Qazaq tilining basymdyghy saqtalady.

Onyng әri qaray damuyna zor kónil bólinedi.

Núrsúltan Nazarbaev

Al, endi latynshagha  kóshetin de, oralatyn da boldyq!  Tәuelsiz Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev «Qazaq tili әlipbiyin kirillisadan latyn grafikasyna kóshiru turaly» Jarlyqqa  2017 jyldyng 26 qazany kýni qol qoydy Búl bir-qayyrly is!

1940 jyldyng 13 qarashasyndaghy zanmen  qazaq jazuy latyndandyrylghan әlipbiyden orys grafikasy negizindegi jana әlipbiyge kóshirilse, endi mine, tura jetpis jeti jyldan song zang da ózgerdi. Búl-zamannyng ózgergeni!

Býgingi zaman Tәuelsiz Qazaqstan ýshin, sonyng ishinde erkindik pen bostandyqty ghasyrlar boyy ansaghan qazaq degen halyqtyng oy men sana erkindigine jol ashty. Elbasynyng «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» enbeginde aitylghan sana men bolmystyng janghyruy eng әueli osy ana tilin, yaghny qazaq tilin janghyrtudan, memlekettik tildi qoghamnyng da, túrmystyng da barlyq salasynda qoldanylatyn etip, nyghyz ornyqtyrudan bastaluy kerek siyaqty.

Óitkeni... IYә, óitkeni qazaqta uyzyna jarymaghan degen sóz bar. Uyz jana tóldegen maldyng jelin, jana bosanghan әielding alghashqy emshek sýti. Qazaq jana tughan tóldi de, jana tughan sәbiydi de alghashqy sol uyz sýtke jarytyp, әbden toydyryp emizuge den qoyghan. Óitkeni uyzyna jarymay ósken tól de, uyzyna jarymaghan bala da óse kele  aurushang bolady eken.

Býgingining qazaqtarynyng basym kópshiligining óz ana tilinde erkin sóiley almay jatqandyghy da, sol qúdiretti de, qasiyetti qazaq tilinin  uyzyna tughanynan jarymay óskendikterinen  bolyp otyr ma dep oilaymyn. Jaryq dýniyege endi kelip, tili endi shyghyp kele jatqan býgingi jas sәby ózining tughan anasy men әkesi sóilemeytin óz ana tilining uyzyna qalay jarysyn?!

Anasy ana tilinde sóilemegen balanyng ózi de ana tilinde sóiley almaydy. Tughan әkesi tughanynan óz balasymen taza qazaqsha sóilemese, ol bala óz ana tilin endi kelip, kimnen ýirenedi?! Osy kýngi úrpaqtyn  әjesi  men atasynyng tili de  ainyp  bara jatyr. Óitkeni býgingining qariyalary da óz nemerlerimen qatarlasa jarysyp, olar da óz úrpaqtarymen ózge tilde  shýldirlesip jýr. Ózin dýniyege әkelgen eng qymbat jandardan,yaghny óz ata-anasynan,ózining tughan shanyraghynda otyryp, ana tilin estimese jәne de tórdegi kógildir ekran men qolyndaghy baylanys qúraldary kýni-týni ózge tilde sayrap túrsa, tili endi shyghyp kele jatqan qazaqtyng balasy qazaqtyng tilin endi qalay, kimnen jәne qaytyp, qayda baryp ýirenedi?!

Qazaq qoghamy qazaq tili ýshin әli de alandauly bolsa, endigi arada oghan memleket te, odan qaldy búghan Qazaqstandy mekendep otyrghan ózge diasporalardyng ókilderi de kinәli emes. Ár qazaq ózimiz kinәlimiz! Qazaq tili memlekettik til bolyp sanalghanymen jәne de  Elbasy Birikken Últtar Úiymynyng mәrtebeli minbesinen qazaq tilinde sóilese de, ózimiz  sol memlekettik tilimizdi óz elimizding memlekettik minbelerine, óz tórimizge shyghara almay kelemiz.

Osy kýni óz anasynyng tilin ózinin  ógey balalalary ózekten teuip jatqan qazaq tilin  ózge bireu mandayynan syipap, ózge bireuler jarylqaydy degeniniz  bos әureshilik. Keyde әldebir últ ókilining bireui qazaq tilin ýirenip, sóiley bastasa boldy, sony býkil qazaq bolyp jar sala, jatpay jarnamalap, soghan mәz-mayram bolyp, qazaqtyng tilining kósegesi endi kógerip shygha keletindey masayraymyz.

