Senbi, 28 Qyrkýiek 2024
Biylik 7654 73 pikir 12 Nauryz, 2018 saghat 03:01

«Bes bastama» jәne әleumettik reforma zәruligi

Keng maghynadan aitqanda, әrqanday qoghamnyng damuy men reformalanuy ekonomika, qogham jәne sayasy salany qamtidy. Adamzattyng tayau zaman tarihynda memleketter óz jaghdaylaryna qaray nemese kezindegi biylikbasynyng payymy boyynsha, osy ýsh salagha әrqalay basymdyq bergen. Degenmen kóp jaghdayda aldymen ekonomikany damytyp, sonynan әleumettik reforma men sayasy reformany jolgha qoyyp otyrghan faktiler basym. Ayyrmashylyghy sol, keybir elder ekonomikalyq, әleumettik jәne sayasy reformany qatar alyp jýrgen; bәzbir memleketter aldymen әleumettik jaghdaydy nyghaytyp alghannan keyin baryp, sayasy reformagha tizgin bergen;sayasy salany mýldem qoya túryp, ekonomikalyq-әleumettik reformany aralastyra jasaghan elder de kezdesedi. Zertteushilerding salystyra qorytuynsha, reformanyng «aldymen ekonomika, sosyn qogham, sonynda sayasat» ýlgisin ústanghan elderding reformalary jemisti bolghan da, ekonomika men sayasy reformany birden qatar qolgha alghan elderding kóbi «shashylyp qalghan». Mysalgha ótken ghasyrdyng 60-70 jj. «ekonomikalyq ghajayyptar» jasaghan Japoniya men Koreya, Singapor,Tayvan, Goni kong syndy «Aziyanyng tórt barysy» ekonomikany nyghaytu men әleumettik salany sauyqtyrugha qatar den qoydy. Japoniya jalaqyny eseleu jolymen, Singapor ýkimettik kәsiporyndardy qoldauymen, Tayvan әleumettik jenildikterdi jolgha qonuymen, Goni kong orta-shaghyn kәsipkerlikti damytuymen әleumettik әleuetterin myghymdady. Al batystyq demokratiyany baghdarsham etken keybir Latyn Amerikasy elderi men  jogharydaghylar siyaqty shyghystyq mәdeniyetti tútynghanymen, biraq, batystyng ýlgisine jýgingen Tayland, Malayziya , tipti «kýni batpas imperiyanyng shekpeninen shyqqan» Indiyanyng keshirmesi basqa nәtiyje berdi. Ekonomika men sayasy reformany «teng bastyrghan» búl elderde batystaghyday qazirgi zamanghy memlekettik úghymdaghy kóppartiyalyq, konstitusiyalyq biylik, zannyng ýstemdigi, ashyq BAQ deytinderding barlyghy bar. Biraq, ol elderde ekonomikanyng aldygha jyljyghany shamaly, halyqynyng tabysy neshe ondaghan jyldar bir qalpynda qalyp keledi, korrupsiya, әleumettik tensizdik pen zorlyq-zombylyq, qoghamdyq qúldyrau, t.s. kelensizdikterden ayaq alyp jýrgisiz. Damyghan elderding damu tarihy da damudyng «ekonomika-qogham-sayasat» jelisin quattaydy. Soltýstik Europanyng «júmaqty elderi» de ekonomikalyq jetistikterinen keyin, birden әleumettik salagha nazar bólgendigining nemese ekonomikany әleumettik mýddege qyzmet ettirgendigining arqasynda qazirgidey adamzat balasyna arman bolghan, nemese Karl Marks qiyalyndaghy bayashat ómirdi bastan keshude. Áleumettik sayasat halyqtyng tileginen shyqqan  elderde sayasy ornyqsyzdyqqa jol joq, óitkeni, qaryny toq, tendigi qamsyz elde saylau jәne biylik auysymy degender kók attyng ornyna kýreng atty auystyryp mingen siyaqty ýirenshikti jayt.

