Esi dúrys emes qazaq, Qytaydan tarihy otanym Qazaqstan dep kóship kelmeydi. Yaghni, Qytaydan kelgen qazaqtardyng kelgen kezde 100 payyz esi dúrys. Shynjang jergilikti biyligining asyra siltegen ozbyr sayasatynyng saldarynan ondaghy tughan-tuysqandarynyng qúqyghyn taptauyn, biylik tarabynan jasalyp jatqan zang búzushylyghyn, sayasy qysym kórsetip, erkindigin shekteuin, yaghny jergilikti biylikting jasap otyrghan qylmysyn bile túra aitpay, jasyryp, aryzdanbay otyrghan jekelegen jandar da qylmys subektisi bolyp tabylady. Sebebi, kim de kim jaqynyna jasalghan qylmysty bile túra aitpay jasyrsa, oryn alghan zansyzdyqtar men qúqyq búzushylyqty әshkerlep aryzdanbasa, yaghni, qylmyskerding qylmysyn әshkerleuge at salyspasa, jasyrsa ol da – qylmysker. Al Shynjang jergilikti biyligining jýrgizip otyrghan sayasatynda qylmystyq qúram bolmasa onda ony Qytay konstitusiyasyn, zandaryn, BÚÚ dyng әlemdik qúqyq deklarasiyasyn, ózge de halyqaralyq zandardy negizgi ólshem ete otyryp qylmystyq qúram joq ekenin kim dәleldeydi?

Qytaydyng Shynjang jergilikti biyligi men sheneulikteri art-artynan «sayasi» nauqan jýrgizip, óz jayymen bireui malyn baghyp, bireui eginin salyp, bireui oqushylargha sabaq berip, bireui saudasyn jasap jýrgen qarapayym qazaqtar qúddy terroristke ainalyp, qoghamgha býlik salyp jatqanday «qoghamdy tynyshtandyru», «úshqarlardy alastau», «últtar yntymaghyn kýsheytu» t.b. jeleulermen, «jogharynyn, ýkimetting búiryghy» dep ər týrli ədis-təsilmen ondaghy qandastargha sayasy qysymnyng kókesin kórsetude:

1. Qytay Konstitusiyasynda «Qytay Halyq Respublikasynyng azamattarynda dinge senu bostandyghy bar. Birde-bir memlekettik organ, qoghamdyq úyym nemese jeke túlgha azamattardy dinge senuge nemese dinge senbeuge mәjbýrleuge bolmaydy. Dinge senushi jәne dinge senbeushi azamattardy kemsituge jol berilmeydi. Memleket qalypty diny әreketterdi qorghaydy» dep jazyp qoyghanymen tómendegi jergilikti biylikke auyzsha nemese jasyryn búiryq týrinde, halyq arasynda jýretin úsaq sheneunikterding qolymen 1) dinge senbeuge ýgitteu, 2) týrli diny rәsimderdi óteuge shekteu qoy, mysaly, dini Islam qazaqtardy janaza shygharmay jerletu, 3) Keybir ýilerde ghana bar «Qúran Kәriym», «jaynamaz», t.b. diny kitaptar, diny zattar men jәdigerlerdi jinap alyp kózin qúrtu. 4) meshitterding tóbesindegi aidy kesip aldyryp tastau, 5) meshitterding ishi-syrtyna 24 saghat baqylap túratyn kamera qong, 6) meshit qaqpasyna arnauly polisiyadan jasaqtalghan qaruly kýzet qoi, 6) auyl, audandaghy bir bólim meshitterdi eskirgen degen syltaumen qiratyp tastau, qiratpaghan keybir meshitterding esigin qúlyptap tastau, 7) Araq ishpey namaz oqyp jýrgen qazaqtargha әdeyi araq ishkizu, 8) meshitterde qyzmet isteytin imamdar men diny qyzmetkerlerdi, diny bilimi bar jamaghattardy qylmysy bolmasa da sotsyz týrmege toghytyp ony ondaghy halyqqa qylmysker  retinde kórsetu. Ony kórgen ondaghy qazaq úrpaqtary aldaghy uaqytta qalay imam bolghysy keledi? Qalay óz dini Islamdy jalghysty ústanghysy keledi? Mine osynday zansyz әreketi arqyly ondaghy qazaqtardy qorqytyp, ýrkitip, óz dininen ózdiginen-aq bas tartugha ruhany qysym týsirude. Osylaysha dini Islam últty (úighyr, qazaq, t.b.) birtindep óz dininen aiyrugha jymysqy əreket jýrgizude.

