypty. Aqynnyng búl eki sapary da onyng bilimin kóteru maqsatynan tughandyghy kórinedi.

Al, endi Búhara, Tashkentke 1907 jyly ýshinshi ret baruynyng jón-josyghyna kelsek, ol aldynghy eki sapardan basqashalau. Onyng sebebi, aqynnyng osy jyly jaryq kórgen ýsh kitabynda kedey-kembaghaldyng mýddesin kóp tolghaghandyghynan da bolsa kerek. Búl jóninde naqty mәlimetti Á.Qonyratbaev beredi. Ol: "Mәshhýr Jýsipting jogharghy ýsh kitabynyng zangha iligip taratylmauy, ony basyp shygharghan Qazandaghy Qúsayynovtargha 12 myng som auyr aiyp salynuy, aqynnyng qamalushylar tizimine úshyrap el ishinde búghyp jýrui osydan", - dep tújyrymdaydy.

Aqyn Búharagha, Tashkent jaqta tórt jyl jýrip oralghan song da jaghdayynyng jóndi bolmaytynyn týsinip, búl joly Edil, Jayyq jaghalauyn aralaydy.

1940 jyly shyqqan "Qazaq әdebiyeti hres­tomatiyasyna" Mәshhýr Jýsipting "Shaytannyng saudasy" ense, osy jyly Mәskeuden jaryq kórgen "Dala әni" atty qazaq poeziyasynyng antologiyasynda bir óleni basyldy. Sonday-aq, "HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti" (1983j.) atty kitapqa birneshe ólenderi endi (qúras­tyru­shylar T.Ábdirahmanov, Q.Jarmagham­betov), M.Maghauinning qúrastyruymen 1978 jyly "Sovetskiy pisateli" baspasynan shyqqan "Poety Kazahstana" degen kitapta "Shaytannyng saudasy" taghy da basyldy. Ol 1889-1894 jyldar aralyghynda "Dala ualayaty" gazetinde birneshe problemalyq materialdar, "Ayqap" jurnalynyng 1912 jylghy eki sanyn­da kólemdi maqala jariyalady.

Aqyn búl shygharmalarynda da kópshilik qauymdy enbekke, oqu-bilimge, adaldyqqa ýndey­di. Ásirese qolynnan kelgenshe kisige jaqsylyq iste, kedey-kembaghaldyng qajetin óteu adamdyq boryshyn. Al, halyq ýmitin aqtarlyq iygilikti ising bolmasa, kisi sanatyna qalay qosylmaqsyn? - degen pikir qorytady.

Ol adaldyq, adamdyq jayyndaghy tolghamdy oilaryn ólen, maqala, anyzdyng ainalasynda ghana aitpay, kóptegen dastan da jazghan. Olardy jogharyda atap óttik.

Mәshhýr qazaqtyng kóptegen bilikti adamdarymen kezdesken. Sonyng biri - ataqty Qajymúqan baluan. Ol onymen 1925 jyly tanys-bilis bolyp, ekeui Bayanauylda birneshe kýn birge jýripti. Biri aqyn, biri baluan - óner adamdary ishtey týsinisip, qyl ótpes dos bolyp, qimay-qimay ajyrasypty. Sonday-aq, Atbasar duanynyng túrghyny Meyram Janaydarúlymen de syrlas dos bolypty. Búl kisi óz zamanynyng oqymysty adamy eken. Arabsha, parsysha, oryssha sóiley de, jaza da bilipti. Ayryqsha qasiyeti - auyz әdebiyetin kóp jinapty. Sonymen birge "Myng bir týnnin" bir tarauyn ólenmen jyrlap, 1895 jyly "Dala ualayaty" gazetining 41-49 nómirlerinde jariyalapty. Meyram jyrlaghan búl dastan Ý.Súbhanberdina qúrastyrghan "Qissa-dastandar" (1986 j., 28-32-better) atty kitapqa endi.

Meyram qara sózben emes, taqpaqtap, maqaldap-mәteldep sóileydi eken. Onyng bizge jetken múrasy joqtyng qasy. Ol adamgha Mәshhýr Jýsip minezdeme bere kelip: "Aqyldy adamda kýlki de joq, ashu da joq, kemdik kórip, taryghyp sasu da joq, basyna Qap tauynday baqyt qonsa, shalqasynan shalqayyp tasu da joq", - dep baghalapty.

Jolmúrat Jýsipúly óz qoljazbasynda Mәshhýr Jýsipting ataqty Bógembay batyrdyng nemeresi Saqqúlaqpen de tyghyz qarym-qatynasta bolghanyn, ol adamnan aqynnyng halqymyzdyng әdeby múrasyn kóshirip alghandyghyn da aitady.

Mәshhýr Jýsip Aqan serimen birneshe ret kezdeskenin, onymen syrlasyp, pikir alysqanyn aita kelip, bylaysha tebirene sóz etedi: "Aqan serining Qúlageri ólgen song búrynghy serilik minezdi qaldyryp, kóp bas qosatyn as, jiyn-toygha jýrmeytin, barmaytyn bolyp, dýnie mahabbatynan mýlde kónilin suytty. Aqan seri adamzattyng súnqary, qyzyl tilding dilmәri edi, jigitting qúlpy jibegi edi".

Mәshhýr Jýsip el ishin kóp sharlap, aqsaqaldy qart, aq samayly әjelerding auzynan halyq auyz әdebiyetin jinaydy. Sol maqsatpen keyde baratyn auylyna jete almay dalagha qonsa, keyde taudyng ishindegi búlaqtyng basyna týneydi.