Elimizde preziydent Nazarbaevting «aldymen ekonomika, sosyn sayasat» qaghidaty bar. Búl jalpy adamzat damuy ýderisining zandylyqtaryna jauap beretin ústanym boldy. Sondyqtan da iygi jemisterin berip keldi. Shiyrek ghasyrdan bergi ekonomikalyq jetistikterimiz sonyng dәiekti dәleli. Dese de aryqarayghy jerde ekonomikanyng jalghasty búrynghy serpinmen jyljuy qyiynday bastady, ony songhy jyldardaghy ekonomikalyq ósimning ózi kórsetip otyr. Qazir kóbisi búl jaytty әlemdik ekonomikalyq daghdarystyng saldary, yaghny sonyng bizding ekonomikamyzdaghy kórinisi dep sanaydy. Shyntuaytynda, terenirek bajaylasaq, osy daghdarysty delinip kelgen jaghdaydyng ózining ornyghyp qalghandyghyn baghamdar edik. Búl neni bildiredi? Búl ekonomikamyzdyng túraqty birkýige bayyzdaghandyghyn bildiredi. Áriyne, dýniyejýzilik daghdarystyng salqynyn, ekonomikamyzdyng shiykizattyq sipatyna baylanysty әlemdik ekonomikagha tәueldiligin, osydan tuyndaytyn  múnay jәne týstimetaldar baghasynyng auytqymalylyghyna baylamalylyghyn joqqa shygharugha kelmes. Degenmen, moyyndauymyz jәne erte jaryqta esimizdi jiiymyz kerek: Ekonomikalyq ósimning qayta qarqyn aluyn, beri aitqanda, aldynghy jyldardaghy ósimdi qaytalauyn quattaytyn faktorlar joqtyng qasy. Syrtqy faktorlardy alyp qaraytyn bolsaq, ekonomikalyq sarapshylar halyqaralyq naryqta bizding kózirlerimiz bolyp kelgen shiyki múnay, týsti metaldar syndy iri tauarlardyng baghasynyng juyq arada qayta teppeytindigin boljap otyr. Demek, múrnaghy jyldardaghyday ýstem baghagha shiykizat satyp kerekti kapital qorlaytyn kýnder kelmeske ketti degen sóz. Ekonomikamyzdyng ishki bolmysyna ýnilsek, óndiristik әleuetining tym әlsizdigine baylanysty, bizding ekonomika dimkәs ekonomika sapyna jatady. Kópke belgilisindey, ekonomikamyz tarihy shiykizattyq sipatta qalyptasqan, onyng óndeu-mәnerleu quaty bastauyshtyq dengeyde ghana. Sharuashylyq qúrylymy da birinshi sharuashylyq (agrosharuashylyq) pen ekinshi sharuashylyq (ónerkәsip) jaqyn salmaqty ústaytyn, ýshinshi sharuashylyq (keng maghanaly qyzmet kórsetu) mardymsyz ýlestegi, jetilmegen jaghdayda. Qazirge deyingi qúlshynystardyng barlyghy da kenes odaghynyng ydyrauy múragha qaldyrghan kýireuden shyghu jәne osy kýireuden qútyludyng shyghar joly retinde ekonomikany tútastay naryq zandylyqtaryna úiyityn baghytqa shyt jana qayta úiymdastyru; naryqtyng zandyq, infraqúrylymdyq, psihologiyalyq ústyndaryn baulu; janghy atalghan dimkәs qúrylymdy sauyqtyru-jetildiru, ony әlemdik ekonomikagha kirigetin betalysqa baghdarlau; sonday-aq shama-sharqymyzsha innovasiyalyq jobalardy mәpeleu syndy maqsattargha júmyldyryldy. Búlar ekonomikanyng ósuine, biz kuә bolghanday, alghashqy serpin silaghanymen, onyng býgingi jetken dengeyi qazirgi bolmysymen ekonomikalyq ósimdi aryqaray qamtamasyz etuge qauqarsyzdyq tanytady. Búl qazirgi qolgha alyp otyrghan ekonomikany qúrylymdyq jaghynan  reformalau-jetildirudi qarqyndandyru, óndeu-mәnerleu salasyn barynsha iykemdi tetiktermen ýstey damytu, ekonomikany basqaruda oghan әlikkýnge deyin oralghy bolyp otyrghan daghdyly әkimshilik-burokrattyq tәsilderden batyl da jyldam bas tartu, júrtty ýirenshikti psihologiyalyq daghdylarynan arylugha tәrbiyeleu, zamanauy innovasiyalyq faktorlar men tegershikterdi meylinshe kóptep engizu siyaqty úshan teniz sharalargha jýginudi talap etedi.