Al, óz elimizde, óz memleketimizde óz tilinde sóiley almay jatqan, tipti sóileyin-au degen oy qaperine de kirip shyqpaytyn, bolmasa óz tilin bilmeytindigin ar-úyat sanaudyng ornyna, kerisinshe sony ózining bir «jetistigi», ózining «bilimdarlyghy» sanaytyndardyng jyrtylyp aiyrylatynyna mәn bermeytinimiz qalay? Áriyne, olardyng aitar jauaby әzir. «Men qay tilde sóilegim keledi, ol óz erkim» deydi. Onay jauap, zang boyynsha әriyne oryndy da jauap. Jәne de «qazaq tilinde nege sóilemeysin» dep memlekettik tilding «qúnyn» súraghandardy «mening qúqyma qol súqty» degen aiyppen sotqa jeteleuding tóte bir joly da osy!

«Álem qarqyndy týrde ózgerip keledi. Búl – jana jahandyq bolmys, ony biz qabyldaugha tiyispiz!», - degen Elbasynyng osy bir auyz pikirining tónireginde  adamynyng oilau qabyleti men kózqarasy da, bilimi de, ghylymy da kóz ashpas shapshandyqpen damyp kele jatqan býgingi dýniyening bet-beynesi jatyr. Sol  «jana jahandyq bolmystyn» qazanynda búrq-sarq qaynap jatqan sol dýniyening iyeligining tizginin ózgelermen birge biz de ústaymyz, sol dýniyening iygiligin taghy da ózgelermen birge biz de kóremiz desek, bilimdi bolmaghymyz kerek.

Jahandanudyng endigi ortaq «tili» — bilim! Alayda ózinning ana tilindi bilmey de bilimdi bolugha bola ma eken?! Mine, qazaq tilining mәselesine osy túrghydan keletin bolsaq bizdi myna bir jaylar alandata týsedi.

Til  bilmestik qazaqy oilaudy shektedi, qazaqy sanany ulady.

Til bilmestik últtyq bolmystan aiyryp keledi.

Til bilmestik «malym janymnyn, janym arymnyng sadaqasy» sanaghan arly últty arsyzdyqtyng apanyna jyghyp jatqanday.

Til bilmestik Úly dalany mekendegen úly halyqtyng ghasyrlar boyy qalyptastyrghan adamy әdebi men kisilik qasiyetin eskilikting qaldyghy degen úghymmen kýresinge shygharyp tastady.

Til bilmestik qazaqtyng eskiliginde de estilik bar ekendigine oy jýgirtu, sony oilau qabyletinen de aiyryp barady.

Til bilmestik óz tili joyylghan halyqtyng ózining de joyylatyndyghynyng qaupin sezdirse de, soghan eriksiz kónip otyrghanday nemqúraylylyq pen boykýiezdikke úshyratyp jatqanday.

Til bilmestik óz halqymyzdyng әdebiy-mәdeny bay múrasyn oqy almaytyn,  onyng qúndylyghyn sezine almaytyn qasiretke úryndyrdy.

Til bilmestik qazirgiler ýshin qazaqtan basqa halyqtyng aitqany jón, istegeni dúrys kórinip túratynday, oilanbastan soghan eliktey jóneletin dýbәrәlikke jetelep alyp barady

Til bilmestik qazir qazaqsha sóileseng jýre tyndaytyn, oryssha sóileseng túra qalyp tyndaytyn  orta qalyptastyryp keledi.

Til bilmestik kóshe-kóshelerdegi iluli túrghan qazaq tilindegi týsiniksiz әri sauatsyz jazylghan týrli jarnamalar men týrli biliborttargha da boyymyzdy ýiretip, endi soghan da  selt etpeytin jauapsyzdyqqa alyp barady.

Til bilmestik qazaqsha ne nәrseni bolsa da  qate jaza beruge bolady  eken ghoy, búl tilding súraushysy joq, jetim til eken degen qauipti bir kózqaras qalyptastyryp otyr.

Til bilmestik  ósip kele jatqan endigi úrpaghymyzdyng sanasyna qazaq tilinsiz de kýn kórip, adam bolugha bolady, endigi zamanda  qazaq tilining qajeti de joq eken ghoy degen eng bir qasiretti úghymdy sinirip jatqanday.

