Basy auyryp, baltyry syzdaghan әrbir jan dertine shipa izdep aq halattylardyng kómegine jýginip jatady. Ajalgha arasha bolyp jýrgen abzal jandardyng biri әri biregeyi Qayrat Aydarhanúly. Qayrat dәriger 1960 jyl 10 shildede Qytay aumaghyna qarasty Altay aimaghynyng Jemeney audanynyng Shalshyqay auylynda dýniyege kelgen. Tәuelsizdikten keyin Atajúrtqa oralyp, elge eleuli enbek etip kele jatqan aghamyzben az kem әngimede bolyp qaytqan edik.

- Qayrat myrza әngimeni arydan bastasaq, aq halatty kiige ne týrtki boldy?

- Men basqalar siyaqty osy ónerdi bala kýnimnen armandap óstim dep aita almaymyn. Óitkeni bizding balalyq shaq ómirding san-qily synaghyna toly, aumaly-tókpeli zamanda ótti. Ásirese, 1966 – 1976 jyldarda jýrgizilgen Qytaydyng «Mәdeniyet tónkerisi» dep atalatyn solaqay sayasat, mektep jasyndaghy mening kónildi kýnderimdi úrlap әketti. Aytpaghym, jýieli týrde bilim audyn, izdenudin, bilim men ghylymgha degen qyzyghyushylyqty oyatatynday jaghdayda bolmadyq. Alayda, sýiekke singen әke óneri men ana tәrbiyesi meni ýnemi biyikterge jetektep otyrdy. Sonymen, birde toq, birde ash jýrip orta mektepti tamamdap, 1978 jyly Qytay Shynjang medisinalyq uniyversiytetining «Jalpy medisina» fakulitetine oqugha týstim. Kóp adamnyng qoly jete bermeytin joghary oqu orny mening medisinagha degen qyzyghushylyghymdy oyatyp, medisina salasy ómirlik baghytyma ainaldyrdy. Joghary oqu orynyn tamamdaghan son, tughan jerim Jemeney audanyndaghy halyq emhanasyna júmysqa túrdym. Tәjiriybeli ústazdardan tәlim aldym, qasynda jýrdim. Dese de, keybir aurulardyng em qonbay, ne dәrigerlerding qolynan kelmey kóz júmyp jatqanyn kórgende joghary oqu orynda oqyghan bilimimning jetkiliksiz ekenin sezindim. Sonymen, bilimdi terendetu maqsatynda 1987-1991 jylgha deyin Shynjang medisina uniyversiytetine baryp jalghasty oqydym. Atalghan oqu ornyn tabysty tamamdap, 1991-1992 jyldary Altay aimaqtyq «Halyq emhanasynda jәne ShÚAR halyq emhanasynyng syrtqy aurular bóliminde» qyzmet atqardym. Júmys istey jýrip izdenip 1993-1996 jyldary Shynjang medisina uniyversiytetinde aspirantura týstim. Dissertasiyada: «Ótting qaterli isigi haqyndaghy» enbegimdi qytay tilinde sәtti qorghap, ghylym kandidaty atandym. 1997 jyly sәuirde ShÚAR jaghynan dosent ataghyna ie boldym. Sosyn baryp, barlyq jighan-tergen bilimdi halyq iygiligine jaratugha, aq halatty kirletpeuge bel budym.

- Balalyq shaghym kónilsiz ótti dep qaldynyz...

- IYә. 1962 jyldary qytaydaghy qazaqtar ómirinde kóptegen ózgerister oryn aldy. «Ile-Tarbaghatay» oqighasy tuylyp, birneshe jýz myng adam Kenestik Qazaqstangha qonys audardy. Artynan shekara týbinde otyrghan kóptegen qazaq auyldaryn qytaylar kóshirip shekaradan alshaqtau ishki jaqqa qonystandyrdy. Sol kóshten bizding auylda tys qalmay qazirgi «Kóne jemeney» atalyp ketken jerden «Sharyqty» auylyna kóship kelippiz. Ol kezde men nebәri eki jastaghy kezim eken. Sodan ne kerek, kóp úzamay «Tap taldau» deytin sayasy qozghalys jýrip bizding әuletke de salqyny tiydi. Ákemizding manday terimen tapqan mal-mýlkin kóp kórgen qytaylar «baysyn» degen jeleumen syngha alyp jazalady, jer audaryp, auyldan-auylgha kóshirip, qara júmysqa saldy. Keyde kiyerge kiyim, isherge as taba almay qalghan kezderimiz boldy. Mine osynday ómir bizdi erte eseyge mәjbýrledi.