Sonymen bir uaqytta, ekonomikalyq ósimning bayyzdap qaluynyng beyekonomikalyq sebepterine nazar audaruymyzdyng manyzy bólekshe. Óitkeni, meyli qaysy elde nemese qay kezende bolsyn, ekonomikanyng jalghasty damuy taza ekonomikalyq emes faktorlardyng sәikesti damuyn kereksinedi. Ol sayasy shart-jaghday boluy mýmkin, qoghamnyng kerekti jetilu dengeyi boluy mýmkin, qogham mýshelerining ynta-auany boluy mýmkin, t.b.. Elimiz sarapshylary kóbinese, ekonomikanyng endigi ýderisine qoldanystaghy sayasy jýiening yqtimal kedergisine jiti nazar audarady. Búl, әriyne, tejegish tetik jәne onyng manyzdylyghy talas tudyrmaydy da. Kóz aldaghy qazaqstan jaghdayynda, manyzdylyghy múnan mysqal da kem tartpaytyn jәne әrbirimizding mýdde-tilegimizge tikeley sayatyn faktor bar. Ol—әleumettik sala. Elbasynyng «aldymen ekonomika, sosyn sayasat» qaghidatynda әleumettik sala keng maghynadaghy sayasat auqymynda qarastyrylghan. Sonau esengireuden es jii jyldarynda bolsyn, el qaltasyna qarajat týsip, әne-minemizdi týgendey bastaghan janghyru mezgilinde bolsyn, memleket jalpy әleumettik bas auyrulargha kónil audarmay qoyghan joq. Desede, elimizde jýieli de dәiekti әleumettik reforma jýrgizilmegeni dau tudyrmasa kerek. Basy sonau  qarjysy AQSh asyp ketetin medsaqtandyru qory synaghynan beri, keshegi zeynetaqy qorynyng qarjysyn qalay paydalanu talqysyna deyin, biraz әleumettik jobalar ómirge joldama alyp, jәne bas jarnamashysy preziydennting ózi bolyp ýgittelip-dәriptelip, ýmitsiregen júrttyng qújat jinap alashapqyn boluyna týrtki bolghany әrkimning esinde. Jarnamasy jarqyn da, ýrdisi kýngirt osy jobalardyng aqyresepte eshkimdi jarytpaghany jәne belgili. Auyldy kóteru ýshin «Auyl jylyn» jariyalap, halyq saulyghyn jóndeu ýshin  «Salamatty Qazaqstan» jobasyn jasaghanmen, dәieksiz, qúntsyz, qadaghalausyz engizilgen bastamalar әnsheyin mal shashpaqtyng әlegi bolyp qala bergen. Juyq jyldardan bergi bilim jәne densaulyq salasy enbekkerlerine jyl sanap ýstemelep jalaqy qosudyng jeke kisiler ýshin iygi әseri bolghanymen, búl da jýieli, tiyanaqty әleumettik sayasat degennen kóri, balagha kәmpit ýlestirip aldarqatqan siyaqty nauqandyq sipatty sharagha úqsanqyrap barady. Óitkeni, «budjettikter» de biledi: ózderine bәlenbay payyz ailyq ýsteletinin; taghy da týsinedi: esesine aghash otap, kóshe sypyryp, ýidi-ýige saylau beletterin jetkizip zyr jýgiretinderin. El túrghyndaryn baspanaly etuding neshe týrli núsqasy úsynyldy. Kóz júmugha bolmas, jobalar birtelep jetildirilip keledi. Biraq, taghy da jýiesizdik pen tiyanaqsyzdyq basym, birizdilik, sabaqtastyq saqtalmaghan,  múnda da japyraq attap sekirgen tasbaqanyng kebin elestetesiz.

