«Júmbaqtasta» ótken jiyngha biz de qatystyq. «Bizdi shaqyrghan joq» dep renish aitu oiymyzda joq. Jer men el taghdyry qyl ýstinde túrghanda qanday shaqyru qajet?!
Bir top jeltoqsandyqtar da jolgha shyghugha oqtalghan eken, saparlas boldyq, Jer ýshin kýresemin dep, biylikting tabanyn tozdyryp, jol sómke arqalaudan jotasy jauyr bolghan Baqytqan bauyrymyz jetti, auyldan. Jiyn bolatyn kýnge kózi ashyq, kókiregi oyau Rysbek inimiz de ýlgerip jetti.
Jol boyy pikirlesip, oilarymyz bir jerden shyqqandyqtan jәne jeltoqsandyqtargha óz basym qúrmetpen qaraytyndyqtan, óz pikirimdi solardyng atynan bildiruge rúhsattaryn alyp, jazghanymdy úsynyp otyrmyn.
Erte kelip, Múhtar Tayjangha jolyghyp, ainaldyrghan 3-4 adamnyng әrqaysysy 3(!) minuttan sóz súradyq, qoghamdyq tyndaugha esik ashyq ekenin naqtyladyq. «Belgilengen adamdar sóilep bolghan son, sóz beremiz» dedi Múhtar. Kelistik.
Sóz berilmedi. Eng qúryghanda, keshirim súrap: «Sóz beruge ýlgermedik, qaghaz jýzinde qaldyryp ketinizder» degen de ishara bolmady. Múhtar Tayjan dóreki týrde zang búzushylyq jasady.
Búl jerde: preziydentting «Halyq óz pikirin aitsyn», «Halyq arasynda týsindiru júmysyn jýrgizu kerek» degen eki birdey tapsyrmasy taghy da oryndalmay, aidalada qaldy. Al eng bastysy halyqtyng qúqy ashyqtan-ashyq taptaldy! Qúqyghy taptalghan azamattar Tayjannyng ýstinen sotqa shaghymdansaq ta bolady, biraq negizgi mәsele – jerdi qorghap qalu bolyp túr.
Halyq onsyz da ashynuly, ashuly. Onyng bir sebebi, mynau aqparattyq zamanda halyqqa aqparattyng dúrys jetpeui. Osyny eskerip, halyqqa keshirimdilikpen qarap, qarsy pikirlerge shydamdylyq tanytylmasa, tyndalmasa, halyq kókeyindegi kóp kýdikke jauap ala almasa, ol nesine Ashyq esik, qanday Qoghamdyq taldau?!
Ýige kelgen song da, beynekórinisterdi qarap shyqtyq. Múhtar tyrysyp-aq jatyr, sóilegenderdi jekelep FB-gha salypty. Jiynda otyrghannan góri, FB-dan qaraghanda bar mәsele búrynghydan da aiqyndala týsedi eken... Qysqa aitqanda, komissiya jayylymdyq jerlerdi keneytu, jer telimin konkurs arqyly bergende, búryn bolmaghan qoghamdyq kenes qúrylatyny, 10 sotyq jer telimderin beru turaly sheshim shygharypty.
Jaqsy dýniye. Býginde maly kóbeye bastaghan qazaqqa jayylymnyng keneygeni kerek. Búl ýshin, әriyne rahmet.
Qoghamdyq kenes – kýmәn tughyzady. Bizdegi biylik jýiesi vertikalidy bolghandyqtan, qarapayym halyqqa múnan keler payda az, múny taldap týsindiru qajet emes...
10 sotyq jerge kelsek, sonau 90-shy jyldary «әrqaysylaryng 10 sotyq jerge ie bolasyndar» dep, kýrkedey ýilerin jekeshelendirip, jeke menshik iyesi atanyp, halyq quanyshtan esi shyghyp jýrip, milliondaghan gektar jerding jalgha berilip, satylyp ketkenin bilmey qalghan!
Zanger Anton Fabryy aitqanday qazir jer qatynastary salasynda sayasy daghdarys oryn alghan. Ol: «Aqpanda qabyldanghaly otyrghan ózgerister boyynsha, ras, múnan әri memleket sheteldikterge jer satpaydy, jalgha da bermeydi. Biraq, jeke túlghanyng sheteldikterge jerdi jalgha beruine, satuyna tyiym salatyn bap joq. Sonda, moratoriy jariyalanyp qoyyp, jeke túlghalar arqyly jer sheteldikterge jaylap satylyp ketpey me?» dedi. Jerge ashyq kadastr bolmaghandyqtan, jer telimderine qatysty aqparat «jabuly» túrghandyqtan, halyq ta osyghan qatty alandauly. Jәne A.Egeubaev, A.Fabryi, M. Iliyasúly, Q.Omarúly t.b, qogham belsendileri ótken jyldyng 5 jeltoqsanynda A/sh ministrligine, mәjiliske, premier-ministrding atyna Ýndeu tapsyrghan. Jogharyda aitylghan jәne basqa da «lazeykalardy» birjola jauyp tastau, 2003 jyldan beri jerge jekemenshik qúqyn engizbeu turaly aitylyp kele jatqanyn, ózderi osy ústanymdy qoldaytyndaryn jәne 92-shi bapty (iygerilmegen jerlerdi fermerlerden qaytaryp alu-avt.) mýlde alyp tastaudy talap etkenderin jetkizdi. «Sebebi, iygerilmegen jerdi kez kelgen adam satyp ala alady. Osyghan deyin tórt otyrysqa qatystym, ýnemi osyny talap etip kelemiz, biraq býgingi bolatyn ózgeriste múnday bap joq» dedi zanger. Al Ashyq hatqa mardymsyz jauap qaytarylady, 29 qantar kýni parlament qabyldauynda bolghan belsendiler qatty aitys-tartysqa baryp, sonynda parlament «biz búl mәseleni sheshe almaymyz, júmys tobynyng sheshimi qanday bolsa, solay sheshemiz» degen! «Sóitip olar halyqqa qyzmet etuden erikti týrde bas tartty» dedi A. Fabryi.