2. Qytay konstitusiya men zandarynda kórsetilgen azamattardyng zandy qúqyqtaryn ayaq asty taptauda. Búl jóninde Qytaydaghy tughan-tuysqany týrmege týsken, sayasy ýirenuge qamalghany ýshin qandastarymyzdan kóptegen aryz-shaghymdardyng bolyp jatqany bәrimizge belgili.

3. Qazaq últynyng óz bolmysyna, salt-sanasyna, diny senimine jat isterdi isteuge məjbýrleude. Mysaly, ómirinde kórmegen әri olay boluyn qalamaghan bir Qazaq otbasyn beytanys bir Qytaymen «tuystastyru» degendi shygharypty. «Qoy terisin jamylghan qasqyr» degen siyaqty ol Qytay qarapayym kiyim kiygingen әskery adam ba, joq arnauly tәrbiyelengen tynshy ma? Ne maqsaty bar? Onyng biz bile bermeytin jasyryn jaghyn eshkim bilmeydi. Auyl, audannyng qarapayym qazaqtaryna senimen tuys bolghysy keletin qytay, osymen tuys bolasyn, ýiine tuysshylap kelip neshe kýn, neshe apta jatatyn bolady dep qazaq otbasy qalamasa da mәjbýrli týrde tuystastyratyn kórinedi. Eger sol qazaq otbasynyng otaghasy týrmege týsken nemese «sayasy ýirenu» dep aty ózgertilgen jabyq lagerge neshe aidan neshe jylgha deyin qamalatyn jaghdayda, artynda qalghan ýiindegi әieli jәne tek qyzdary ghana bolsa, tanymaytyn bir erkek qytay «tuysy» әieli jәne qyzdarymen bir ýide jatyp-túrsa, uaqyt óte onyng arty ne bolady? Oilaudyng ózi qorqynyshty. Men ózim búny qazaqty qytaymen tuystastyru emes, qazaqty qytaydyng qúrghan túzaghyna týsirip bergen tiri jemtigine ainaldyru dep bilemin. Qalamasa da qytaymen «tuys» bolyp ketken qazaqtardyng otbasy men otbasy mýshelerining ómirinde aldaghy uaqytta ne kýtip túr, ol jaghy beymәlim.

4. Tilining qoldanys ayasyna týrli shekteuler qong, órisin taryltu, últty óz tilin tolyqqandy qoldana almaytyn halge týsiru; Eng sonynda últty óz tilinen aiyryp, tili joghalghan, Qytay tilinde sóileytin, jazatyn jasandy (iskusstvennyi) últ jasaugha ərekettenude. Yaghni, ózining bay tili bar Qazaqty óz tilin tastap Qytay tilinde  sóileytin jәne jazatyn, týri Qazaq bolghanmen tili Qytay últqa ainaldyrugha iytermeleude. 1) Qazaq shoghyrly qonystanghan ónirlerde Qazaq tildi mektepterdi jappay jauyp, Qytay tilinde oqityn Qytay mektepterine qosyp biriktirui soghan bir dәlel. 2) Últtyq mektepterdi jabumen qatar, últtyq tilde oqu qúraldarynyn, qosymsha paydalanylatyn kitapshalardyng shygharyluyna jəne ony oqushylardyng paydalanugha shekteu qoyy. 3) Bastapqy kezde «Qos tildilik» sayasaty boyynsha Qazaq tili men әdebiyeti Qazaq tilinde jýrgizilgenmen, keyingi kezderi ol da kýshinen qalyp, biringhay Qytay tildi mektepke, qytay tildi sabaqtargha ainalyp ketken kórinedi. 4) Qazaq oqushylaryn taza Qytay túratyn nemese tek qytay tili ghana qoldanylatyn Qytay qalalaryna aparyp, sonda jataqhanagha jatqyzyp oqytu. Osylaysha búl Qazaq oqushylar sabaqtan tysqary uaqyttarda, demalys kýnderi әke-sheshe, agha-bauyr, tuys-tughanymen bir mezet Qazaqsha sóileu mýmkindiginen aiyrylady. Yaghni, taza Qytay bolyp shyghugha jaghday jasauda. 5) Qazaqy ortadan ajyrap, taza Qytaylardan túratyn qalada jataqhanada jatyp oqyp jatqan Qazaq oqushylary turaly taghy bir tuyndaytyn mәsele: On-solyn әli ajyratyp ýlgirmegen, sezimge berilgish, albyrt jastyq shaqtaghy (Qazaq) oqushylardyng bolashaq sýiiktisin de partalas Qytaydan tabugha jaghday jasap otyrghan siyaqty.

