Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin ghana ghasyrlar boyy shang basyp qalghan onomastikanyng tamyryna shyn mәninde qan jýgire bastady. 1990-2000 jyldary jәne odan bergi kezende últtyq onomastikanyng halqymyzdyng ruhyn asqaqtatugha zor ýlesin qosa bastaghanynyng kuәsimiz. Búl kezende qazaq onomastikasynyng faktologiyalyq, ghylymiy-teoriyalyq ayasy keneyip, kýrdelenip, әraluandyq sipatqa ie boldy.

Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin ghana ghasyrlar boyy shang basyp qalghan onomastikanyng tamyryna shyn mәninde qan jýgire bastady. 1990-2000 jyldary jәne odan bergi kezende últtyq onomastikanyng halqymyzdyng ruhyn asqaqtatugha zor ýlesin qosa bastaghanynyng kuәsimiz. Búl kezende qazaq onomastikasynyng faktologiyalyq, ghylymiy-teoriyalyq ayasy keneyip, kýrdelenip, әraluandyq sipatqa ie boldy.

Onomastika ghylymynyng tariyh, jalpy ghylym, mәdeniyet, ekonomika, demografiya, yurisprudensiya, turizm, t.b. salalaryna tiygizgen yq­paly aitarlyqtay boldy dep aita alamyz. Bylaysha aitqanda, múny «Ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janghan» aituly kezeng retinde qabyldauymyz lәzim. Shyntuaytqa kelsek, ghasyrlar boyy qalyptasqan onomastikadan qol ýzip, keltelenip qalghan tilimiz kedeylenip, birshama әlsiregen edi. Otarshyl imperiya qazaqtyng myndaghan jyldargha sozylghan tarihyn joqqa shygharyp, jana tarih sanauyn 1917 jyldan bastaudy zorlap sanamyzgha engizdi. Búl «agha halyqtyn» biz maqtan tútatyn babalar erligin, jerimizding oqighalargha toly tarihyn úmyttyryp, ruhymyzdy júqartyp, últymyzdy tilinen aiy­ryp, ony joq etip, orystandyrugha baghyttalghan soraqy sayasaty edi. Onyng basty qúraldarynyng biri kóne ataulardy jappay ózgertip, orys ataularyn engizu boldy.
Eldigimizding kórinisin, bet-beynesin kórsetetin, bayyrghy qazaq últy men úly dalanyng asqaqty­ghyn aighaqtaytyn toponimika­lyq ataularymyzdyng tarihy men mәn-manyzy belgili. Atam zamannan memleketting negizin qúraytyn últ ýshin el aumaghy, jeri men onyng qoynauy, tabighaty, mәdeny qazynasy, tipti ishki jәne syrtqy qatynastarynda onomastikanyng manyzy zor boldy. Onomastikanyng tariyhqa da, әdet-ghúrypty zer­deleytin etnografiyagha da, últtyng qalyptasuyn qarastyratyn etno­logiyagha, búghan qosa geografiyagha, mәdeniyettanu men etnopsihologiyagha da tikeley qatysy bar. Ono­mas­tikalyq mәlimetter, últtyq ataular halqymyzdyn, óskeleng úr­paqtyng eljandylyghyn, eline degen últtyq maqtanyshyn bildiretin tәrbiyelik, ruhani, mәdeny manyzy zor faktorlardyng biri ekendigin de jaqsy bilemiz. El tәuelsizdigine qol jetkizgennen beri últ maqtanyshyna ainalghan túlghalarymyz, mәselen, әl-Farabi, Qorqyt, Qoja Ahmet Yasaui, M.H.Dulati, Abylay han, Abay, Jambyl, Shoqan, Sәken, Mәshhýr Jýsip syndy babalarymyzdyng esimi men ken-baytaq dalamyzdyng әdemi ataulary, aitalyq, Saryarqa, Kókshetau, Ertis, Talas, Úlytau, Qazyghúrt, Oty­rar, Almaty, Edil, Jayyq siyaqty ejelgi qala, ózen, tau ataulary adamzat tarihynda óz ornyn alghan mәdeny qúndylyqtarymyzgha ainalyp otyr.