Qogham belsendilerining parlamenttegi kezdesuinen keyin birneshe otyrys ótkizilse de, búlar shaqyrylmaghan, qatystyrylmaghan! Tipti olardy azsynyp: «5-6 adam – halyq emessinder» degen.
Dos Kóshim óz kezeginde: «2016 jyly biz kóshege ne ýshin shyqtyq? Nesine moratoriyding uaqyty bitkenin kýtip otyra beruimiz kerek, ózgeristerdi engizbey? Qúdaygha shýkir, Qazaqstannyng kósheleri bar, milliondaghan halyq bar» degen edi.
Anton Fabryy da osyny aitady jәne naqty ispen kórsetedi.
Halyq narazy bolghan bapty býgin ózgertpesek, qashan ózgertemiz? Sonda moratoriy ne ýshin jariyalandy? Nege bir qaynauy ishinde zandy tezdetip qabyldaugha jantalasyp qaldyq?
Eng bastysy búl jerde halyq bir nәrseni týsinui tiyis: moratoriy – jer turaly zannyng keybir baptarynyng kýshine tyiym saldy, al sol baptardy ózgertuge tyiym salmaydy!
Sonda zang kedergi bolmasa, jer komissiyasyna ne nәrse kedergi, moratoriy jariyalanghan baptardy ózgertuge kýsh salugha?
Jer ýshin keshe kóshege shyghyp, sonyng arqasynda komissiya qúryp (eshkim múny úmytpauy tiyis!) әreket etu – sugha ketip bara jatqan adamnyng bir batyp, bir shyghyp, aua jútyp ýlgerip: ne algha maltuy, ne su týbine ketui siyaqty... Yaghni, qazaq últyn últ etip úiystyratyn da, ne qúrdymgha ketiretin de, dәl qazir – jer mәselesi!
Múny qazirgi jer komissiyasy bilmey otyrghan joq, biraq búlar da jerge qatysty jobany sýiretpege salghannan әrige baratyngha úqsamady, qazirgi qalpymen.
Bir kezde Alashordashylardyng Avtonomiya qúrudaghy maqsat - tek sayasy bostandyq qana emes, eng bastysy óz jerinde jýrip, mal jayylymy ýshin óz jerin jalgha alu (!) dәrejesine jetken qazaqtyng jerin qaytaru, ghasyrlap otarlanghan jer mәselesin sheshu edi!
Olar birinshi kýnnen bastap, bodandyqqa berilip ketken jerlerdi qaytarumen ainalysty. Telim-telim bolyp ketken qazaq jerin avtonomiyagha jinaqtau onay bolmady. Býgin de qazaqqa óz jerin últ iygiligi ýshin týgendeuge tura kelip túr! (Ókinishtisi, ata-babadan qalghan jer ýshin shetten kelgen jau emes, biylikpen, óz sheneunikterimizben kýresuge tura kelip túr!). Býgin qughyndaghy «Alash joly», «Jer taghdyry» aldyna jerdi halyqqa qaytaru tapsyrmasyn qoyghanyn qogham kórip otyr: sheteldik investorlar men jer alpauyttary iyemdenip otyrghan qazaq jeri – halyqqa qaytaryluy tiyis. Búl onay bolmay túr. Múny týsinu ýshin Auyl sharuashylyghy jerlerin paydalanu qúqyghynyng tarihyn keltirudi jón kórdik.
...1990 jyl, 16 qarasha. «Jer kodeksi» boyynsha, a/sh tiyesili jerler QR azamattary, shetel azamattaryna jәne zandy túlghalargha uaqytsha paydalanu qúqyghymen 3-10 jylgha jalgha alady;
1995 jyldan bastap, QR Preziydentining zandy kýshi bar «Jer turaly» Jarlyghy boyynsha, a/sh jerler Qazaqstan azamattary men sheteldikterge uaqytsha paydalanu qúqyghymen jalgha alu sharttary arqyly (3- 99 jylgha deyin) beriletin bolady. Sheteldikterge jer paydalanu qúqyghyn beru kelisimshartqa sәikes, memlekettik zattay granttardy qospaghanda, jer uchaskeleri jaldau sharty arqyly beriletin bolady;
2001 jyldan bastap, «Jer turaly» zangha sәikes a/sh jerler sheteldikterge jәne azamattyghy joq adamdargha uaqytsha paydalanu qúqymen, jalgha alu sharttary arqyly qayta paydalanugha beru qúqyghynsyz 10 jylgha deyingi merzimge berildi. QR jeke jәne zandy túlghalaryna 49 jylgha deyin (5-49 j.) berildi;
2003 jyl 22 qazanda, Ýkimetting №1071 Qaulysymen shetel azamattarynyn, azamattyghy joq adamdar men sheteldik zandy túlghalardyng tauarly a/sh óndirisin jýrgizu ýshin uaqytsha jer paydalanu qúqyghynda boluy mýmkin a/sh maqsattaghy jeruchaskening bir әkimshilik audan (qala) ishindegi maksimaldy kólemi bekitilgen.
