باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان ءاربىر جان دەرتىنە شيپا ىزدەپ اق حالاتتىلاردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ جاتادى. اجالعا اراشا بولىپ جۇرگەن ابزال جانداردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى قايرات ايدارحانۇلى. قايرات دارىگەر 1960 جىل 10 شىلدەدە قىتاي اۋماعىنا قاراستى التاي ايماعىنىڭ جەمەنەي اۋدانىنىڭ شالشىقاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن اتاجۇرتقا ورالىپ، ەلگە ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان اعامىزبەن از كەم اڭگىمەدە بولىپ قايتقان ەدىك.

- قايرات مىرزا اڭگىمەنى ارىدان باستاساق، اق حالاتتى كيۋگە نە تۇرتكى بولدى؟

- مەن باسقالار سياقتى وسى ونەردى بالا كۇنىمنەن ارمانداپ ءوستىم دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ بالالىق شاق ءومىردىڭ سان-قيلى سىناعىنا تولى، اۋمالى-توكپەلى زاماندا ءوتتى. اسىرەسە، 1966 – 1976 جىلداردا جۇرگىزىلگەن قىتايدىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالاتىن سولاقاي ساياسات، مەكتەپ جاسىنداعى مەنىڭ كوڭىلدى كۇندەرىمدى ۇرلاپ اكەتتى. ايتپاعىم، جۇيەلى تۇردە ءبىلىم اۋدىڭ، ىزدەنۋدىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمعا دەگەن قىزىعىۋشىلىقتى وياتاتىنداي جاعدايدا بولمادىق. الايدا، سۇيەككە سىڭگەن اكە ونەرى مەن انا تاربيەسى مەنى ۇنەمى بيىكتەرگە جەتەكتەپ وتىردى. سونىمەن، بىردە توق، بىردە اش ءجۇرىپ ورتا مەكتەپتى تامامداپ، 1978 جىلى قىتاي شىڭجاڭ مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «جالپى مەديتسينا» فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. كوپ ادامنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن جوعارى وقۋ ورنى مەنىڭ مەديتسيناعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمدى وياتىپ، مەديتسينا سالاسى ومىرلىك باعىتىما اينالدىردى. جوعارى وقۋ ورىنىن تامامداعان سوڭ، تۋعان جەرىم جەمەنەي اۋدانىنداعى حالىق ەمحاناسىنا جۇمىسقا تۇردىم. تاجىريبەلى ۇستازداردان ءتالىم الدىم، قاسىندا ءجۇردىم. دەسە دە، كەيبىر اۋرۋلاردىڭ ەم قونباي، نە دارىگەرلەردىڭ قولىنان كەلمەي كوز جۇمىپ جاتقانىن كورگەندە جوعارى وقۋ ورىندا وقىعان ءبىلىمىمنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن سەزىندىم. سونىمەن، ءبىلىمدى تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا 1987-1991 جىلعا دەيىن شىنجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ جالعاستى وقىدىم. اتالعان وقۋ ورنىن تابىستى تامامداپ، 1991-1992 جىلدارى التاي ايماقتىق «حالىق ەمحاناسىندا جانە شۇار حالىق ەمحاناسىنىڭ سىرتقى اۋرۋلار بولىمىندە» قىزمەت اتقاردىم. جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ ىزدەنىپ 1993-1996 جىلدارى شىنجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە اسپيرانتۋرا ءتۇستىم. ديسسەرتاتسيادا: «ءوتتىڭ قاتەرلى ىسىگى حاقىنداعى» ەڭبەگىمدى قىتاي تىلىندە ءساتتى قورعاپ، عىلىم كانديداتى اتاندىم. 1997 جىلى ساۋىردە شۇار جاعىنان دوتسەنت اتاعىنا يە بولدىم. سوسىن بارىپ، بارلىق جيعان-تەرگەن ءبىلىمدى حالىق يگىلىگىنە جاراتۋعا، اق حالاتتى كىرلەتپەۋگە بەل بۋدىم.

- بالالىق شاعىم كوڭىلسىز ءوتتى دەپ قالدىڭىز...

