قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى.

ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

ال، ەندى لاتىنشاعا  كوشەتىن دە، ورالاتىن دا بولدىق!  تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىققا  2017 جىلدىڭ 26 قازانى كۇنى قول قويدى بۇل ءبىر-قايىرلى ءىس!

1940 جىلدىڭ 13 قاراشاسىنداعى زاڭمەن  قازاق جازۋى لاتىنداندىرىلعان الىپبيدەن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرىلسە، ەندى مىنە، تۋرا جەتپىس جەتى جىلدان سوڭ زاڭ دا وزگەردى. بۇل-زاماننىڭ وزگەرگەنى!

بۇگىنگى زامان تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن، سونىڭ ىشىندە ەركىندىك پەن بوستاندىقتى عاسىرلار بويى اڭساعان قازاق دەگەن حالىقتىڭ وي مەن سانا ەركىندىگىنە جول اشتى. ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ەڭبەگىندە ايتىلعان سانا مەن بولمىستىڭ جاڭعىرۋى ەڭ اۋەلى وسى انا ءتىلىن، ياعني قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋدان، مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعامنىڭ دا، تۇرمىستىڭ دا بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن ەتىپ، نىعىز ورنىقتىرۋدان باستالۋى كەرەك سياقتى.

ويتكەنى... ءيا، ويتكەنى قازاقتا ۋىزىنا جارىماعان دەگەن ءسوز بار. ۋىز جاڭا تولدەگەن مالدىڭ جەلىن، جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ العاشقى ەمشەك ءسۇتى. قازاق جاڭا تۋعان ءتولدى دە، جاڭا تۋعان ءسابيدى دە العاشقى سول ۋىز سۇتكە جارىتىپ، ابدەن تويدىرىپ ەمىزۋگە دەن قويعان. ويتكەنى ۋىزىنا جارىماي وسكەن ءتول دە، ۋىزىنا جارىماعان بالا دا وسە كەلە  اۋرۋشاڭ بولادى ەكەن.

بۇگىنگىنىڭ قازاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءوز انا تىلىندە ەركىن سويلەي الماي جاتقاندىعى دا، سول قۇدىرەتتى دە، قاسيەتتى قازاق ءتىلىنىڭ  ۋىزىنا تۋعانىنان جارىماي وسكەندىكتەرىنەن  بولىپ وتىر ما دەپ ويلايمىن. جارىق دۇنيەگە ەندى كەلىپ، ءتىلى ەندى شىعىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى جاس ءسابي ءوزىنىڭ تۋعان اناسى مەن اكەسى سويلەمەيتىن ءوز انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا قالاي جارىسىن؟!

اناسى انا تىلىندە سويلەمەگەن بالانىڭ ءوزى دە انا تىلىندە سويلەي المايدى. تۋعان اكەسى تۋعانىنان ءوز بالاسىمەن تازا قازاقشا سويلەمەسە، ول بالا ءوز انا ءتىلىن ەندى كەلىپ، كىمنەن ۇيرەنەدى؟! وسى كۇنگى ۇرپاقتىڭ  اجەسى  مەن اتاسىنىڭ ءتىلى دە  اينىپ  بارا جاتىر. ويتكەنى بۇگىنگىنىڭ قاريالارى دا ءوز نەمەرلەرىمەن قاتارلاسا جارىسىپ، ولار دا ءوز ۇرپاقتارىمەن وزگە تىلدە  شۇلدىرلەسىپ ءجۇر. ءوزىن دۇنيەگە اكەلگەن ەڭ قىمبات جانداردان،ياعني ءوز اتا-اناسىنان،ءوزىنىڭ تۋعان شاڭىراعىندا وتىرىپ، انا ءتىلىن ەستىمەسە جانە دە توردەگى كوگىلدىر ەكران مەن قولىنداعى بايلانىس قۇرالدارى كۇنى-ءتۇنى وزگە تىلدە سايراپ تۇرسا، ءتىلى ەندى شىعىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ بالاسى قازاقتىڭ ءتىلىن ەندى قالاي، كىمنەن جانە قايتىپ، قايدا بارىپ ۇيرەنەدى؟!