2011 jyly «QR keybir zannamalyq aktilerine jer qatynastaryn retteu mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Zanyna sәikes, sheteldik azamattar, azamattyghy joq adamdar, sheteldik zandy túlghalar, sonday-aq Jarghylyq kapitalyndaghy sheteldikterdin, azamattyghy joq adamdardyn, sheteldik zandy túlghalardyng ýlesi 50 payyzdan asatyn zandy túlghalar jer uchaskelerin 50 jylgha deyingi merzimge jalgha alu qúqyghyn iyelene alady.
Kórsetilgen norma 2015 jylghy 1 qantargha deyin qyzmet etti. «QR keybir zannamalyq aktilerine QR-da kәsipkerlik qyzmet ýshin jaghdaydy týbegeyli ózgertu mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly 2014 jyl, 29 jeltoqsandaghy QR Zanyna sәikes sheteldikter, azamattyghy joq adamdar, sheteldik zandy túlghalar sonday-aq, jarghylyq kapitaldaghy sheteldikterdin, azamattyghy joq adamdardyng ýlesi 50 payyzdan asatyn zandy túlghalar a/sh jer uchaskelerin 25 jylgha deyingi merzimge (10 jyldan 25 jylgha deyin úzartyldy) jalgha alu qúqyghymen iyelene alady.
Osy songhy zandylyqta mynanday anyqtama berilgen: «Sheteldikterge jalgha beru merzimi shetelderden investisiya tartu maqsatynda 2014 jyldyng 14 aqpandaghy Preziydent tapsyrmasyn oryndau ayasynda úzartyldy».
Sonda, biz sheteldikterge jerdi jalgha berudi biz 1990 jyldan bastap ketkenbiz! Endi «Jer-halyqtiki!» dep úrandau az, ony jýzege asyru ýshin naqty is kerek, tabanynyng taghasy taymaytyn zangerler kerek! «...Qaytpas qara nar eken, býitken bizding búl iske!..» degendey bolyp túr. Biraq jer komissiyasynyng býgingi betalysy bizge basqasha kórindi...
Onyng ýstine, komissiyada ashyq pikir aityp jýrgen azamattardyng shettetilui, qudalanuy, úsynystarynyng qabyldanbauy, o basta komissiya qúramynda bolghan últshyldardyng (D.Kóshim, M. Shahanov) óz erkinshe shetteui kimdi de bolsa oilantady:demek, mәsele biz oilaghannan da kýrdeli bolyp túr. «Jerim» degen azamattardyng aldy týrmege toghytyldy. Biraq, solardyng talabyn qoldaytyn halyq bar ekenin tanytu ýshin osy komissiya qúryldy emes pe? Álde biz qatelesemiz be? Álde biz shynymen halyq, últ boludan qalyp baramyz ba? Keshe alangha shyqqan halyqtyng arqasynda býgin Astana tórinde otyryp, alqaly jiyndy basqarghandar sol halyq talabynda aitylghan mәseleden nege ainalyp ótkisi keledi?
Shynyn aitu kerek, bayandamashylar da, sarapshylar da, « pikir bildirushiler» de, bir Anton Fabryigha tatymady!
Zanger-sarapshy B.Baqytjan: «24-1, 37. 48. 97-baptargha tyiym salynghan son, qazirgi zang jobasynda sheteldik faktor joq» dedi. Degenmen, Qazaqstanda a/sh jerlerin paydalanu qúqyghy 99%, al jekemenshik qúqyghy 1 % ghana ekenin atap ótti. Affiylendirilgen túlghalar turaly shola aityp: «Eger paydalanu qúqyghyna shekti bólik qoyylsa, zang tetigi júmys istegen bolar edi. Bizde jalgha beriletin jerlerge shekti bólik joq» dedi sәl de bolsa jerge qatysty mәselening shetin ashyp.A.Qúspanov bolsa, ainaldyryp-aynaldyryp kelip, kýn tәrtibinde bolmasa da bolashaqta poligongha jer telimderin jalgha bermeu turaly kóbirek sóilep, sonynda ol da B.Baqytjan aitqan tórt bapqa «sýiene saldy». Kýn tәrtibinde joq taqyrypty qozghay túryp, naqty jerge qatysty A.Egeubaevtyng sheteldik kompaniyalar turaly aighaqtaryn: «Ol búl jerde kóteriletin mәsele emes, ony prokuraturagha tapsyru kerek, solar ainalysatyn is» dedi. «Parlament – baqylaushy organ emes, zansyzdyqtardy baqylamaydy» dep, onsyz da halyq talabyn tabanasty etip otyrghan parlamentti qorghap sóiledi. «Jana jobada latifundisterge toqtau salatyn tetik bar» dedi A. Qúspanov, biraq onyng qanday bap, qay tetik ekenin Fabryy siyaqty ashyp aitpady. Ras, A.Qúspanovtyng Qazaqstan ýshin Qytay, Resey faktory bar ekenin aitqany azamattyq boldy. Búl turaly R. Sәrsenbay aitqan sóz halyqtyng kónilin dóp basty. Shynyn aitu kerek, keybir sózderi qaytalau bolsa da, R.Sәrsenbay oiyn ótkir aitty!