5. Erkindikterin shekteu. Últtyng óz erkimen sheshim qabyldau haqynan (right of national self-determination) aiyru. Óz erkimen sheshu haqy (right of self-determination): Bir últ ózining sayasy mәrtebesin óz erkimen anyqtaugha, óz últynyng ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeny damuyn óz erkimen sheshu haqy bar. Yaghni, ózin-ózi damytu haqy bar. Últtyng (nemese/jәne jeke adamnyn) óz isin óz erkimen sheshu, ózin-ózi damytu haqy – adamnyng negizgi qúqyqtarynyng ishindegi eng negizgisi bolyp tabylady (BÚÚ). Óz mekeninde otyryp ejelgi últ retinde eng negizgi haqynnan, adam retinde eng negizgi qúqyghynnan aiyryldyng degen sóz – ol últ ózining esh erkindigi joq, jergilikti Qytay biyligining aitqanyna kónip, aidaghanyna jýgiretin, óz últtyq mýdesi men haqyn qorghap túrugha qauqarsyz, joyylugha bet alghan últqa ainaldy degen sóz.

6. "Sayasy ýirenu" atty jabyq, oqshaulanghan, aty ózgergen týrmening jana týrin oilap tauyp oghan sayasy sauaty tómen, janbaghu, bala-shaghany asyrau tirlikterimen jýrgen auyldyng qarapayym Qazaqtaryn da qamauda. Sol sayasy ýiren lagerinen shyqqan Qazaqstan azamaty Ómirbek Bekәli lagerde qamalghandardyng 70-80 payyzy Úiyr últy bolsa, qalghan 20-30 payyzy óz Qazaqtarymyz ekenin, jas-jamasy boyynsha kóbi jastar ekenin aitady. Songhy kezderi «sayasy ýirenuge» qamalghan Qazaqtardyn, pasporty tartyp alynyp, Qazaqstandaghy otbasynan ajyrap, Qytayda jipsiz baylanyp jýrgen qandastarymyzdyng ishinen óz-ózine qol salyp ólip jatqandardyng shyghyp jatqanyn da estip jatyrmyz. Asylyp ólip, basqa da joldarmen óz-ózine qol salghandardyng bar ekeni ras. Biraq, shynymen ózi asylyp ólip qaldyma? Joq aldymen óltirip, artynan solay kórinis jasap qoydyma? Ol jaghy belgisiz. Sebebi, ol jerde isting aq-qarasyn tekserip, sot medisinasy boyynsha saraptap, shyndyqty shygharyp jatqan eshkim joq. Mýmkin ol jaqta naghyz shyndyqty biletinder  de bar shyghar, biraq telefon, internet barlyghy qadaghalauda bolghandyqtan, aitudan qorqady.  Tipti Qazaqstan azamattyghyn alghan Qytaydan kelgen oralmandar Qytaydaghy tuystarmen amandyqty, hal-jaydy bilip sózylesuden qaldyq. Sóilesuden qorqatyn boldyq. Sebebi, Qazaqstanmen sóilesukenin bilgen Shynjandaghy Qytay saqshylary olardy tekserip, sóileskeni ýshin sayasy ýirenuge alyp ketetin kórinedi.  Bizben sóilespender dep bezek qaghady. Osynyng ózi týsingen adamgha ol jaqtaghy jaghdaydyng tym qiyndasyp ketkenin bildiredi.