قازاق قوعامى قازاق ءتىلى ءۇشىن ءالى دە الاڭداۋلى بولسا، ەندىگى ارادا وعان مەملەكەت تە، ودان قالدى بۇعان قازاقستاندى مەكەندەپ وتىرعان وزگە دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى دە كىنالى ەمەس. ءار قازاق ءوزىمىز كىنالىمىز! قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ سانالعانىمەن جانە دە  ەلباسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مارتەبەلى مىنبەسىنەن قازاق تىلىندە سويلەسە دە، ءوزىمىز  سول مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى ءوز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مىنبەلەرىنە، ءوز تورىمىزگە شىعارا الماي كەلەمىز.

وسى كۇنى ءوز اناسىنىڭ ءتىلىن ءوزىنىڭ  وگەي بالالالارى وزەكتەن تەۋىپ جاتقان قازاق ءتىلىن  وزگە بىرەۋ ماڭدايىنان سىيپاپ، وزگە بىرەۋلەر جارىلقايدى دەگەنىڭىز  بوس اۋرەشىلىك. كەيدە الدەبىر ۇلت وكىلىنىڭ بىرەۋى قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، سويلەي باستاسا بولدى، سونى بۇكىل قازاق بولىپ جار سالا، جاتپاي جارنامالاپ، سوعان ءماز-مايرام بولىپ، قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ كوسەگەسى ەندى كوگەرىپ شىعا كەلەتىندەي ماسايرايمىز.

ال، ءوز ەلىمىزدە، ءوز مەملەكەتىمىزدە ءوز تىلىندە سويلەي الماي جاتقان، ءتىپتى سويلەيىن-اۋ دەگەن وي قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپايتىن، بولماسا ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندىگىن ار-ۇيات ساناۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە سونى ءوزىنىڭ ءبىر «جەتىستىگى»، ءوزىنىڭ «بىلىمدارلىعى» سانايتىنداردىڭ جىرتىلىپ ايىرىلاتىنىنا ءمان بەرمەيتىنىمىز قالاي؟ ارينە، ولاردىڭ ايتار جاۋابى ءازىر. «مەن قاي تىلدە سويلەگىم كەلەدى، ول ءوز ەركىم» دەيدى. وڭاي جاۋاپ، زاڭ بويىنشا ارينە ورىندى دا جاۋاپ. جانە دە «قازاق تىلىندە نەگە سويلەمەيسىڭ» دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ «قۇنىن» سۇراعانداردى «مەنىڭ قۇقىما قول سۇقتى» دەگەن ايىپپەن سوتقا جەتەلەۋدىڭ توتە ءبىر جولى دا وسى!

«الەم قارقىندى تۇردە وزگەرىپ كەلەدى. بۇل – جاڭا جاھاندىق بولمىس، ونى ءبىز قابىلداۋعا ءتيىسپىز!»، - دەگەن ەلباسىنىڭ وسى ءبىر اۋىز پىكىرىنىڭ توڭىرەگىندە  ادامىنىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن كوزقاراسى دا، ءبىلىمى دە، عىلىمى دا كوز اشپاس شاپشاڭدىقپەن دامىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى دۇنيەنىڭ بەت-بەينەسى جاتىر. سول  «جاڭا جاھاندىق بولمىستىڭ» قازانىندا بۇرق-سارق قايناپ جاتقان سول دۇنيەنىڭ يەلىگىنىڭ تىزگىنىن وزگەلەرمەن بىرگە ءبىز دە ۇستايمىز، سول دۇنيەنىڭ يگىلىگىن تاعى دا وزگەلەرمەن بىرگە ءبىز دە كورەمىز دەسەك، ءبىلىمدى بولماعىمىز كەرەك.

جاھاندانۋدىڭ ەندىگى ورتاق «ءتىلى» — ءبىلىم! الايدا ءوزىڭنىڭ انا ءتىلىڭدى بىلمەي دە ءبىلىمدى بولۋعا بولا ما ەكەن؟! مىنە، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىنە وسى تۇرعىدان كەلەتىن بولساق ءبىزدى مىنا ءبىر جايلار الاڭداتا تۇسەدى.

ءتىل  بىلمەستىك قازاقى ويلاۋدى شەكتەدى، قازاقى سانانى ۋلادى.

ءتىل بىلمەستىك ۇلتتىق بولمىستان ايىرىپ كەلەدى.