Qytay qazir jalgha alu (!) arqyly Resey, Ukrainanyz ne, Afrika, Latyn Amerikasynan jer iyelenip qalugha úmtylyp otyr. Avstraliya, Vietnam, Filippin óz jerlerinen birjola airylyp qalu qaupinen qorqyp, jerin Qytaygha jalgha beruden bas tartuda.
Osynday geosayasy jaghdayda, bizding kez kelgen ishki zanymyz, әsirese jer turaly zang myghym, bekem bolu kerek emes pe?!
Adamdar A.Qúspanovtyng «Almaty siyaqty qalalarda baspana salu ýshin jer telimderin berip, bireu eki qabatty kottedj salsa, endi bireu bilgeninshe ýy túrghyzyp, ýshinshileri baspana sala almay, qalanyng sәulettik kórinisin búzyp jibergen, sondyqtan jer telimderin (10 sotyq jer-avt.) auyldy jerlerden beru kerek» degenin týsinbey qaldy. «Auylgha sen songhy ret qashan bardyn?» degen replikalar boldy. Replika oryndy: auylda júmys orny az. Tipti joq ta! Adamdar sol Almatyda iyesiz qalghan qoqys oryndaryn tazalap, baspana salyp alyp jatqanyn ol biledi me eken? Býginde 10 sotyq jer – halyq ýshin janalyq emes, onyng jyryn bir bilse, halyq qana biledi. Kórshi-kólen, alys-jaqyn aghayynnyng «10 sotyq» dese, «basy syrqyraydy»... Ózge әleumettik topty qaydam, ózimning ainalamda jýrgen jeltoqsandyqtar arasynda zandy týrde kezekke túryp, 10sotyq jer alghanyn estimeppin. Estiytinimiz: «Kezekke túrudyng ózi qiyn» nemese «jer joq». Men biletin bir jeltoqsandyqtyng 10 sotyq ýshin kezekke túrghanyna biyl 15 jyl bolypty!
A. Qúspanovtan búryn shyghyp sóilegen A. Egeubaev naqty mysal, qújat negizinde «Bәtua» arqyly, milliondaghan investisiyalardyng auqymdy kólemi ofshorda ekenin ashyp aityp: «Múnan bylay investisiya degendi qoi kerek!» dep bir-aq kesken-di. A.Qúspanov bolsa, óz kezeginde: «Osynsha jerimiz bola túra, investisiya tartpay qalay otyramyz» dedi.
(jalghasy bar)
O basta jer komissiyasynyng qúramynda bolyp, keyin bizge belgisiz sebeptermen ketip qalghan Dos Kóshim de qate bolmasa, besinshi otyrysta: « Jerdi nege sheteldikterge jalgha beru kerek desek, investisiya tartu ýshin deysizder, a/sh salasyndaghy ozyq tehnologiyany alyp keluge sizderge kim tyiym salyp jatyr? Barynyzdar, ailap jatyp kórip-ýireninizder de, elge alyp kelinizder. Solay istep jýrgen azamattar bar ghoy, aralarynyzda» degen bolatyn.
(jalghasy bar)

Jalpy jer komissiyasy ә dep júmys bastaghanda, jaqsy-aq bastalyp edi. Dos Kóshim: «Komissiya a/sh jerlerine qatysty ghana júmys istey me, bolmasa jer spektoryn tolyq qamtidy ma?» dep Saghyntaevqa súraq qoyyp, komissiyanyng mәn-maqsatyn ajyratyp, M.Tayjan ashyq kadastrdy batyl talap etip, komissiyada a/sh salasyndaghy iri kompaniya iyeleri ghana emes, orta jәne shaghyn a/sh kәsipkerlerining de pikirleri qamtyluy tiyis» dep adamshylyq kórsetip, halyqqa bir taban jaqyn ekenin tanytyp baqqan. Keyin ashyq kadastr turaly auyz ashpaytyn, al orta, shaghyn sharuashylyq iyelerine basqa emes, ózi sóz bermeytin dәrejege jetti...