Aqyn mal sonynda salpaqtap kýndiz-týni enbek etip jýrgen kedey sharuanyng auyr azabyn, jetim men jesirding kóz jasyn ólenge qosty. Sol qiyndyq beynebir óz basynan ótip jatqanday sezindi:

Bolmaydy týn kýndizsiz, kýndiz-týnsiz,

Ay kirsiz degen sóz bar, Qúday minsiz,

Shattyq penen qapalyq kezek nәrse,

Birinen song biri bar artyq - kemsiz, -degen joldarmen dýniyening birqalypty túrmay ózgeretinin, aldaghy jaqsy kýnnen kýder ýzbeu kerektigin jyrlaydy, elge demeu, sýieu bolyp, basu aitady. Biz osy joldardan aqyn óz qara basynyng ghana qamyn oilap qoymay, ózgening de ózegindegi óksigin, ókinishin bar janymen sezine alatyndyghyn kóremiz.

Keyde qara qyldy qaq jaratyn turaly­ghymen de Mәshhýr Jýsip el ishining pysyq­taryna jaqpay qalatyn kezderi bolypty. Sol sebepti birde momyn sharualarmen kónili ósip jýrse, birde ózin jýdep-jadap jalghyz qalghanday sezinedi. Ondayda ol qasqayyp túryp jyrlap ketetin:

Búl sózim alty alashqa tanys bolsyn,

Adamzat ermin dese namys bolsyn.

Bir Qúday bolysqangha dúshpan onay,

Kóptigi qopadaghy qamys bolsyn.

Aqyn adam balasyn erlikke, ór namysqa shaqyrady, adal jandy bir Allany ózi qoldap-qorshaytyndyghyn tebirene tolghaydy. Mәshhýr Jýsipting esimi kózining tirisinde-aq kóp jerge tarap ketken edi. Onyng da birneshe sebepteri bar. Birinshiden, ol búl kezde birneshe kitaptary shyghyp, elge tanylghan-dy, ekinshiden, kóne múrany jatpay-túrmay hatqa týsiruimen de belgili bolghan desek, osynday jaqsy isterine qanyq ziyaly qauym onyng enbegin airyqsha baghalap, óz enbekterinde atyn qúrmetpen atap otyrghan. Mәshhýr Jýsip qoljazbalaryn aqtaryp otyryp QR ÚGhA Ortalyq kitaphanasynyng qoljazbalar qoryndaghy 850-papkadaghy aty-jóni belgisiz bireuding mynaday bir esteligine kózimiz týsti: "Aqyn jeti kýn auyrdy. Dәl jeti kýn auyryp jatqanda bir aitqan sózi: "Ajal jýr jaghalap qoymaymyn dep, Shәrәpiyden jýr bermeymin" dep myrs etip kýledi (Shәrәpiyden ýlken balasy). Ózi tirisinde aitushy edi, "jetpis ýshke jetkenshe baltalasang da ólmeymin. Jetpis ýshten ary qaray sýireseng de aspaymyn", - dep.

"Azyraq-azyraq tynyshsyzdanyp jatqan kisidey bolyp, jan tәsilim etti de, pysyldap úiyqtaghan kisidey boldy. 1931 qoy jyly júmagha qaray tangha jaqyn ayauly aqyn, zerdeli jinaushy, jaqsy azamat jaryq dýniyemen birjola qoshtasty", - delinipti.

Mәshhýr Jýsip býkil týrki halqyn tegis sýigen, ony "batyr da, qaysar el" dep dәriptegen, týrki tili arab tilinen keyingi ghajayyp ýndi, mazmúndy til ekendigin dәleldep aitqan. Ásirese, Qoja Ahmet Yasauiydi týrki elining ghúlamasy ataghan, búl kisi turaly bir anyzdy keltiredi. Sopy aqyn "toqsan toghyz myng mashayyghyn" shaqyryp: "Sizder barshanyz bir jerde otyryp, bas-basynyzgha bir auyzdan sóz aityndar, keyingi zamangha estelik bolsyn", - degende, "qay retti qylyp sóileymiz" dep Súltan haziretting ózinen súraghanda: "Maqal dep aitylatúghyn sóz bolsyn..." depti. Eng aldynghysynyng aitqan sózi eken: "Haziret barshamyzgha bir-bir sóz ait dep shaqyrdy. Jalghyzyng dәneme aitpaysyn, ózing bilme, bilgenning tilin alma degen osy eken-au", - deydi. Sonda solardyng eng ayaq sonynda qalghany: "Senderding qasynda qúiysqangha qystyrylghan tezek syqyldy bolyp jýrip men ne aitamyn", - degen eken. Orta buynda bireui dәneme aitpaghan son: "Kel, múny qol-ayaghyn baylap, tipti eshteme aitpasa sugha tastap jiberelik" dep bas salghanda: "Qúdaygha shýkir, kóp qorqytady, tereng batyrady" degen osy eken-au", - depti. Qazaq ishinde "maqal" dep aitylyp jýrgen sóz toqsan toghyz myng mashayyqtan qalghan eken desip keledi", - dep zertteushi aitsa, biz maqal-mәtelding bir ýlgisi Qoja Ahmet Yasauiyden bastau alghan shyghar degen oigha qaldyq.

Osynday qyruar jaqsy isimen halyq aldynda aiday jarqyrap kóringen ghúlama jan qashanda halqynyng jýreginde.

Sәrsenbi DÁUITÚLY, filologiya ghylymdarynyng doktory.

 

0 pikir