ءتىل بىلمەستىك «مالىم جانىمنىڭ، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى» ساناعان ارلى ۇلتتى ارسىزدىقتىڭ اپانىنا جىعىپ جاتقانداي.

ءتىل بىلمەستىك ۇلى دالانى مەكەندەگەن ۇلى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان ادامي ادەبى مەن كىسىلىك قاسيەتىن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەگەن ۇعىممەن كۇرەسىنگە شىعارىپ تاستادى.

ءتىل بىلمەستىك قازاقتىڭ ەسكىلىگىندە دە ەستىلىك بار ەكەندىگىنە وي جۇگىرتۋ، سونى ويلاۋ قابىلەتىنەن دە ايىرىپ بارادى.

ءتىل بىلمەستىك ءوز ءتىلى جويىلعان حالىقتىڭ ءوزىنىڭ دە جويىلاتىندىعىنىڭ قاۋپىن سەزدىرسە دە، سوعان ەرىكسىز كونىپ وتىرعانداي نەمقۇرايلىلىق پەن بويكۇيەزدىككە ۇشىراتىپ جاتقانداي.

ءتىل بىلمەستىك ءوز حالقىمىزدىڭ ادەبي-مادەني باي مۇراسىن وقي المايتىن،  ونىڭ قۇندىلىعىن سەزىنە المايتىن قاسىرەتكە ۇرىندىردى.

ءتىل بىلمەستىك قازىرگىلەر ءۇشىن قازاقتان باسقا حالىقتىڭ ايتقانى ءجون، ىستەگەنى دۇرىس كورىنىپ تۇراتىنداي، ويلانباستان سوعان ەلىكتەي جونەلەتىن دۇبارالىككە جەتەلەپ الىپ بارادى

ءتىل بىلمەستىك قازىر قازاقشا سويلەسەڭ جۇرە تىڭدايتىن، ورىسشا سويلەسەڭ تۇرا قالىپ تىڭدايتىن  ورتا قالىپتاستىرىپ كەلەدى.

ءتىل بىلمەستىك كوشە-كوشەلەردەگى ءىلۋلى تۇرعان قازاق تىلىندەگى تۇسىنىكسىز ءارى ساۋاتسىز جازىلعان ءتۇرلى جارنامالار مەن ءتۇرلى بيلبورتتارعا دا بويىمىزدى ۇيرەتىپ، ەندى سوعان دا  سەلت ەتپەيتىن جاۋاپسىزدىققا الىپ بارادى.

ءتىل بىلمەستىك قازاقشا نە نارسەنى بولسا دا  قاتە جازا بەرۋگە بولادى  ەكەن عوي، بۇل ءتىلدىڭ سۇراۋشىسى جوق، جەتىم ءتىل ەكەن دەگەن قاۋىپتى ءبىر كوزقاراس قالىپتاستىرىپ وتىر.

ءتىل بىلمەستىك  وسىپ كەلە جاتقان ەندىگى ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنا قازاق ءتىلىنسىز دە كۇن كورىپ، ادام بولۋعا بولادى، ەندىگى زاماندا  قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى دە جوق ەكەن عوي دەگەن ەڭ ءبىر قاسىرەتتى ۇعىمدى ءسىڭىرىپ جاتقانداي.

ءبىزدىڭ قاۋىپتى قورقىنىشىمىز دا وسى، مىنە! ويتكەن، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ-اق بالانىڭ ءوزى قازىر قازاق تىلىندە وقىپ، قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن دە ءبىلىپ العانداي. ويتكەنى، اينالامىزداعى كۇنبە-كۇنگى تىرشىلىگىمىزدە قازاق ءتىلى كەرەك بولماي بارا جاتقان سىڭايلى. سونى سەزىمتال بالا ساناسى دا سەزىپ وتىرعانداي.

ءتىل بىلمەستىك جانە ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەگەن كوكەيىمىزگە جينالعان ءوز ساۋالىمىزعا وراي تومەندەگى وسى ءبىر ءۇش باعىتتاعى   باعدارلاما قۇرۋدى ۇسىنار ەدىك.