Osy A. Egeubaev ta, M. Tayjan da – jerge qatysty el aralady. Biraq nege ekeui eki týrli memleketti aralaghanday nemese biri Aydan, ekinshisi Marstan týskendey sóileydi? Olar aitqan úsynystar men pikirler, aighaqtardyng arasy nege jer men kóktey? A.Egeubaev, M. Iliyasúly, Q,Omar, A. Fabryy t.b. úsynghan 13 úsynystyng eng bolmaghanda nege bireui (?!) jobagha enbeydi? Komissiya nege bir jaqty sheshim qabyldaydy? Osydan keyin, biylikke, ýkimetke, qazirgi komissiyagha senuge bola ma? Dos Kóshim dúrys aitty: «Halyqta biylikke degen senimsizdik basym». Tayjan bir qauym elge «sóz beremiz» degen azamattyq sózinen tayyp ketip, búl senimsizdikti kýsheyte týsti. Jogharyda kórsetilgendey, 1990 jyldan bastap sheteldikterge jer telimderin jalgha berip kelgenimizden halyqtyng basym bóligi habarsyz. QR «Jer turaly» kodekske 2003, 2008, 2011, 2014 jyldary ózgerister engizildi. Halyq osy ózgeristerdi talqylaugha qatystyryldy ma? Joq! Demek, endi býgin halyq moratoriyge senimsizdikpen qarasa, oghan negiz bar .
«Halyq: «moratoriy merziminen búryn toqtatylmay ma?» deydi. Siz aitynyzshy, biylikting oiynda moratoriydi merziminen búryn toqtatu bar ma?» degen súraqty Tayjan a/sh ministrining orynbasary E. Nysanbaevqa qoydy. Ol: «Preziydentting sheshimin eshkim ózgerte almaydy» dedi. Al eger preziydent moratoriyge qatysty sheshimin kýrt ózgerter bolsa, ony da eshkim ózgerte almaytyny anyq.
Moratoriy degenimiz ne?
Ensiklopediyalyq sózdikte: «Moratoriy» – bayaulatu, uaqyt sozu» degendi bildiredi. Azamattyq qúqyq túrghysynan qarastyrghanda, ýkimet ózi belgilegen mindetting oryndaluyn belgili nemese belgisiz merzimge keyinge ysyrady...
Yaghni, moratoriy – uaqytsha nәrse. Ol qansha jerden zandy bolsa da, jer mәselesin Ata Zan, «Jer kodeksi» ghana sheshedi. Moratoriyding belgili uaqyty boluy da, bolmauy da mýmkin eken. Sondyqtan, jerge qatysty moratoriiyge osy túrghydan da halyqtyng saqtyqpen әri senimsiz qarauy óte oryndy.
Baspasózding bir ókili: «Aydyn, sening 13 úsynysynnyng birin de týsinbedim» dep tulady. «Ol erteng halyqqa asa qajet tolyqqandy aqparat bere alady ma, halyqty adastyrmay» degen oida qaldyq.
Ashyq pikir aitatyn azamattyq qogham qalyptastyramyz deymiz. Múhtardyng adamdardy, onyng ishinde jeltoqsandyqtardy sózden qaqqany - qoghamda onsyz da tapshy sóz bostandyghyna, demokratiyalylyqqa jasalghan qastandyq, soghan ashyqtan-ashyq qoyylghan tosqauyl! Komissiya – jerge qatysty tolyq aqparat jinap, halyqtyng pikirin tyndauy tiyis edi. Halyqty tyndaugha qauqary jetpegen komissiya sol halyqtyng ashu-yzasyn arttyra týspesine kim kepil? Jәne astyn syzyp aitatyn taghy bir mәsele, JER mәselesi - әkening bedelin paydalanyp nemese ózgelerding ataq-bedelin algha salyp, sózden jaltaryp ketip nemese qanday da bir sayasy oiyngha ainaldyryp sheshiletin mәsele emes. Bireuler: «zangha qajettilik degen bolady, qajettilik sayasatqa tireledi» degen pikir aityp jatty. Halyq ýshin býgingi qajettilik, ol – jer. Búl jerde komissiyanyng alghashqy otyrystarynyng birinde Dos Kóshimnin: «Bizde qalyptasyp qalghan bir qyzyq stereotip bar. Bir nәrse bolsa: «Ýkimet aitty» deymiz. Damyghan elderde halyq aitady, ýkimet oryndaydy» degen sózi eske týsedi...
Bizdi qospaghanda, ózge qoghamdyq belsendilerge zang jobasyna engizilgen ózgerister jiyn aldynda ghana tabystalghany (sonda búl qanday talqylau?) bayqaldy. Ras, jobamen tanysyp ýlgermegenin ashyq aitqan azamattar da boldy, rahmet olargha!
Qalay bolghanda da, Múhtar «Qazirgi jasalghan zang jobasyn qoldaysyz ba?», «Moratoriydan keyin (?!) jerdi sheteldikterge jalgha berudi, satudy qoldaysyzdar ma, joq pa?» degen súraqtaryna jauap alyp, kózdegen maqsatyna jetken son, tabanyn jaltyratty.
Jasyratyny joq, «Úyattaryng qayda?» dep dauys kóteruge tura keldi.
Almatygha qaytar jol boyy eshkimning sózge zauqy bolmady. Biraq jer komissiyasyna qatysty súraqtar kóbeye týsti.
O basta komiissiya qúramynda bolghan (D.Kóshim, M. Shahanov, M. t.b.) biraz azamattar keyinnen aralaspay qaldy. Nege? Al aimaqtardan kelgen sharua adamdarynyng deni, búl komissiya tek auyl sharuashylyghyna qatysty jer mәselesin qarady ma, bolmasa jerding bar spektoryn qarastyryp, ózgerister engizdi me, týsinbey ketti...
