Songhy kezde qúpiyalyq griyfi alynghan orys ofiyserlerinin, zertteushilerining kýndelik, estelik jazbalaryn qazaqshalap jýrmin. Solardyng arasynan jaqynda bir orys ofiyserining «Hiua joryghy» (Orys ofiyserining kýndeliginen ýzindiler, qarasha 1839 jyl) degen jazbalarynyng ishinen Mahambet Ótemisúlyna baylanysty  jazghandary kezdesti. Búl jazba aty-jóni jazylmaghan orys ofiyserining kýndeliginen ýzindi dep 1846 jyly «Jurnal dlya chteniya vospitannikam voenno-uchebnyh zavedeniiy. Kirgizskie stepy Tom № 243-244»  basylymynda jariyalanypty. Menimshe búryn jaryq kórmegen siyaqty. Nazarlarynyzgha úsynamyn.. Sonynda óz oilarymdy berip otyrmyn. Saghat JÝSIP.

« ...Biz auylda bolghan kezimizde óz halqynyng ishinde ereksheligimen tanylatyn bir Qazaqty kórdik. Ol qasynda eki joldasymen ýige kirdi, bizding әdetimiz boyynsha qoyatyn «kimsin?» degen súraghymyzgha «ózim jayly bilip alghansha atymdy súrama» dep jauap berdi. Múnday qúpiyalyq bizge únamady әriyne, biraq qu Qazaq  mayda-shýida әngimeni aita otyryp, az ghana uaqyt ishinde ózining aqyly men qyzyl til sheberligin tanytty. Aziyalyqtardyng osy bir tabighat bergen til darynyn tanyta bildi, sóz arasynda dәlel retinde Qúrannyng sózderin týpnúsqadan keltire biledi, ol sózderdi Búhara men Samarqannyng medreselerinde aitylatyn jauyr bolghan jattandy sózdermen, sufizmning ilimderimen emes, ózining jeke tanymdyq jәne bilimdik oi-tolghamdarymen, ony tereng týsine biluimen aita biledi, sóz arasynda Orynbor men Peterburgtegi keybir ýkimet adamdarynyng da attaryn atap ótti; basqaru jaghynda qanday ózgerister bar degen súraqtardy qoyyp, bizding qyzyghushylyghymyzdy qozdyra bildi. Ángime bizding jaghdayymyzgha kóshui tiyis bolatyn, búl taqyrypqa erekshe aqyr zamandyq jaghday ýiilui tiyis edi, biraq Jasaghannyng qúdireti kýshti ghoy,  sizderden bir ghana ótinerim bar: - Qayda barsandar da, ne istesender de, meni tastap ketpendershi, ózderine qosyp alyndar, janymdy jandaryna qosyndar, sendermen birge algha da, artqa da baramyn, meni qanday bir bolmasyn qauip-qater bolsa  da, meni sizdermen birdey qauip-qater kýtip otyr, osynda qalamyn, sizdermen birge basymdy pyshaqqa tosamyn; meyli bir ózimdi «otryadqa» jiberinder, meyli Orynborgha jiber, baramyn, ne bolsa da basymmen bәrin kóteremin».

- Aziyalyqtardyng әrbir sózi men is-әreketterinen aldau men paydakýnemdikti kóp kórgen adammyn,  óz atyn jasyryp otyrghan adamgha senbeymin, - dedim.

- Men óz atymdy aitugha úyalyp otyrmyn, - dedi ol; - biraq aitayyn, meni osy jerden it siyaqty quyp jibersender de.

- Bir minutta dos bolyp, bizding dúshpandarymyzgha kýshpen qosylyp ketersin,  shaqyrylmay kelgen qonaq bolu saghan óte qymbatqa týsui mýmkin, - dedim onyng tausylmaytyn metaforalar men sheginis sózderine mezi bolyp.

- Maghan taghy bir jana kýnә artpandar: búrynghy kýnәlarym ýshin tartqan azabym jetkilikti. Men dalada birneshe jyl boyy kezip jýrmin. Otanym joq, baspanam joq, әrkimning tastaghan bir týiir nanyn jep jýregimdi jalghap, otbasymnan jyraqta jýrmin. Men Mahambet Ótemisovpin (Mugamet Evtemiyshev delingen orys avtorynyng týpnúsqasynda, S. J.).