7. Qytay últynyng últtyq keybir salt-dəstýrin,  mədeniyetin Qazaq, Úighyr syndy dini basqa últtargha kýshtep tyqpalau, oryndaugha kóndirude. Qytaydyng jylyna bir ret ótkizetin «shaghan» dep atalatyn Qytay últynyng jana jyl meyramy bar. Biylghy osy Shaghan meyramynda Shynjandaghy Qazaqtargha Qytaydyng ózderining týiip, dayyndap әkep bergen túshparasyn jegizipti. Ol túshparanyng qúramynda Qytaydyng ózderi aitqanday qoy-siyrdyng etime? Shyn mәninde qoy-siyrdiki emes shoshqanikime? IYt-mysyqtikime eshkim bilmeydi. Estuge qaraghanda túshparanyng qúramyn súraugha, tekseruge bolmaydy dep aitady deydi. Adam densaulyghyna ziyandy dәrilerding qosylghan-qosylmaghanyna da esh kepildik joq. t.b.

8. Oqu mausymy ekenine qaramastan, Qytay azamaty bolyp tabylatyn Qazaqstanda oqyp jatqa Qazaq oqushy, studentterdi Qytaydaghy əke-sheshesine, tughandaryna qysym jasau arqyly solardyng auzymen aittyryp Qytaygha keri shaqyrttyryp, barghan song keybiri qaytyp kelgenimen keybireuining pasportyn tartyp alyp, ýiqamaqta ústap, kele almay, oquynan qol ýzip qaluda.

9. Týrli jeleumen zeynetkerlerding zeynet aqysyn toqtatyp tastauda. Ol jóninde ótken uaqyttarda Qazaqstan janalyqtarynda kórsetilgen bolatyn.

10. Qazaqstan azamattyghyn alyp Qytaygha tuystaryna barghan qazaqtardy Qazaqstan azamattyghynan bas tartugha ýgitteu jaytary da bar dep estidik t.b.

11. Últ taghdyryn oilaytyn, óz últynyng mәdeniyeti damuy ýshin shynayy qyzmet etip jýrgen últ ziyalylaryn, jazushy, aqyndardy týrmege tyghuda.

Jogharyda atalghan zansyzdyqtar - jergilikti biylikting nemese sheneulikting əsire Qytayshyldyq jymysqy sayasat jýrgizip otyrghanyn әri jýrgizip jatqan sayasaty məjbýrli týrde tayau nemese alys bolashaqta ol jaqtaghy qandastardyng  últtyq bolmysynan aiyryp, assimilyasalanuyna, əuelgi óz últynyng bar ereksheligining joghaluyna alyp keletin, últtyng joghaluyna alyp keletin, últqa jasalghan qylmys  ekenin bayqaugha bolady. Shynjang jergilikti biyligining qazirgi jýrgizip jatqan sayasaty qylmys bolatyn sebebi 1) Qytay elining óz konstitusiyasy men zandaryna qayshy kelip otyr. 2) azamattardyng zandy qúqyqtaryn taptap otyr. Qúqyghyn taptaghanymen qoymay ondaghy qandastardy ýreyde ústap olardyng ortalyq qytay biyligine, BÚÚ na, ózge de halyqaralyq adam qúqyghyn qorghaytyn úiymdargha mýmkindik bermey otyr. 3) BÚÚ dyng tútas әlem elderi men halyqtaryna ortaq adam qúqyqtary deklarasiyasyn qaperine alyp otyrghan joq. 4) Ondaghy Qazaq últynyng mәjbýry týrde últtyq bolmystan aiyrylyp, Qytaylasyp joghaluyna iytermeleude.
Keybir Qytaydan kelgen Qandastar Qytaydyng jergilikti biyligi sóz jýzinde nemese qúpiya qújat týrinde jogharydan tómenge búiryq týsirip (resmy qújat týrinde tómenge týsirilmegen, gazet-jurnaldarda ashyq jariyalanbaghan) ondaghy tuystaryna jasap jatqan zansyzdyqtaryn, qúqyq búzushylyqtaryn, zúlymdyqtaryn bile túra «óz basyma pәle bolady», «Qytay biyligin renjitip alamyz» dep oilap ózderi aitpaugha, ózgelerge de aittyrmaugha tyrysady - shyn məninde búl da ÝLKEN QYLMYS.