Taghy bir mazalaghan oy – dәl qazir Jer mәselesin ushyqtyryp, oghan qatysty jiyndy dau-damaygha ainaldyrugha halyq mýddeli me? Áriyne, joq. Osy rette, barlyq biylik tarmaqtary da halyqqa degen kózqarasyn ózgertetin uaqyt boldy. Halyq býgin jerge qatysty oiyn jetkizuge, úsynystaryn aitugha mýddeli jәne jer-jerden sol ýshin jinaldy. Áli de jinalady. Demek qogham evolusiyalyq damudy bastan keshiruge pisip jetile bastady degen sóz. Dәl qazirgi jaghdayda jer mәselesin tek halyq sheshedi. Onyng uaqyty keldi. Al evolusiyalyq jolmen sheshilmegen mәselening «kóshege shyghyp ketui» qiyn emes, búl qogham damuynyng óz zandylyghy... Búl qoqan-loqy emes, búl halyqtyng obalyna qalmaudy biyliktin, komissiyanyng esine salu...
Jiynda óz basym jer inspeksiyasyna, jer qoryna qatysty súraq qoyghym kelgen bolatyn. Jer qory týgendeldi me? Álde týgendemey jatyp, ózgerister engizip jatyrmyz ba? 2016 jyldyng tamyz aiynda, komissiya tóraghasy bolghan A.Myrzahmetov preziydentting qabyldauynda bolghanda: «Jer qoryn qúru kerek, oghan keminde eki jyl uaqyt kerek» degen bolatyn. Al endi sol sózden keyin 1,5 jyl bolar-bolmastan, ózgerister engizu bastalyp ketti. Nege? Jәne osy uaqytqa deyin orta sharua fermerlerding jerin «iygerilmey jatyr» dep memleketke qaytarghanda, latifundisterden qaytaryldy ma, bilgimiz kelgen. Keybir súraqqa jiyn barysynda jauap aldyq: A/sh ministrligining ókili 50-den asa audannyng joghalyp ketken (!) shekarasyn anyqtap jatqandaryn aitty. Búl әriyne, jaman emes. Al latifundisterge qatysty súraqtyng jauabyn býkil jiyn barysy aiqyndap berdi dese de bolady...
Alashordashylar kezinde: «Alash avtonomiyasynyng jeri, ýstindegi týgi, suy, astyndaghy keni Alash mýlki (yaghny halyqtiki-avt.) bolyp tabylady» dedi.
Avtonomiya qúrudaghy maqsat - tek sayasy bostandyq qana emes, eng bastysy jer mәselesin sheshu edi!
Alashordashylar birinshi kýnnen bastap, óz jerinde mal jayylymy ýshin jerdi jalgha alatyn (!) jaghdaygha jetken, tútas otarlanyp ketken qazaq jerin qaytarumen ainalysty. Telim-telim bolyp ketken qazaq jerin avtonomiyagha jinaqtau onay bolmady. Býgin de qazaqqa óz jerin últ iygiligi ýshin týgendeuge tura kelip túr! Qughyndalugha týsken «Alash joly», «Jer taghdyrynyn» aldaryna osy – halyqqa óz jerin qaytaru turaly tapsyrma qoyghanyn býkil qogham kórip otyr. Ókinishtisi, býgin ata-babadan qalghan jerimiz ýshin syrtqy jau emes, ózimizding biylikpen, sheneuniktermen kýresuge tura kelip túr!
Qazaq jeri qashangha deyin bóliske týse beredi?
Patshalyq otarlau sayasaty ýzdiksiz jalghasty: Resey imperiyasy 1917 jyly Alash Avtonomiyasy jariyalanghanda qúramynda bolghan Altay ólkesin 1920 jyly QazASSR- ding qúramynan bólip tastady. Kenestik otarlaushylar 1924 jyly Orynbor ólkesin, 1929 jyly Qaraqalpaq Respublikasyn Qazaqiyadan bólip alyp, alghashqysyn Reseyge, songhysyn Ózbekstangha qosyp berdi. 1955 jyldyng 12 qarashasynda N.Hrushev qol qoyghan SOKP OK Prezidiumynyng qaulysymen Bostandyq jәne Myrzashól audandary Ózbekstangha ótti. 1965 jyly taghy da Qostanay oblysynyng 1833 gek¬tar asa shúrayly jerin RSFSR-ding Chelyabi ob¬lysyna qosty. Keshikpey Manghystau týbegin Týrkimenstangha qosu josparlandy. Biraq, búl Hrushevting taqtan týsip qaluyna baylanysty iske aspady.
Jerdi biyleu qúzireti Mәskeude bolghandyqtan, Semey poligonyn ashugha eshkim qarsy kele almady. Onyng zardabyn qazaq halqy әli kórip keledi.