Qysqasy, әleumettik sayasat bar, biraq, әleumettik mәsele qordalanghan kýii bir ýkimetten ekinshisine kózindey kórip jýretin múra bolyp qalyp keledi. Túrghyndardyng әr jaqtyly әleumettik qamtamasyzdandyryluy, densaulyghy, bilim aluy, qara qospen qamdaluy, әleumettik tendikten iygiliktenui, polisiya jәne sot aldynda ózin derbes túlgha esebinde sezinui әm olardy sezindirui, biylik qúrylymdarymen qatynastaghy kemel erkindigi, pikir-erikin bildire aluy siyaqty tolyp jatqan әleumettik ansar-mýddesi qanaghattanbaghan qalpynda, jýiesiz, retsiz, shatysqan beynede saqtalyp keledi. Bizdegi әleumettik tensizdik pen tórelik jýiesindegi bylyqtar jayly sóz ysyrap etuding ózi jónsiz.

Osy jәitterding ekonomikanyng jalghasty órkendeui men basqa da reformalardyng jónimen jýrgiziluine yqpaly (nemese salqyny) qanshalyqty dәrejede? Bizding real ómirimizde, әlginde atap ótilgen, әlemettik reformalar qalpaghy kiygizilgenimen, birtútas memlekettik әleumettik  sayasat bolyp qalyptaspaghan jýiesiz sharalar toptamasy jәne onyng  nәtiyjesizdigi memleketting jap-jaqsy ekonomikalyq reforma sayasatyn qoghamdyq-әleumettik quattaudan aiyryp tastap otyr. Kóz alda bizding ekonomikalyq reformany algha iytermeleytin әleumettik qozghaushy kýsh sarqylugha taqau. Áleumettik saladaghy jýrdim-bardym reformalardyng jýiesizdigi halyqtyng janashyldyqqa bolghan yntasy men qyzghyndylyghyn sóndirip ketip jatyr. Mysaly, jemqorlyqqa qarsy kýresti halyq qos qoldap quattady, jemqorlyq tiylsa tendik qalpyna keledi, tendik qalpyna kelse, bólinetin kýlsheden ýlesimiz artady dep oilady. Jemqorlardyng neshe atasy qúryqtaldy, biraq, búl olargha eshqanday payda әkelgen joq; ipotekalyq baghdarlamalargha qyzghyn qatysyp kórdi, biraq, kelip túrghan kezegi týsiniksiz artqa shegerile berdi, bolmasa salymynyng ózining qayda ketkenin bilmey qanghyryp qaldy; basynda keleshekte jaqsy júmys jasaydy dep baghalap jeke menshik zeynetaqy qoryna tabystaghan zeynetaqysyn, memleket salymshy bolghan ózimen kelispesten, bir-aq búiryqpen memlekettik birtútas zeynetaqy qoryna audaryp jibergenine quanaryn da, júbanaryn da bilmeytin ekiúday kýige qalyp otyr. Múnday mysaldar toqsan tarau, myng bir bútaq. Osynday әleumettik kónil-kýiden qanday qoldau kýtuge bolady. Songhy jyldardaghy ekonomikalyq ósimning qúldyrauy men ekonomikanyng tómen ósimining túraqtanuyn ekonomikanyng ishki zandylyqtary tudyrghan tól qaynarlarynan basqa, osynday qoghamdyq-әleumettik sebepterinen bóle qaraugha bolmaydy.