- ءيا. 1962 جىلدارى قىتايداعى قازاقتار ومىرىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر ورىن الدى. «ىلە-تارباعاتاي» وقيعاسى تۋىلىپ، بىرنەشە ءجۇز مىڭ ادام كەڭەستىك قازاقستانعا قونىس اۋداردى. ارتىنان شەكارا تۇبىندە وتىرعان كوپتەگەن قازاق اۋىلدارىن قىتايلار كوشىرىپ شەكارادان الشاقتاۋ ىشكى جاققا قونىستاندىردى. سول كوشتەن ءبىزدىڭ اۋىلدا تىس قالماي قازىرگى «كونە جەمەنەي» اتالىپ كەتكەن جەردەن «شارىقتى» اۋىلىنا كوشىپ كەلىپپىز. ول كەزدە مەن نەبارى ەكى جاستاعى كەزىم ەكەن. سودان نە كەرەك، كوپ ۇزاماي «تاپ تالداۋ» دەيتىن ساياسي قوزعالىس ءجۇرىپ ءبىزدىڭ اۋلەتكە دە سالقىنى ءتيدى. اكەمىزدىڭ ماڭداي تەرىمەن تاپقان مال-مۇلكىن كوپ كورگەن قىتايلار «بايسىڭ» دەگەن جەلەۋمەن سىنعا الىپ جازالادى، جەر اۋدارىپ، اۋىلدان-اۋىلعا كوشىرىپ، قارا جۇمىسقا سالدى. كەيدە كيەرگە كيىم، ىشەرگە اس تابا الماي قالعان كەزدەرىمىز بولدى. مىنە وسىنداي ءومىر ءبىزدى ەرتە ەسەيۋگە ماجبۇرلەدى.

- ايماقتىق حالىق ەمحاناسىندا جۇمىس جاساپسىز، اتادان بالاعا ميراس بولعان قازاق ەمشىلىگىن دە قوسا الىپ ءجۇردىڭىز بە سوندا؟

- ءيا، حالىق ەمحاناسىندا جۇمىس جاساۋ ماعان ەڭ ۇلكەن مۇمكىندىكتەر سىيلادى. قازاقتىڭ حالىقتىق ەمى مەن باتىس ەمدەرىنىڭ قاراپايىم تاسىلدەرى، كەمەلدى مەديتسينالىق ءادىس-امالدارىن بىرلەستىرە وتىرىپ جۇمىس جاسادىم. ءتۇرلى اۋرۋلارعا جولىققاندا ءتۇرلى سۇراقتار دە كەزدەستى. اسىرەسە، ادام ءومىرى الاقانىڭدا تۇرعاندا سەنىڭ ىزدەنبەۋگە، وقىماۋعا حاقىڭ دا جوق. سونىمەن،  جۇمىستان بوس ۋاقىت بولسا بولدى توم-توم كىتاپتاردى اقتارۋمەن بولدىم. اسىرەسە، قىتاي تىلىندە قازىلعان قىتاي، تيبەت، موڭعول ەمشىلىكتەرى مەن قىتايدىڭ جاڭاشا ەمدەۋ باعىتىن بايلانىستىرا وتىرىپ ەم جاساۋ مەن ءۇشىن ماڭىزدى بولدى. بۇل تۋرالى تاڭدى تاڭعا ۇلاستىرا عىلىمي، ساراپتامالىق، تانىمدىق ماقالالار جازدىم. بار ويىم بىلگەنىمدى ەلگە جەتكىزۋ، اجالدان اراشالاۋ بولدى. سول ىزدەنىستەرىمنىڭ ارقاسىندا 1997 جىلى ەسىمىم مەديتسينا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك «ايگىلى ادامدار» سوزدىگىنە كىرسە، 1999 جىلى قر مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى جاعىنان «جوعارى دارەجەلى مامان» اتاعىن الدىم. شۇار جاس ماماندارى اراسىنان ءوز ماماندىعىم بويىنشا «ەڭبەك وزاتى» بولىپ ماراپاتتالدىم.