Mahambet Ótemisov, ishki Bókey ordasynan shyqqan, Jәngir hannyng agha kenesshisi bolghan, hannyng ýiinde, ordasynda eshkimge esep bermeytin jarlyq berushisi jәne hannyng ózine jaqyn dosy bolghan.  - Onyng satqyndyqqa ne sebeppen barghany jayly mәselening tórkinine ýnilgim joq.  Jәngir hannyng han bolugha tyrysqan inisi Qayypqalidyng (plemyannik delingen, S. J.) úiymdastyrghan býligine kirisip ketken Mahambet kóp úzamay býlikting jetekshisi jәne bas qozghaushysy bolady; býlikti kóp úzamay Orystyng otryady basady, Qayypqaly ústalady, al Mahambet qashyp qútylady. Kóp uaqyttan song Qayypqaly qashady, onyng kómegimen Orynbordyng týrmesinen qashqan sol kezdegi ataqty batyr Isataydyng tobyna Mahambet kelip qosylady. Erekshe batyrlyghymen, tonau, shabumen aty shyqqan Isataydyng jaqyn dosy, jol kórsetushisi bolady. Isataydyng orys shekarasynda jasaghan is-qimyldaryna orys ýkimetining shydamy tausylady.  Dalagha otryad jiberiledi. Quyp jetedi, biraq dúrysy, kýtpegen jerden Isataydyng tobymen kezdesedi, artilleriyadan  birneshe dýrkin atylghan oqtan keyin qazaqtar keyin sheginedi. Kóp úzamay bizding otryad alghashqy sasyp qalghan jaghdayyn týzep, qazaqtardyng tәrtibi joq tobyryna shabuyl jasap, aman qalghandaryn joyady. Isatay kópke deyin qashqan dostaryn qorghan etip jýrdi, bir toptan ekinshisine auysyp, orystargha oq atuyn kópke deyin toqtatpady. Ol ózining atyna erekshe sengen bolatyn, biraq onyng semirip qyzyl may bolghan aty tez boldyryp qaldy; sol kezde Mahambet onyng atyn jýgeninen ústap shaba jóneledi, búl arada kazaktar Isataydy tanyp qoyyp oghan oqty jaudyrady: biraq oghan oq darymaydy, sonda ghana bizding adamdar Isataydyng  sauyt kiyip alghanyn bayqaydy da atyn kózdep ata bastaydy, kóp úzamay atyn qúlatyp atymen birge Isatay da qúlaydy. Ótemisov ony kóterip óz atyna salugha songhy әreketin jasaydy, biraq kesh edi, shauyp kelgen kazaktar Isataydy qylyshpen keskilep óltiredi. Mahambet búl joly da qútylyp ketedi.

Jalpylama sózdermen Ótemisovke ýkimetke onyng ókinish bildirgen sózderin jetkizetinimdi, óz atymnan ótinish jasaytynymdy da aittym, biraq qyzmetinen bas tarttym.

- Siz maghan júmaqtyng esigin ashtynyz, biraq tabaldyryqtan qaytaryp otyrsyz, - dedi kýmәndi keyippen basyn shayqap. Bilemin, sizding ýkimet meni keshiredi,  orystardyng nemese Reseyding aldynda qylmysymdy qyzmetimmen jusam ghana keshiretinderinizdi bilemin. Mening shyn peyilimmen aqtalyp otyrghanyma sene me, siz oghan senbey otyrsyz ghoy, al eger sengen kýnde sol ýshin maghan tólem qaytara ma, maghan otanymdy qaytaryp bere me. Mening bar ýmitim sizde bolghan edi! Kóz aldyma Edilding jaynaghan jaghalauy, ýiim, әielim men balalarym kóz aldyma kórindi: barlyghy qasyma jinalyp túrghanday boldy... Mahambet erekshe shabytpen aita bastady, kózin júmyp, demin almay sóilep jatty..