- Aymaqtyq halyq emhanasynda júmys jasapsyz, atadan balagha miras bolghan qazaq emshiligin de qosa alyp jýrdiniz be sonda?

- IYә, halyq emhanasynda júmys jasau maghan eng ýlken mýmkindikter syilady. Qazaqtyng halyqtyq emi men batys emderining qarapayym tәsilderi, kemeldi medisinalyq әdis-amaldaryn birlestire otyryp júmys jasadym. Týrli aurulargha jolyqqanda týrli súraqtar de kezdesti. Ásirese, adam ómiri alaqanynda túrghanda sening izdenbeuge, oqymaugha haqyng da joq. Sonymen,  júmystan bos uaqyt bolsa boldy tom-tom kitaptardy aqtarumen boldym. Ásirese, qytay tilinde qazylghan Qytay, Tiybet, Monghol emshilikteri men qytaydyng janasha emdeu baghytyn baylanystyra otyryp em jasau men ýshin manyzdy boldy. Búl turaly tandy tangha úlastyra ghylymi, saraptamalyq, tanymdyq maqalalar jazdym. Bar oiym bilgenimdi elge jetkizu, ajaldan arashalau boldy. Sol izdenisterimning arqasynda 1997 jyly esimim medisina salasyndaghy memlekettik «Áygili adamdar» sózdigine kirse, 1999 jyly QR memlekettik densaulyq saqtau ministrligi jaghynan «joghary dәrejeli maman» ataghyn aldym. ShÚAR jas mamandary arasynan óz mamandyghym boyynsha «enbek ozaty» bolyp marapattaldym.

- Sonsha ýlken marapat pen ataqqa ie bola túryp, bәrin tәrik etip atajúrtqa at basyn búru qanshalyqty manyzdy boldy?

- Biz әri baqytty, әri baqytsyz buynbyz. Biraq baqytymyz baqytsyzdyghymyzdy onay úmyttyrady. Tughan jer - qymbat, ata meken – ystyq. Qazaqtyng baqyty – Qazaqstan otanynda. Shynymdy aitsam, janaghy siz aitqan ýlken marapat pen ataqtar meni qyzyqtyrmady. Men tek kindik qanym tamghan tughan jerimdi ghana qimadym. Atalarymyzdyng basyndaghy auyr kýnderdin, saghynyshty aiyrylulardyng bir parasy bizding basqa týsse, oghan ne shara?! Kónemiz, kóteremiz. Taghdyrdyng synaghy dep qabyldaymyz!

Qazaq eli Tәuelsizdik alghannan keyin bizding atamekenge degen qyzyghushylyghymyz artty. Ary ótsek bergi jaqty saghynu, beri ótsek arghy jaqty saghynu – bir ghasyr enshisindegi atalarymyzdan bizge jalghasqan taghdyrdyng ýkimi boldy. Óz basym qytaydan qiyndyq kórdim dep aita almaymyn. Balalyq shaqtaghy qiyndyq býkil qytaydaghy barlyq últta boldy. Men ol jaqta oqydym, toqydym. Ayauly jarym Sәulemen sol topyraqta qauyshyp, balapandarym – Órken, Órkesh sol jerde dýniyege keldi. El qatarly ómir sýrdim. Biraq, memleket iyesi ózge últ bolghasyn keyde ógey oilargha beriletinimiz ótirik emes. Odan bólek әlemde adam balasyna ata-babannyng kýl tókken mekeni bolghan, ordaly shanyraq kótergen júrtynan ystyq, qymbat eshtene joq. Qytay elinde aqshamyz kóp boldy, kiyimimiz kók boldy. Endi «qarnymyz ashsa da qazaq jerinde ómir sýreyik!» deytin tolghanys jii mazalay bastady. Sonymen, Qazaqstangha kóshu kerek degen sheshim qabaldadym.