- سونشا ۇلكەن ماراپات پەن اتاققا يە بولا تۇرىپ، ءبارىن تارىك ەتىپ اتاجۇرتقا ات باسىن بۇرۋ قانشالىقتى ماڭىزدى بولدى؟

- ءبىز ءارى باقىتتى، ءارى باقىتسىز بۋىنبىز. بىراق باقىتىمىز باقىتسىزدىعىمىزدى وڭاي ۇمىتتىرادى. تۋعان جەر - قىمبات، اتا مەكەن – ىستىق. قازاقتىڭ باقىتى – قازاقستان وتانىندا. شىنىمدى ايتسام، جاڭاعى ءسىز ايتقان ۇلكەن ماراپات پەن اتاقتار مەنى قىزىقتىرمادى. مەن تەك كىندىك قانىم تامعان تۋعان جەرىمدى عانا قيمادىم. اتالارىمىزدىڭ باسىنداعى اۋىر كۇندەردىڭ، ساعىنىشتى ايىرىلۋلاردىڭ ءبىر پاراسى ءبىزدىڭ باسقا تۇسسە، وعان نە شارا؟! كونەمىز، كوتەرەمىز. تاعدىردىڭ سىناعى دەپ قابىلدايمىز!

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىزدىڭ اتامەكەنگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمىز ارتتى. ارى وتسەك بەرگى جاقتى ساعىنۋ، بەرى وتسەك ارعى جاقتى ساعىنۋ – ءبىر عاسىر ەنشىسىندەگى اتالارىمىزدان بىزگە جالعاسقان تاعدىردىڭ ۇكىمى بولدى. ءوز باسىم قىتايدان قيىندىق كوردىم دەپ ايتا المايمىن. بالالىق شاقتاعى قيىندىق بۇكىل قىتايداعى بارلىق ۇلتتا بولدى. مەن ول جاقتا وقىدىم، توقىدىم. اياۋلى جارىم ساۋلەمەن سول توپىراقتا قاۋىشىپ، بالاپاندارىم – وركەن، وركەش سول جەردە دۇنيەگە كەلدى. ەل قاتارلى ءومىر ءسۇردىم. بىراق، مەملەكەت يەسى وزگە ۇلت بولعاسىن كەيدە وگەي ويلارعا بەرىلەتىنىمىز وتىرىك ەمەس. ودان بولەك الەمدە ادام بالاسىنا اتا-باباڭنىڭ كۇل توككەن مەكەنى بولعان، وردالى شاڭىراق كوتەرگەن جۇرتىنان ىستىق، قىمبات ەشتەڭە جوق. قىتاي ەلىندە اقشامىز كوپ بولدى، كيىمىمىز كوك بولدى. ەندى «قارنىمىز اشسا دا قازاق جەرىندە ءومىر سۇرەيىك!» دەيتىن تولعانىس ءجيى مازالاي باستادى. سونىمەن، قازاقستانعا كوشۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابالدادىم.

- اتاجۇرتقا كەلگەننەن كەيىن قانداي دا ءبىر قيىندىقتارعا جولىقتىڭىز با؟

- مەن العاش قىتايمەن شەكارالاس زايسان ەلدى مەكەنىنە كەلدىم. ول جاقتاعى اعايىن مەنى جىلى قارسى الدى. جاقىن قابىلدادى. ءتورت جىلداي  جەكە دارىگەرلىكپەن شۇعىلداندىم. سوسىن ەلورداسى استاناعا قونىس اۋداردىم. قازاقتا «قايدا بارساڭدا، ەكى قولعا ءبىر ەڭبەك» دەگەن تاماشا تاعىلىمدى ءسوز بار. ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە كوشىپ كەلىپ ورنالاسۋ ايتا سالعانعا وڭاي. استانا قالاسىنا كەلە سالىسىمەن ءار ءبىر بوساعانى توزدىرىپ جۇمىس ىزدەدىم. كوپ جەردە تەك قانا ورىس ءتىلدى مامانداردى قاجەت ەتەدى. سەنىڭ ءبىلىپ تۇرعان بىلىمىڭمەن ساناسۋدان گورى ديپلومىڭ، كەلگەن ەلىڭ-جەرىڭ دەگەندەي نازارعا الىنادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ اقىرى جەكە دارىگەرلىك ورنىن اشىپ كورۋدى ءجون كوردىم. 2012 جىلى قالانىڭ وڭتۇستىك قاپتالىنداعى قالىڭ ساياجايلىق ۇيلەرىنىڭ ءبىر بولمەسىن باسپانا ەتسەم، ەكىنشى بولمەسىنەن شاعىن دارىگەرلىك بولمە اشتىم. قىتايدا وقىعان بىلىمدەرىم مەن قىتايشا ەمدەۋ، تيبەتشە ەمدەۋ، قازاقشا ەمدەۋ سىندى سان-سالالىق تاجىريبەلەرىمدى ىسكە سالىپ جۇمىس جاسادىم. سونىڭ ناتيجەسىندە مەنى ىزدەۋشىلەر كوبەيە باستادى. مەن ەمدەگەن ناۋقاستاردىڭ كوبى ساۋىعىپ كەتىپ وتىردى. ءتىپتى كەيبىر ەمحانالاردا «ەم ءونىم بەرمەيدى، ادام بولمايدى» دەلىنگەن ناۋقاستاردى دا اياعىنان تۇرعىزىپ، ەل قاتارىنا قوستىم.