Múnyng bәri azday, Kenes kezinde de qazaq jerin jyrymdaudyng san týrli aila-tәsilin jasau nәtiyjesinde, sheshilmey qalyp, tәuelsiz Qazaqstangha múra bop jetken shekaralyq aimaqtardaghy jer dauynyng әseri taghy boldy: egemen el bola túra (!) birshama territoriyadan taghy da aiyryldyq. Atap aitqanda, 1994 jyldyng sәuir aiynda Qytaygha aumaghy 946 sharshy shaqyrymdyq jerdi bere saldyq. 1997 jyly taghy da (Almaty jәne Shyghys Qazaqstan ob¬lystarynan) shamamen 530 sharshy shaqyrym territoriya Qytaygha ótti. 2002 jyly Ontýstik Qazaqstan oblysy Saryaghash audany jerining bir bóligin, Týrkistan auylyn qosyp, Ózbekstangha berdik. Songhy kezderi qyrghyz aghayyndar da ebin tauyp, shekara baghanasyn qarystap bolsa da jyljytyp qoyghysy keledi... Ghasyrlap bodandyqta bolghanymyz azday, jerdi óz qolymyzben taratudamyz!
IYә, naryq ekenin halyq ta týsinedi. Al jer iygerilmey jatsa, ol halyqtyng ghana kinәsi emes. Ekinshi jaghynan iygerilmey jatqan jer – keleshek úrpaqtyng nesibesi dep qaraugha bolmay ma?
Onsyz da, Qazaqstan jerining jartysynan astamy – meken etuge jaramsyz, qúmdy jәne sazdy alqapty, jartylay shóleyt jәne shóldi audandar. Onyng eng ýlken bóligi Qyzylqúm, Moyynqúm, Balqash kólining ontýstigindegi Naryn qúmy...Sóitip, qansha jerden úlan-baytaq bolsa da, adamnyng túruyna qolaylysy – 30% qúraydy. 44% shól, 14% shóleyt, ózgeleri tau men orman, dala, poligon...
Býgin asa dauly bolyp túrghan nәrse – auyl sharuashylyghyna qatysty jerlerding taghdyry. Qazir ózgege jerdi jalgha beruden qazaqtyng jýregi shaylyghyp qalghany ras, 2003 jyly «Jer kodeksin» qabyldaghanda premier-ministr I. Tasmaghambetovten bastap, bәri: «Jerdi jalgha bersek, budjetke aqsha týsedi, bayimyz» degen... Kәne?! Jerdi jalgha bergennen týsken paydany kim eseptep berdi? Sol kezde Ghalymjan Jaqiyanov jerdi ózimizde de jalgha beruge bolmaytynyn aityp: «Jerding asty-ýstin tolyq zerttemey túryp, jerdi eshkimge jalgha beruge bolmaydy» degen bolatyn. Múnda ýlken sayasat, ýlken astar, halyqtyng qamyn oilau jatqany anyq! Eger biz kez kelgen mәseleni halyqtyq, últtyq mýdde túrghysynan qarastyra alsaq, sheshilmeytin nәrse bolmaydy! Múnan biraz uaqyt búryn parlament kýni-týni júmys istep, 60-tan asa zang jobasyn jasap, qabyldap jibergende de «mәu» degen joqpyz. Eng bolmaghanda osy «Jer kodeksi» zanyn halyqtyq zang etudi qolgha aluymyz kerek! Óitkeni últtyng jer arqyly ydyrap, joq bolu qaupin joqqa shygharugha bolmaydy. Adamzat tarihynda múnday jayttar bolghan.
Býginde Qazaqstandaghy kózi ashyq kez kelgen kәsipker azamat naryq kezinde jerdi jalgha beru de – menshikting bir týrine jatatynyn biledi. Sonau kóne Rim zangerlerining ózi jalgha beru – menshik týrine jatatynyn jәne onyng eki belgisi bolatynyn anyqtaghan. Birinshisi – jerdi paydalanu ýshin jalgha alugha niyet etetinder, ekinshisi - týpki oiy ýstemdik etudi maqsat etetin jer jaldaushylar... Jәne jerge menshik qúqyghyn zertteushiler, tipti bir kezdegi rimdikter de menshik pen jalgha beruding arajigin aiqynday almaghan. Tek sipaty bar: menshik iyesi jer telimin úzaq uaqyt, al jalgha alushy qysqa merzimge paydalanady, Biraq jerge menshik úghymyn alghash dýniyege әkelip, qalyptastyrghan rimdikterding ózi: «Menshik pen jalgha aludyng arasynda qúrdym bar...» degen.
Almaty oblysy boyynsha jer komissiyasynyng otyrysynda Dos Kóshim: «Menshik pen jalgha aludyng arasynday nendey aiyrmashylyq bar?» dep osy súraqty birneshe mәrte qoyghanda, jauap bergen eshkim bolmaghany taghy da eske týsip otyr...
Al sonda әne-mine keleyin dep jatqan eluden astam Qytay zauyttarynyng kózdegeni ónim shygharyp, bizdi jarylqau bolmasa kerek dep kýdiktenuge negiz bar ma, joq pa? Elu zauyt kelgen kýnde, qansha jerdi iyemdenbekshi? Ertengi kýni zauyttyng iyesi – jerding de iyesi bolyp shyghady emes pe? Keshegi jiynda A.Egeubaev birqatar jerlerde 4 mynnan astam jeke kәsipkerlik pen jauapkershiligi shekteuli seriktestikterding ornalasyp alghanyn, iyeleri sheteldikter (irandyqtar, qytaylyqtar) ekenin jariya etti. Eger, býginde qogham biletin «Bәtua» seriktestigi 91 myng gektar jerdi iyelenip kelse, 4 mynnan astam kәsipkerlikter qansha jerdi iyelenip otyr?Sondyqtan, birinshi kezekte hayqty júmyldyryp, jerdi inspeksiyalaudy qolgha alu kerek. Bolmasa zaty joq dýniyening atyn shulatqan bolyp shyghamyz.