Eldi mekenderding tarihy ataularyn ózgertip, olardy kom­partiyanyng qayratkerleri men komissarlardyn, Ortalyqtan jiberilgen «maman basshylardyn» (olar sol kezde, 1930 jyly «25 myndyqtar» dep atalynghan) atynan qongha qarsy kýresip, qúrban bolghan qazaq ziyalylary - T.Rysqúlov, A.Baytúrsynov, Á.Bókeyhanov, M.Dulatov, H.Dosmúhamedov jәne basqalar endi ghana halqymen qayta qauyshuda. Al keyin, 1950 jyly, tyng jәne tynayghan jerlerdi iygerudi syltau etip syrttan kelgenderding aty-jónderine qatysty qoyylghan kolhoz, sovhozdar qanshama boldy desenizshi!
Ras, onomastika - ghylymy sala. Alayda respublika boyynsha búl baghytta әli de egjey-tegjeyli jәne týbegeyli zertteulerding jetkiliksiz ekendigi bayqalady. Osy rette atal­ghan ghylymy salada tanymal bol­ghan T.Janúzaqov, Á.Ábdirahma­nov, Gh.Qonqashbaev, E.Kerimbaev, Q.Rysbergen siyaqty basqa da birneshe belgili ghalym-onomastardy aita alamyz. Onomastikany etnonim (ru-taypa ataulary), toponim (eldi meken, jer ataulary), antroponimiya (adam esimderi), kosmonim (galaktika men gharysh denelerinin, júldyzdardyng ataulary), zoonim (januarlar men hayuanattar ataulary) jәne sol siyaqty basqa da san salaly baghyttary boyynsha zerttey týssek, iygilikti nәtiyjelerge qol jetkizerimiz haq. Qazir әrbir oblysta onomastika salasy boyynsha zertteuler jýrgizilip, dissertasiyalar qorghalyp jatyr. Endi sol ghalymdar ózderining enbek etip jýrgen joghary oqu oryndarynda, sol túrghylyqty jerinde onomastikalyq mәselelerge mәn berip, jemisti júmys jýrgizip otyrsa, núr ýstine núr bolar edi. Mәselen, men qyzmet atqaratyn M.H.Dulaty atyndaghy Taraz mem­lekettik uniyversiytetinde qazaq tili men әdebiyeti, qazaq filologiyasy, jurnalistika, geografiya, t.b. bakalavr mamandyqtarynda «Qazaq onomastikasy», «Oykonimder» 2004 jyldan, al magistranttarda «Til jәne onomastika», «Ádebiyet jәne toponimika» pәnderi 2007 jyldan beri oqytylyp keledi. Mine, osy mәseleni ghalym-oqytushylar qolgha alyp, ózderining bilim ordalarynda studentterdi, magistranttardy onomastika mәselelerining negizderimen terenirek tanystyryp, ghylymy júmystar jazugha baghyt-baghdar berip otyrsa, búl is-әreketimiz zaman talabyna sәikes bolatyny anyq.
Býgingi tanda Mәdeniyet miy­nistrligi, ondaghy Til komiyteti tarapynan osy manyzdy iske airyqsha nazar audarylyp, onomastikalyq júmystardyng ýsh baghytta jýrgiziluin qúptaymyz. Naqtylay aitsaq: ózgertilgen jer-su, eldi meken ataularyn bayyrghy tarihy ataularmen almastyru; transkripsiyasy búrmalanghan nemese qate jazylghan ataulardy qayta qalpyna keltiru; bayyrghy ataulary úmytylghan nemese janadan qúrylghan jәne ataulary otarshyldyq-totalitarlyq sipattaghy eldi mekender men bilim, mәdeniyet mekemelerin, kórneki aqparat qúraldary, basqa da fiy­zikalyq-geografiyalyq nysandardy qazirgi zaman ýlgisindegi jana ataularmen qayta atau. Sonday-aq Memlekettik onomastikalyq komissiya oblystyq onomastika komissiyasy tarapynan jiberilgen úsy­nystardy kópke sozbay, uaqytyly sheshim qabyldap otyrsa deymiz.