اۋرۋلاردى كورۋ جانە مەديتسينا تالاپتارىنا سايكەس ولشەم-تالاپتاردى تولىق مەڭگەرۋ ماقساتىندا 2012 جىلى استانا قالاسىنداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنەن ارنايى كۋرستان ءوتتىم. استانا قالاسىندا «وتباسىلىق دارىگەرلىك» ەمدەۋى بويىنشا مەملەكەتتىك ليتسەنزيا الدىم. ەڭ باستىسى وسى جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الدىم. ەمدەۋگە قاتىستى سەرتيفيكات، ءتۇرلى قۇجاتتارىمدى تولىقتاپ اتالعان ەمدەۋ ءبولىمىن، ەندىگى جەردە «شيپالى ەمدەۋ ورتالىعى» ەتىپ اشتىم.

- قازىر ورتالىق مەديتسينا سالسىنىڭ قاي باعىتتارىمەن جۇمىس جاساپ كەلەدى؟

- ەمدەۋ، ساۋىقتىرۋ ورتالىعىندا ماسساجدىڭ بارلىق ءتۇرىن، ونىڭ ىشىندە ينە ماسساجىن دا زامان تالابىنا ساي جاساقتادىق. اۋرۋلاردى كوبىنەسە ءشوپ دارىلەرمەن جانە قىتاي، تيبەت، قازاق ەمشىلىك داستۇرلەرىمەن ۇشتاستىرا ەمدەۋدى نەگىز ەتتىك. جاڭا زامان تالاپتارىن دا ەرەكشە نازارعا الىپ كەلەمىز.

- اعا وتباسىڭىز جايلى ايتىپ كەتسەڭىز؟

- مەن ەڭ باقىتتى ۇرپاقپىن. اتا-بابالارمىزدىڭ باسىنان نە وتپەدى. سوناۋ التايدان سىرعا دەيىن، سىردان ساۋىرعا دەيىن بوسقان بابالارىمىز ءوزىنىڭ كوشپەندى تىرلىگىندە، قيىن سىناقتاردى، اۋىر ازاپتاردى، وت پەن سۋدىڭ ءبارىن كوردى. مەن سول بابالاردىڭ اماناتتاعان شاڭىراعىن اتاجۇرتقا، ەسىلدىڭ جاعاسىنا، اقوردانىڭ جانىنا اكەلىپ تىككەنىم ءۇشىن باقىتتىمىن! جانىمدا ومىرلىك سەرىك بولعان مەديتسينالىق ءبىلىمى بار ايەلىم مەن بالالارىم، «اتا» دەپ الدىمنان جۇگىرىپ شىعار پەريزات، ءامىرسۇلتان، ءاميرا دەيتىن نەمەرەلەرىمدى قۇشىپ وتىرمىن. تاۋەلسىز قازاق ەلىندە وسىنداي وتباسىممەن، قانى ءبىر قازاعىممەن بىرگە تىنىستاپ، بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىم ءۇشىن اللا تاعالاعا سانىسىز شۇكىرلىك ەتەمىن...

- اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت.

 سۇحباتتاسقان: توقتار جەتپىسباي

Abai.kz