Elbasynyng keshegi «bes bastamasy» osy olqylyqtyng ornyn birden toltyrmasa da, әleumettik sala janghyruyna ekpin beretin shara bolghay dep ýmittenemiz. Búl bastamalar túrghyndardy baspanamen qamtu, tómen tabystylardyng tabysyn salyqty azaytu tәsilimen kóbeytu, jastardyng bilim aluyna qoldau jasau, shaghyn biznesti kótermemleu, el túrghyndarynyng gazgha qolyn jetkizu syndy auqymdy mazmúndy qamtyp otyr, әrqaysysynyng manyzdylyghy ol óz aldyna. Osy kýnderi el ýkimeti men parlamentten bastap, býkil biylik jýiesi osy bastamany tәpsirlep, jarnamalap jatyr. Jón-aq, bizde jana bastama, jana joba qashanda nәsihatsyz qalghan emes, әsirese ol birinshi adamnyng auzynan shyqqan bolsa. Ángime osy bastama, jobalardyng tabanynyng jerge tiiinde túr. Mәselen, ghasyr basyndaghy ónirlik klasterler jobasy býginderi úmytylyp ta ketti; qanshama investisiyalyq-innovasiyalyq jobalar túsauy kesilgen ornynda qaldy (preziydentting ózi jórgeginde baqilyq bolatyn jobalar ýshin ózin mazalamaudy eskertip jalynghanday bolghany da bar); atqa qonghan jana minstrler bastap, ayaghyna jetkize almaytyn, nemese ol ornynan ketken song kelesi minstr laqtyryp jiberetin ayaqsyz reformalar (eger ony reforma dep ataugha kelse) jayly aitudyng ózi artyq. Auzy kýigen ýrip úrttaydy demekshi, osylardyng bәrin bastan keshken halyq «bes bastamany» quana qabyldaghanymen, analardyng ayaghyn qúshpasa iygi dep alandauly. Qazaqstan halqy, jýieden Qazaq halqy memleketting әrqanday bastamasyn qoldausyz qaldyrghan emes. Qoghamda biylikting neshe týrli mazaghyna kónip kele jatqan qazaqtay kómpis halyq joq deytin әngime bar. Bile bilsek, búl kómpistik, bolmasa ynjyqtyq emes, asqan jauapkershilik, sәlihaly patriottyq! Ár qazaqtyng aitatyny tynyshtyq bolsynshy. Búl ne de bolsa, ghasyrlap kýtip әzer qolymyz jetken tәuelsizdikten aiyrylyp qalmayyqshy degeni, sol tәuelsizdikten kóz jazyp qalmas ýshin bәrine de kónermin deytin shynayy niyet, ózindegining bәrin sonyng jolyna salauat etetin qaysar bekim. Osy jaghynan kelgende, әdilin aitsaq, qazirgi biylik qazaq halqyna qaryzdar! Olar jogharydaghy bayandalghan әleumettik talaptaryn qoyghysy kelmeydi emes, dese de, qúrylyp jatqan elding qamy ýshin, tәuelsizdikting bayandylyghy ýshin, memleketke múrsat berudi sanaly týrde aldynghy kezekke qoyyp keledi. Endeshe, biylik te halyqty jerge qaratpaugha qam jasaghany qúp. Osy jolghy «bes bastamanyn» úsynylghan uaqyty da halyqtyng ansaryna dóp kelip túr, yaghny der kezinde dayyndalghan. Osydan ilgergi «ruhany janghyru» bastamasynyng qanday nәtiyjeli bolghany, onyng sóz búidalyqqa salynbay, tiyanaqty atqarylghandyghynda. Sonymen bir uaqytta ol, qogham qoldauynyng memleketting sheshimi men sayasatynyng jemisti boluy ýshin qanshalyqty manyzdy ekendigin kórsetip berdi. «Bes bastamadan» da halyq sonday dilgirlikti, yjdaghattyqty, naqtylyqty kýtedi. Ol ayaqsyz qalmay, dittegen jerine jeter bolsa, ekonomikalyq reformalardyng terendeui men jemistenuine, keleshekte sayasy janghyrtulardyng maqsatyna jetuine, tútas qoghamnyng jana tynystauyna, memleket-qogham yqpaldastyghynyng nyghangyna orasan quat berer edi.

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz

73 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2563