Ángimeni basqa jaqqa búru ýshin  Qazaqqa búrylyp, shynymen barlyq jan-tәninmen otanyna oralghyng kele me dep súradym. Ol ýndemedi; ýnilip qaradym, janyp jatqan otynnyng әlsiz jaryghynan  tamshylap aqqan iri kóz jasyn anghardym. - Qúdayym-au, shynymen be, әlde jәdigóilikpen jylap otyr ma! Shynayy, kónilining týkpirinen shyqqan sezim be? Kýmәn kónilimdi tolqytyp jatty. Mening oiymdy týsingendey bolghan Mahambet: - Siz menen pyshaqtan qoryqqanday qorqyp otyrsyz: iyә, men pyshaqpyn, biraq eki jýzi de ótkir pyshaq emespin, meni kim jaqsy paydalana alady, sonyng qolynda paydalymyn.

Ony ókinishting qúrbany etip qaldyra almadym, eger ol shyn mәninde ókinip otyrsa, ony qabyldamau maghan kýnә. Biraq oghan senip jol bastaushy etip alu, esh aqylgha syimaydy. Naqty jauap beruim qajet. Keshki saghat 10-a kel, keruendegiler bizding jii kezdesulerimizdi bilmesin dep eskerttim. «Bir ózim keleyin be, әlde joldastarymmen be» degen súraghyna «jalghyz kel» dedim.

Jolgha shyghatyn týn de týsti. Eshtene kórinbeytin qap-qaranghy, borandy týn: jolymyzgha ontayly bolyp túr, biraq jol bastaushy әli kelmey jatyr.

Mahambetting kelgenin bizdi kýzetken qazaqtar bilip qoyypty, biraq búl jaghday olardyng kýdigin tudyrghan joq, sebebi Mahambet Reseyge qarsy jasaghan qylmystarymen әigili bolatyn.

Attar ýilerding qasyndaghy qazyqqa baylauly túratyn, búl jaghday eshkimning kýdigin tudyrmauy tiyis; kazaktardyng qostary tóbening eteginde ornalasqan, olar ot jaqpaydy, jaqqan kýnde qostyng tóbesinen shyqqan ottyng sәulesi bizdi kórsetip qongy mýmkin: bir ghana jaghday mazamyzdy alady, Arystan men Eset batyrdyng keruende týneui, Mahambet pen Eset batyrdyng (Kótibarovty aityp otyr, S. J.) dostyq jaghdayda bolghany da bizge belgili bolatyn. Búl jaghday kezdeysoqtyq bolar, biraq eshkimge senbey ýirengen  kónilimizge kýmәn tudyrdy.

Uaqyt ótip jatty; shydamsyzdyghymyz tasuda, әrbir minut saghattay bolyp kórinedi. Jýrgen attyng dybysy estile me dep qayta-qayta qostan shygha beremiz; jol bastaushylar joq, tek anda-sanda keruenning kýzetshilerining bir-birine aitqan «karab-utyri» degen sózderi keruenning shet jaqtarynan, keybir jerden toylap jatqandardyng dauystary  estiledi. Sen týn ishinde eshqayda barmaysyn, bizben birge qon dedim Mahambetke. Osy jerde alghash ret kónilime oghan degen bir kýdik payda boldy. Ol bizding Mәmbetti otryadqa júmsaghanymyzdy biledi, bizding shydamsyzdyghymyzdy bayqap otyr, orystyng otryadyn shaqyryp ústap berer dep oilap otyrghan bolar. Eger oiyna jaman oy kelgen bolsa, dúghandy oqyp, myna oqtalghan pistoletterdi alyp aramyzgha jatyp úiyqta, Ótemisov tynyshtaldy.