Bizding qauipti qorqynyshymyz da osy, mine! Óitken, besikten beli shyqpay jatyp-aq balanyng ózi qazir qazaq tilinde oqyp, qazaq tilinde bilim aludyng qajet emestigin de bilip alghanday. Óitkeni, ainalamyzdaghy kýnbe-kýngi tirshiligimizde qazaq tili kerek bolmay bara jatqan synayly. Sony sezimtal bala sanasy da sezip otyrghanday.

Til bilmestik jәne endi ne isteu kerek degen kókeyimizge jinalghan óz saualymyzgha oray tómendegi osy bir ýsh baghyttaghy   Baghdarlama qúrudy úsynar edik.

 Memlekettik til jәne otbasynyng jauapkershiligi

Búl baghdarlama arqyly eng әueli memlekettik til aldyndaghy әr otbasynyng jauapkershiligin qalyptastyru, әr otbasynyng sol jauapkershilikti sezine alatynday sana qalyptastyru kerek bolady. Ár otbasynda әr ata-ana óz balalarymen tek óz ana tilderinde ghana sóilesu әdetin qalyptastyru asa manyzdy. Memlekettik til ýshin әr ata-ana, әr bala ózderi jauapty ekendikterin sezine alu qasiyetin darytu әri damytu qajet. Barlyq aqparat jәne elektrondy qúraldar men barlyq әleumettik jeliler arqyly memlekettik til aldyndaghy otbasynyng jauapkershiligin sanagha siniretindey әserli jarnamalyq rolikter men nasihattyq sipattaghy mәndi de ghibratty sóz berilip túruy kerek. Qazaq tilinde әueli әr balanyng ata- anasy sóilemeyinshe, balasy sóilemeytindigin úghyndyra bileyik!

Memlekettik til jәne memlekettik qyzmetker jauapkershiligi

Búl mәseleni memlekettik mekemeler  qolgha alghany jón. Áriyne búl arada memleketting qyzmetke bardyng eken, endi tek qana memlekettik tilde sóileu kerek degen qaghidany algha tartpaymyz. Búl arada óz últymyzgha talap qoy kerek. Jaraydy jiyn-jiylystarda resmy tilde sóilesin-aq, biraq eki qazaq bylay shygha bere bir-birimen qazaq tilinde sóilep bara jatsa ghoy dep oilaytyn boldyq. Osy arada Elbasynyng «qazaq qazaqpen qazaqsha sóilesin» degen qaghidasyn algha tartar edik.

Memlekettik til jәne biznes pen halyqqa qyzmet kórsetu salasynyng jauapkershiligi

Qazir kez-kelgen sauda, demalys oryndarynda bara qalsanyz ózinning aldynnan shyghatyn qyzmet kórsetushi qazaqtyng jap jas úldary men qyzdary  orysshalap qarsy alady. Mine, solardyng sanasyna Qazaqstannyng azamattary retinde olar eng әueli aldaryna qay últtyn, qay memleketting adamy, bylaysha aitqanda kim kelse ol kelsin, bir auyz «sәlemetsiz be?» dep qazaqshalap qarsy alatyn bolsyn, osynday talap qoy kerek. Sodan keyin aldynda túrghan adamnyng súraghan tilinde tilinde, qay tilde jauap berse de óz erki. Qazaqstandaghy balalardyng oiyn-sauyq ortalyqtarynyng barlyghynda da  qazaq balasyna qazaq tili arqyly qyzmet kórsetu tәrtibin ornyqtyru kerek. Bala da  óz ana tilining de kerek әri qajet ekendigin sol oiyn alandarynda kórsetilip jatqan qyzmetten-aq sezinip óssin.

***

Mine, osy baghdarlamalar negizinde Mәdeniyet jәne sport ministrligining Til komiyeti osy baghyttaghy tilderdi  júmystardy úiymdastyrulary kerek. Bizdiki Memlekettik til aldynda bir ghana memleket jauapty emes, ózimizding ana tilimizding aldynda әr qazaq balasy jauapty ekendigimizdi jәne de endigi arada ana tilimizding taghdyry, obaly men sauaby da әr qazaqtyng moynynda ekendigin aitu edi. Bar qazaq osyny oilayyq!

Jabal Erghaliyev, jazushy-dramaturg, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

 Kókshetau

Abai.kz