Qúran Kәrim "Asyr" sýresinde (Rahman da Rahymdy Allahtyng atymen) 1. «Ghasyrgha ant eteyin: 2. Shyndyghynda adam balasy ziyanda. 3. Biraq, iman keltirip kórkem amal jasaghandar, bir-birlerine aqiqat pen sabyrdy nasihattaghandar búdan tys bolmaq». Sýrede barlyq adamdardyng ziyanda qalatyndyqtaryn, alayda, azattyq pen baqyttylyq tek qana iman keltirip, kórkem amal jasap, aqiqat pen sabyrdy nasihattau arqyly keletinin aitady. - asyldin.kz /Múhitdin Isaúly. Yaghni, «Asyr» sýresining ýshinshi ayatynda shyndyqty, aqihatty jasyrma, nasihatta deydi.

Sondyqtan, Qytaydaghy tughan-tuysyn, qandasynnyng kýni ne bolyp jatyr, basyna naqty qanday is týsude, sayasy ýirenu ortalyghyna qamaldyma? Joq bes-on jyl arqalap týrmege týstime? Sayasy ýirenuge jabyq lagerge nemese týrmege qamalugha ne aiyby bar eken? Ashyq sot bolyp, sot qylmysyn dәleldedime? Sot ýkimi qylmysyna layyqty ma? Ólime? Tirime? Densaulyghy qalpyndama joq densaulyghynan aiyrylghanba? Denesine (keybireuler júlynynan deydi) týsiniksiz ukol salynyppa jaqpa? ólgenderining  Bauyry, býiregi siyaqty ishki aghzalary óz denesinde aman túrma? Amalyn tauyp biluge, ózimizge senimdi adamdardan bilgen shyndyqty aitugha tiyistimiz. Olay bolmaghanda búl dýniyede qylmysty jasyryp qylmysker bolghanymyzben qoymay, ol dýniyege de kýnә arqalap ketemiz. Biz bәrimiz de jalpy Qytay últyn jamandaudan aulaqpyz. Kezinde dostarymyz da bolghan. Biraq, tuysymyz ben qandasymyzdyng basynda bolghan әdiletsizdik isti, shyndyqty aitu arandatu bolmaydy. Oghan «qylmystyq zan» men «Qúran Kәriym» kuә boluda.

Qytaydaghy etnikalyq Qazaqtardaghy tughan-tuysqandarymyzgha qarsy jasalyp jatqan Shynjang jergilikti biyligining qúqyq búzushylyqtaryn, zansyzdyqtaryn, qylmystaryn bile túra naqtyly dәleldermen əsherley almay túryp, adam qúqyghyn qorghaytyn qúzyrly oryndargha shaghym týsire almay túryp, zansyzdyqtargha qarsy shygha almay túryp ózimizdi QAZAQPYZ, ÚLT JANDYMYZ, ÚLTYMYZDY SÝIEMIZ, «ÁR QAZAQ MENING JALGhYZYM» dep aitugha auyz barmaytyn siyaqty. Sebebi bir tughanymyzgha, tuysqanymyzgha, jaqyn rulasymyzgha, Qytayda qalghan  kórshilerimizge, toy-tomalaqta bir bolghan jəne bir bolatyn auyldasymyzgha, ərqashan taghdyrlarymyz bir, bolashaq úrpaqtarymyz birge ómir sýretin qandasymyzgha jalpy bettik jasalyp jatqan zansyzdyqtardy, bassyzdyqtardy, qúqyq búzushylyqtardy, qylmystyq əreketterdi bile túra əreketsizdik tanytyp, ony ózgege tis jaryp aitpau, jasyru, Qytay ortalyq biyligine, Qazaqstan jәne halyqaralyq qúzyrly oryndargha aryzdanbau, ózimiz aryzdanbaghanymyzben qoymay aramyzdaghy aryzdanghysy keletin, qúzyrly oryndardyng qúlaghyna jetkizgisi keletin kókiregi oyau, sanaly azamattargha qarsy shyghuymyz, kese kóldeneng túryp jol bermey, etekten keri tartuymyz da QYLMYS. Búl da qylmystyng ƏREKETSIZDIK týri.