 مەملەكەتتىك ءتىل جانە وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى

بۇل باعدارلاما ارقىلى ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىك ءتىل الدىنداعى ءار وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋ، ءار وتباسىنىڭ سول جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە الاتىنداي سانا قالىپتاستىرۋ كەرەك بولادى. ءار وتباسىندا ءار اتا-انا ءوز بالالارىمەن تەك ءوز انا تىلدەرىندە عانا سويلەسۋ ادەتىن قالىپتاستىرۋ اسا ماڭىزدى. مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن ءار اتا-انا، ءار بالا وزدەرى جاۋاپتى ەكەندىكتەرىن سەزىنە الۋ قاسيەتىن دارىتۋ ءارى دامىتۋ قاجەت. بارلىق اقپارات جانە ەلەكتروندى قۇرالدار مەن بارلىق الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىل الدىنداعى وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ساناعا سىڭىرەتىندەي اسەرلى جارنامالىق روليكتەر مەن ناسيحاتتىق سيپاتتاعى ءماندى دە عيبراتتى ءسوز بەرىلىپ تۇرۋى كەرەك. قازاق تىلىندە اۋەلى ءار بالانىڭ اتا- اناسى سويلەمەيىنشە، بالاسى سويلەمەيتىندىگىن ۇعىندىرا بىلەيىك!

مەملەكەتتىك ءتىل جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەر جاۋاپكەرشىلىگى

بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر  قولعا العانى ءجون. ارينە بۇل ارادا مەملەكەتتىڭ قىزمەتكە باردىڭ ەكەن، ەندى تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ كەرەك دەگەن قاعيدانى العا تارتپايمىز. بۇل ارادا ءوز ۇلتىمىزعا تالاپ قويۋ كەرەك. جارايدى جيىن-جيىلىستاردا رەسمي تىلدە سويلەسىن-اق، بىراق ەكى قازاق بىلاي شىعا بەرە ءبىر-بىرىمەن قازاق تىلىندە سويلەپ بارا جاتسا عوي دەپ ويلايتىن بولدىق. وسى ارادا ەلباسىنىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسىن» دەگەن قاعيداسىن العا تارتار ەدىك.

مەملەكەتتىك ءتىل جانە بيزنەس پەن حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى

قازىر كەز-كەلگەن ساۋدا، دەمالىس ورىندارىندا بارا قالساڭىز ءوزىڭنىڭ الدىڭنان شىعاتىن قىزمەت كورسەتۋشى قازاقتىڭ جاپ جاس ۇلدارى مەن قىزدارى  ورىسشالاپ قارسى الادى. مىنە، سولاردىڭ ساناسىنا قازاقستاننىڭ ازاماتتارى رەتىندە ولار ەڭ اۋەلى الدارىنا قاي ۇلتتىڭ، قاي مەملەكەتتىڭ ادامى، بىلايشا ايتقاندا كىم كەلسە ول كەلسىن، ءبىر اۋىز «سالەمەتسىز بە؟» دەپ قازاقشالاپ قارسى الاتىن بولسىن، وسىنداي تالاپ قويۋ كەرەك. سودان كەيىن الدىڭدا تۇرعان ادامنىڭ سۇراعان تىلىندە تىلىندە، قاي تىلدە جاۋاپ بەرسە دە ءوز ەركى. قازاقستانداعى بالالاردىڭ ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنىڭ بارلىعىندا دا  قازاق بالاسىنا قازاق ءتىلى ارقىلى قىزمەت كورسەتۋ ءتارتىبىن ورنىقتىرۋ كەرەك. بالا دا  وز انا ءتىلىنىڭ دە كەرەك ءارى قاجەت ەكەندىگىن سول ويىن الاڭدارىندا كورسەتىلىپ جاتقان قىزمەتتەن-اق سەزىنىپ ءوسسىن.

***

مىنە، وسى باعدارلامالار نەگىزىندە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميەتى وسى باعىتتاعى تىلدەردى  جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋلارى كەرەك. بىزدىكى مەملەكەتتىك ءتىل الدىندا ءبىر عانا مەملەكەت جاۋاپتى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ الدىندا ءار قازاق بالاسى جاۋاپتى ەكەندىگىمىزدى جانە دە ەندىگى ارادا انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى، وبالى مەن ساۋابى دا ءار قازاقتىڭ موينىندا ەكەندىگىن ايتۋ ەدى. بار قازاق وسىنى ويلايىق!

جابال ەرعاليەۆ، جازۋشى-دراماتۋرگ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

 كوكشەتاۋ

Abai.kz