Týn ortasy bolghan kez; bir kezde kiyizding bir sheti qozghalyp kóterildi, ar jaghynan qúpiya bir Qazaqtyng beti kórindi, jan-jaghyna qaraydy: búl Otarәlining balasy Niyaz edi, bizding jol bastaushymyz! Sol sәtte bәri dayyn boldy. Keruenbasy men elshige ketip bara jatqanymyzdy aitu jәne keybir zattardy tapsyru ghana qaldy. Ol zattardyng bizge jeterine kýmәnimiz kóp bolsa da, búl shara óte qajet edi, kýtpegen jerden ketip bara jatqanymyzdy bildiru ýshin qajet edi. Búharanyng elshisi bizding batyldyghymyzdy qoldady, biraq biz ýshin óte qorqatynyn, otryadyn qorghau ýshin bizding ýkimetimiz otryad jibersin dep ótinishin aityp jatyr, op-onay oryndalatyn is siyaqty.  Keruenbasymen jaghday tipti ózgeshe boldy, әkesi tirilip kelse ol búlay tandanbaghan bolar edi, әsirese bizding kýtpegen jerden ketetin boldyq degenimizge  tang qaldy! Shynynda da ýreyin alatynday jaghday bolsa kerek!  Óz jaghdayy, әsirese joldastarynyng jaghdayy ne bolady,  Hiua kedenine jetkende keruenning barlyq shyghynyn bizdi ústap beru arqyly esesin qaytarmaq edi ghoy! Endi býkil josparynyng byt-shyty shyqty. Ol meni jolymnan qaytarmaq boldy, biraq onysynan týk shyqpaytynyn bilip qorlanyp maghan degen shyn berilgendigin, bolghan isterdi úmytuymdy jalynyp súrap, qúlyng bolayyn degen siyaqty sózderdi aita bastady. Búl sózderin tyndap bolyp qúlaghyna sybyrladym, tanertenge deyin aman bolmaysyn, eger mening ketkenimdi bireuge aitar bolsan! Seni býgin týnde bizge óte berilgen adamdar kýzetedi dedim.

Qosyma oralghan song Mahambetke: «Biz jýremiz! Eger sen shyn peyilinmen aqtalghyng kelse, bizge adaldyghyng shyn bolsa, onda bizben birge jýr, bizding kórgenimizdi kóresin» dedim. «Qashan jýremiz?» dedi. Qazir jýremiz, attar erttelgen, bәri dayyn. «Qayda?» - Sosyn bilesin. « - Mening atym jaman edi» dedi ol. Ólse, qazynanyng atyn beremiz. «Tamaqty qaydan ishemin?» — Tamaqty biz beremiz. — «Men janymmen de, tәnimmen de sendermen birgemin, - dep maghan qolyn jaydy; men sizder ýshin osynda joldasymdy qaldyramyn, men ony balamday jaqsy kóremin, men onyng әkesindey boldym. Eger jolymyz ongharylsa, siz ony úmytpanyz». Ol Sheka degen bizding zattarymyzdyng qasynda qalghan qazaqty shaqyryp joldasyna Esetting auylynda jatyp meni kýtsin, jaqsy kýnderdi kýtsin dep aitudy tapsyrdy. Sheka bizben qoshtasarda enirep jylady, bishara qanday taghdyr kýtip túrghanyn bilse kerek.

-Atqa! - Attardyng osqyruy men kókjiyektegi ottardy bizdi kýzetip túrghan qazaqtar bayqap qaldy: dabyl qaghyldy, asyghu kerek, shu men qarbalas әbiger kýsheye bastady: búl nemene degen kórushiler kóbeyip jatyr, biraq qap-qaranghyda qayda shabaryn, qay jaqtan bóget qoydy bilmeydi. Jýrip kettik, topyrlaghan attyng dybysynyng baghytyna birneshe ret atylghan myltyq dauysy estildi. Qatty jelispen bir shaqyrymday jýrip, aiqay men shu, boqtau sózder men qughyndy artymyzgha tastap 14 adamnan túratyn kishkentay otryadymyzdy tәrtipke keltirip alu ýshin toqtadyq: adamdarymyzdy týgendey bastadyq, bir adamymyz joq bolyp shyqty. Men alghashqyda Mahambet joq shyghar dep oiladym, biraq ol dauystaghan kezde tabyldy. Ár adamnyng betine ýnilip qaray bastadym: tilmәsh joq! Mahambetti keruenning ainalasyn kórip keluge júmsadym, taba almay qaytyp keldi. Ne isteu kerek? Yzalanghan toptyng ortasyna jalghyz ózin qaldyryp, qútqarugha әreket jasamay ketu eshqanday zansyz jәne kóp qisyngha kelmeytin nәrse, qaytu kerek... Mahambetti keruenge qaytadan júmsadym tilmәshti izdeuge...