Meyli qylmystyng qay týri bolsa da onyng halqymyzgha, Qazaq əlemine tiygizer ziyany, qaupi zor. Sebebi biz osy əreketsizdigimiz arqyly qandastarymyzdyng basyna jasalghan zansyzdyqtar men qylmysty jasyryp otyrmyz,  oladyng (Qytay jergilikti biyliginin) jasap jatqan qylmysty isterin jalghastyra týsuine, órshite týsuine jol berip, mýmkindik tudyryp otyrmyz. Beyne qoradaghy qoygha qasqyr shauyp, qyryp jatsa da ýiden shyghudan qorqyp tesikten syghalap otyrghan bir ynjyq malshy siyaqty. Sondyqtan, búl ómirde betimiz ashyq, bedelimiz joghary, óz qúqyqtary men mýdelerin qorghaugha sauatty, birligi bekem, ózge últtarmen terezesi teng tolyq qandy últ bolyp  jýru ýshin ÓZIMIZ QYLMYS JASAMAGhANYMYZBEN QOYMAY, QANDASTARYMYZGhA QYLMYS  JASAUShYLARDYNG JASAGhAN QYLMYSYN ƏShKERLEUGE TIYISPIZ.  «Saudada dostyq bolmaydy» degen siyaqty, qylmysta da dostyq bolmaydy. «Jauyzdyqty (zúlymdyqty) joydyng dúrys joly  – onymen kýresu.» (Ýndi aqyny, jazushy, filosof, 1913 jylghy Nobeli syilyghynyng laureaty, Rabindranat Tagor)

Bayqalghan ər bir qylmysty aighaq, dəlel tauyp əshkerleu - qoghamdy týrli qauip-qaterden saqtandyrugha, bolashaq úrpaghymyzdyng senimdi, qauipsiz, təuelsiz ómir sýrui ýshin auaday qajet. Adamnyng әreketinde belgili bir maqsat bolatyndyqtan, biz qandastargha jasalyp jatqan qylmystyq әreketterdi kóp bilgen sayyn, qylmys jasaushynyng bizge beymәlim ishki maqsattaryn da anyq bile týsetin bolamyz. Búnyng Qazaq halqy ýshin de, Qazaq eli ýshin de manyzy zor.

Dəl býgin biz ózimizdin, óz tuysqandarymyzdyn, óz qandastarymyzdyng zandy qúqyqtaryn qorghaugha qúlyqsyzdyq tanytsaq, qorghay almasaq, ózimizding ýnsizdik «tərbiyemiz» ben әreketsizdik "ónegemizdi" kórgen ertengi bolashaq úrpaghymyzdan qanday ədildik, batyrlyq kýtemiz? "Kórgen kórgenin, kóseu týrtkenin isteytinin" úmytpayyq. Sondyqtan, býgingi úrpaghyna dúrys ónege kórsete almasan, erteng olar da óz úrpaghyna bizden beter eshtene kórsete almaydy.

Ər birimiz ata-babamyzdyn, últymyzdyng qol jetkizgen jaqsylyghyn iygiliktene bilumen qatar últtyng basyna tóngen qauip-qatermen (qúqyq búzushylyq, zansyzdyq, qylmys) kýrese biluimiz kerek. Kórsek te kórmegen bolyp, estisek te estimegensip, esh QAREKET jasamay, qos qolymyzdy qusyryp búghyp jatyp alsaq - ertengi úrpaqtarymyz ýshin qalay jarqyn bolashaq jasamaqshymyz?

Kenjebek Qúdysúly

Abai.kz