- Atajúrtqa kelgennen keyin qanday da bir qiyndyqtargha jolyqtynyz ba?

- Men alghash qytaymen shekaralas Zaysan eldi mekenine keldim. Ol jaqtaghy aghayyn meni jyly qarsy aldy. Jaqyn qabyldady. Tórt jylday  jeke dәrigerlikpen shúghyldandym. Sosyn elordasy Astanagha qonys audardym. Qazaqta «qayda barsanda, eki qolgha bir enbek» degen tamasha taghylymdy sóz bar. Bir elden ekinshi elge kóship kelip ornalasu aita salghangha onay. Astana qalasyna kele salysymen әr bir bosaghany tozdyryp júmys izdedim. Kóp jerde tek qana orys tildi mamandardy qajet etedi. Sening bilip túrghan biliminmen sanasudan góri diplomyn, kelgen elin-jering degendey nazargha alynady. Sóitip jýrip aqyry jeke dәrigerlik ornyn ashyp kórudi jón kórdim. 2012 jyly qalanyng ontýstik qaptalyndaghy qalyng sayajaylyq ýilerining bir bólmesin baspana etsem, ekinshi bólmesinen shaghyn dәrigerlik bólme ashtym. Qytayda oqyghan bilimderim men qytaysha emdeu, tiybetshe emdeu, qazaqsha emdeu syndy san-salalyq tәjiriybelerimdi iske salyp júmys jasadym. Sonyng nәtiyjesinde meni izdeushiler kóbeye bastady. Men emdegen nauqastardyng kóbi sauyghyp ketip otyrdy. Tipti keybir emhanalarda «em ónim bermeydi, adam bolmaydy» delingen nauqastardy da ayaghynan túrghyzyp, el qataryna qostym.

Aurulardy kóru jәne medisina talaptaryna sәikes ólshem-talaptardy tolyq mengeru maqsatynda 2012 jyly Astana qalasyndaghy Medisina uniyversiytetinen arnayy kurstan óttim. Astana qalasynda «Otbasylyq dәrigerlik» emdeui boyynsha memlekettik liysenziya aldym. Eng bastysy osy jyly Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn aldym. Emdeuge qatysty sertifikat, týrli qújattarymdy tolyqtap atalghan emdeu bólimin, endigi jerde «Shipaly emdeu ortalyghy» etip ashtym.

- Qazir ortalyq medisina salsynyng qay baghyttarymen júmys jasap keledi?

- Emdeu, sauyqtyru ortalyghynda massajdyng barlyq týrin, onyng ishinde iyne massajyn da zaman talabyna say jasaqtadyq. Aurulardy kóbinese shóp dәrilermen jәne qytay, tiybet, qazaq emshilik dәstýrlerimen úshtastyra emdeudi negiz ettik. Jana zaman talaptaryn da erekshe nazargha alyp kelemiz.

- Agha otbasynyz jayly aityp ketseniz?

- Men eng baqytty úrpaqpyn. Ata-babalarmyzdyng basynan ne ótpedi. Sonau Altaydan Syrgha deyin, Syrdan Sauyrgha deyin bosqan babalarymyz ózining kóshpendi tirliginde, qiyn synaqtardy, auyr azaptardy, ot pen sudyng bәrin kórdi. Men sol babalardyng amanattaghan shanyraghyn atajúrtqa, esilding jaghasyna, Aqordanyng janyna әkelip tikkenim ýshin baqyttymyn! Janymda ómirlik serik bolghan medisinalyq bilimi bar әielim men balalarym, «Ata» dep aldymnan jýgirip shyghar Perizat, Ámirsúltan, Ámira deytin nemerelerimdi qúshyp otyrmyn. Tәuelsiz qazaq elinde osynday otbasymmen, qany bir qazaghymmen birge tynystap, birge ómir sýrip jatqanym ýshin Alla Taghalagha sanysyz shýkirlik etemin...

- Ángimeniz ýshin rahmet.

 Súhbattasqan: Toqtar Jetpisbay

Abai.kz