Qytaygha jeke toqtalsaq, olardyng zauyttaryn engizuge kelgende, qoghamnyng kóp bóligi qarsy. Bir ghana mysal, zang ghylymdarynyng doktory, professor M. Sýleymenovting pikirinshe, qytaylyqtardyng jerdi ayausyz paydalanatyny (bir kezde qazaqtyng orman-toghaylaryn shauyp tastaghan kazaktar, býginde Bayqonyrdy jalgha alyp, qazaq jerin ulandyrghan reseylikter siyaqty!) bizdi alandatuy tiyis. Al ekonomist M. Seysembaev óz paraqshasynda: «... jemqorlyq dengeyi joghary, halqy az, jýzege aspaytyn zandar, tәueldi sottar, әlsiz ekonomika jәne myqty agressivti kórshilesteri bar memlekette – jer – búl ekonomikalyq aktiv emes, kerisinshe últtyq qauipsizdik jәne últ bolashaghyna qatysty mәsele…»,- dep jazady. Ádil aitylghan sóz. Sebebi, damyghan, zandary oryndalatyn (!) memleketterde – qúnyn tólep jerdi jalgha alu - qarapayym biznesting týri. Jer iyesi ony fermerlikke paydalanady, jalgha beredi ne satady. Memleket budjetine salyq týsip túrady. Daniyada, Irlandiyada jәne Úlybritaniya sekildi elderde 70%-dan astam kәsipkerler jerge iye.
Múhtar Tayjan bastaghan jiyn: «Jer sheteldikterge jalgha da berilmeydi, satylmaydy da, bitti!» dedi. Al biraq, myna túrghan Ukrainada da jer satylmaydy. Olardaghy «Jer Kodeksinin» 22 babynyng 5-punktine say, auylsharuashylyghyna arnalghan jerler sheteldikterge, azamattyghy joq túlghalargha, sheteldik zandy túlghalar men shetel memleketterine jeke menshikke satylmaydy. Degenmen, Ukrainanyng jer naryghynda sheteldik korporasiyalar belsendiligi (Qazaqstandaghy siyaqty) joghary. Mysalgha, Monsant, Bayer, Nibulon, Kernell, Luy Dreyfus Ukraina, Rayz jәne t.b. Búl atalghan sheteldik kompaniyalar Ukraina jerinde salalyq (dochernye) kompaniyalardy tirkeu arqyly, otandyq kapital arqyly aksiyalandyrylghan (putem aksionirovaniya s otechestvennym kapitalom). Qarap otyrsanyzdar, búl tipti, sheteldikterge jerdi satpau jóninde zang bola túra (!), sheteldikterding jer satyp alugha qatysuyna astarly týrde mýmkindik beredi. Qazir ukrainalyq birneshe agrokompaniyalar sheteldik bankterge qaryzgha belshesinen kirip, sol qaryzdy tóley almay, qaryzdy Ukraina ýkimeti tóleytin jaghday tuyndap otyr: «Mriya»(1,2 mlrd$), «TAKO»(60 mln$), «Amarant»(50 mln$) jәne «Sintal D»(23 mln$) agrokompaniyalary, barlyghyn qosqanda 1,4 mlrd$ ...
Demek, jiynda zanger-sarapshy B.Baqytjannyng Qazaqstanda kompaniya men salalyq kompaniya arasyndaghy ózara qarym-qatynastyng zandy tetigi jetkilikti týrde anyqtalmaghanyn, jetildirilmegenin aituy jaydan-jay emes...
Qay dәuir bolsyn, qoghamnyng eng basty retteushisi, astyrtyn biyleushisi de – menshik, jerding paydaly ónimi – baylyghy. Al at tóbelindey biylik basyndaghylardyng qoghamdy astarly týrde basqarushy menshikke (jerdi jalgha beru) kóp kónil bólui, osy rette jeke basynyng bangyn maqsat, mindet etip qonglary - menshik turaly zandargha últtyq sipat bermeydi. Kerisinshe, múnday tәsil – menshikti, әsirese qozghalmaytyn mýlikti memleket ishindegiler ghana emes, ózgelerding de (shet júrttyn!) menshiktenuine qolayly jaghday jasaydy. (Biz osyghan shaq túrmyz!)
Qalay bolghanda da, qanday ózgeris engizemiz desek te, qazaqtyng dәl býgingi mentaliyteti «jerdi ózimizde de, sheteldikterge de satpau, sheteldikterge jalgha bermeu» bolyp túr. Jәne múnyng basqa zandylyqtar men Jarghylarda emes, Ata Zanymyzda, «Jer kodeksinde» naqty týrde, taygha tanba basqanday etip belgilengenin qalaydy.
Halyq talap etse, múnyng uaqyty keldi degen sóz.

Gýlmira Toyboldina,
jurnalist

Abai.kz