Onomastika salasynda keyde týsinbestik jayttar da oryn alyp jatady. Mәselen, әigili aqynymyz Jambyldyng nemese Bayghaninning attary nege oblysqa, audangha be­rilip jatady deydi. Tariyhqa kóz jiberetin bolsaq, jeke adamdardyng atyna qoyylghan qala, kóshe, mektep, t.b. az emes. Vashington - AQSh-tyng astanasy, ol osy elding birinshi Preziydenti Vashingtonnyng qúrmetine qoyylghan. Bizde Abay atyndaghy qala bar. Qaraghandy oblysynda búrynghy Nikoliskiy qalasynyng atauy ózgertilip, Sәtbaev esimi berildi. Abylay hannyn, Qabanbay batyrdyng atynda kósheler, mektepter bar. Osyghan oray bir oblystyng aty Jambyl atymen atalsa - búl úlylyqty baghalau. Jambyldyng úly aqyn ekendigin bylay qoyghanda, keshegi súrapyl soghys kezinde patriottyq sezimge toly «Leningradtyq órenim» atty óleni býkil Kenes halqynyn, onyng armiyasynyng ruhyna ruh qosyp, jenisti jaqyndatugha ýles qosqanyn әrbir mektep oqushysyna deyin biledi.
Ayta ketu kerek, keybireuler songhy kezde tamyr-tanystyqpen qújattar jinap, qoghamgha enbegi sine qoymaghan atalarynyn, ru-taypalarynyng mýddesin kózdep, kósheler men mektepterge atau berude. Múnday jýiesizdikting keninen oryn alyp bara jatqandyghy aidan anyq bayqaluda. Taghy bir aita keterligi, dýkenderdin, oiyn-sauyq, biznes oryndarynyng jәne bas­qalardyng ataulary «Til turaly» Zanda kórsetilgendey, qazaq nemese orys tilining ornyna aghylshyn, qytay, kәris tilinde jazyluda. «Red Rous», «Cәn-Praus» degen siyaqty basqa da týsiniksiz ataular jii kezdesedi. Namysqa tiyetin nәrse - osynday kelensizdikke jol beretinderding memlekettik tildi, onyng artynda túrghan qazaq últyn, qazaq memlekettiligin mensinbeui. Sonday-aq eng soraqysy - qazaq tilindegi keybir kórneki aqparat qúraldarynyng qate jazyluy.
Materialdyq egoizmning artynda halqymyzdyn, jastardyng patriottyq sezimine núqsan kel­tiretin nemqúraydylyq jatyr desek, qatelespeymiz. Búl jerde deformasiyalanghan sezimning memleketimizding qauipsizdigine qa­ter tóndiretindigin týsinu qiyn emes. Óz menshigine shet tilinde atau bergen adamdardyng óz Otanyna degen sýiispenshiligining qanday dәrejede ekendigin anghartsa kerek. Osyghan oray memlekettik tildi basqa etnostardyn, tipti iysi qazaq keybir azamattardyng jiyrma jyldyng kóleminde jete ýirenbeui - oilanarlyq jayt. Qazaqstan hal­qy Assambleyasynyng halyqtar arasyndaghy dostyqty nyghaytudaghy róli ýlken. Endi osy qúrylym memlekettik tilding el ómirinde alar orny zor ekendigine de basa nazar audarsa degimiz keledi.
Sayyp kelgende, onomastika ghylymy jana dәuirde etegin keng jayyp, til sayasatyna dendep enude. Betimen ketken kórneki aqpa­rat qúraldarynyn, jarnamalardyn, biyl­bordtardyn, taghamhanalardyng ataularyn bir jýiege keltiru maqsatymen onomastika salasy turaly Zang qabyldau - kezek kýttirmeytin mәsele.
Eldi meken, auyl, auyldyq okrug, kent, qala, audan, mektep ataularyn beru onomastikalyq komissiyada qarastyrylady. Sonday-aq kóshe ataularyn beru de әkimder tarapynan emes, onomastikalyq komissiya tarapynan qarastyrylsa degen úsynys bar.

Z.Qúlamanova,
M.Dulaty atyndaghy
Taraz memlekettik uniyver­siytetining oqytushysy, filologiya ghylymdarynyng kandidaty

«Ana tili» gazeti