Ysqyrghan boran betimizge tura soghyp túrdy. Týngi oq atystan qorqyp qalghan attar osqyryp algha úmtylyp túr; sirә qughyn sonymyzgha týsken bolsa kerek, olardyng aiqayy men shuy bizge jete bastady. Bir kezde attyng dýbiri estildi de artynsha bir salt atty kórindi: bizding tilmәsh! Qoryqqan aty basqa jaqqa búryp ketipti:  attyng óz týisigine senip tizgindi bos jiberipti, adal januar biraz uaqyt dalamen jýrip bir uaqytta attardyng osqyruyn estip aman-esen alyp kelipti. –Qúdaygha shýkir!  Iyqtan bir ýlken jýk týskendey boldy... Algha! Al Mahambet she? Ony kýtuge uaqyt joq. Sodan keyin ol turaly eshtene estigen joqpyn.»...

Osy jerde orys ofiyseri Mahambet jayly ayaqtap basqa әngimelerge kóshedi. Orys ofiyserining sózderining qanshalyqty naqty ekendigi jayly aitu qiyn. Sirә, orys ofiyseri búl Qazaqtyng aqyl, oi, sheshendik myqtylyghy jayly aita otyryp onyng qazaqtyng Dala batyry bolghan Mahambet ekendiginen habary joq siyaqty.

1839 jyly orys generaly  V. P. Perovskiy Hiuagha qysqy joryqqa shyghyp onyng sәtsiz ayaqtalghany belgili. Joryqtyng sәtsiz boluyna sol jylghy súrapyl qystyng erte bastaluy basty әserin tiygizdi. Qalyng qarly borannan orystyng bes myng әskerining jartysyna juyghy suyqtan qyryldy (myngha juyq qazaqtyng týie aidaushylary men laushylary óldi), Kishi jýz qazaqtarynyng qarsylyq kórsetuleri de әser etti. Jogharyda aitylghan epizod jayly jazushy Á. Saray ózining «Isatay-Mahambet tarihy» kitabynda (Almaty, «Mereke» 2012, 436-437.) mynaday payymdau jasapty.

«Serikterin jaugha aldyrghan Mahambet bar-joghy eki joldasymen qalady. Sol bette iz tastap, jol shiyrlap kele jatyp olar Borsyqqúmda tau-ken injeneri orys geografiya qoghamynyng ghylymy sekretary, akademik Egor Petrovich Kovalevskiyding ekspedisiyasyna kez keledi. Ekspedisiya Búqaragha bara jatqany jayly jeleu aitady. Olar da Hiua joryghynyng maqsatyna qyzmet etushi top edi. Mahambet E. P. Kovalevskiy otyrghan jolym ýige kirip kelip, oryssha sóiley jóneledi. Ótkirligimen, sheshendigimen, aqyl parasatynyng biyiktigimen orystardy tanqaldyrady. Ózining Ishki Ordadan quylyp 4-5 jyldan beri ýi-kýisiz jýrgenin bayan etedi. Mahambetpen kezdesui turaly E. P. Kovalevskiy 1843 jyly Sankt-Peterburgte jaryq kórgen «Stranstvovateli po sushy y moryam» degen kitabynda bayan etedi.

Mahambet súranyp ekspedisiyagha ilesip shyqqan da, jolda izim-ghayyp joq bop ketken. Kovalevskiy Isatay jerlengen jerde bolyp, onyng molasyn kórgenin jazyp ketken.

Sýitip, 1839 jyly aq patsha otarshylarynyng Hiuagha әskery joryghy kezinde Mahambetting Orynbor-Hiua keruen jolynda bolyp, qolynan kelgenshe qarsylyq kórsetkenin bayqaymyz. Búl jayt aqyn ómirbayanyna tyng better qosady» 436-437 bb. degen pikir jazypty.

Jogharydaghy jazbalar E.P. Kovalevskiydiki me, әlde basqanyki me, Mahambetting Isatay seriginen airylyp toryghyp jýrgen jalghyzdyq kezi me, әlde orystardyng Hiua joryghyn boldyrmau ýshin әdeyi jasaghan shyn mәnindegi tәuekeli me, ol jaghyn  aitu qiyn.

 Saghat Jýsip

Abai.kz