Qazaqta ejelden beri auyzdan týspey, ýnemi aitylyp kele jatqan «Qarqaragha janyng jetkenshe, shyda!» degen sóz jәne býkil әlem elderinde, sonyng ishinde Qazaq dalasynda da Qara, Qarqara, Qarqaraly atty әrtýrli úghymdar men toponomikalyq ataular óte jii kezdesedi:

«Qarqaraly memlekettik últtyq tabighy park Qarqara tauynyng atauy qazaq qyzdarynyng monshaq, jiber, barqyt, parcha jәne ýkimen órnektelgen últtyq bas kiyimining atauynan shyqqan. Jarqyraghan qarqara siyaqty Qarqara taulary jarqyrap túr» (Uikiypediya).

Qarqara – qazaq әielderining bas kiyimi. Biyik tóbeli Qaraqaranyng milyghyna ainala qúndyz tútyp, manday týsyn jogharydan tómen qaray ýshkildep jygha tigedi de, tóbesine qús qauyrsynyn qadaghan. Bas kiyimning atauy da osydan shyqqan. Keyde qauyrsynnyng ózin de "qarqara" dep ataydy (Uikiypediya – ashyq ensiklopediyasynan).

«Qyzdardyng baskiyimine sәndik ýshin qús qauyrsyny qadalyp otyrghan, soghan baylanysty «qarqara» degen atau qalyptasqan. Qarqara – jas әielderdin, qyzdardyng tóbesi biyik, shoshaqtau kelgen, saltanatta kiyetin bas kiyimi. Biyik tóbeli qarqaranyng milyghyna ainala qúndyz tútyp, manday túsyn jogharydan tómen qaray ýshkildep jyra tigedi de, tóbesine qús qauyrsynyn ornatady. Biyik, әri shoshaq, әsem bezendirilgen jәne súlu qústardyng qanat qauyrsynyn qadaghan baskiyimdi jas kelinshekter, qyzdar sәn-saltanaty men jarasymyn arttyru ýshin kiygen.

Keybir derekterge qaraghanda, qarqarany tek qyzdar ghana emes, súltan, tóreler, han balalary da ózderin basqalardan erekshelendiru ýshin kiygen. Búghan Esik obasynan tabylghan «Altyn Adam» tәji mysal bola alady. (M.Merey. «Zerli taqiyadan kesteli kiymeshekke deyin» http://syrboyi.kz/negizginews/10411-zerl-taiyadan-kestel-kimeshekke-deyn.html).

«Qarqara túmaq kiygizip,

        Qadyl boluyn súrayyq», («Múnaldyng qúpiya shejiresi» (1240 jyl)).

«Qarqara - qalmaq qyzynyng esimi. Qarqara óniri atauy sodan qalghan».  («Qarqara» atauy qaydan shyqty? http://www.inform.kz/kz/babalar-sozi-karkara-atauy-kaydan-shykty_a2799146).

«Atynnan ainalayyn Qarqaraly,

         Senen búlt, menen qayghy tarqamady.

         Sayannan sayghaq qúrly pana tappay

         Men bir jan qanghyp jýrgen arqadaghy» (Mәdy Bәpiyúly 1880-1921).

Qaraghandy oblysynda Qarqara audany bar.

Jetisu óniri qazaqtarynyng 1916 jylghy «Qarqara kóterilisi» Qazaq halqynyng otarshyldyqqa qarsy bas kóterui qazaq tarihyndaghy eng iri bas kóterulerining biri bolyp endi.

«Qarqaraly – Alash qozghalysynyng bastauy bolghan ólke». (7.07.2016 jyly «Abay Kz» (http://abai.kz/post/view?id=8703)).

«Qazaq tilining týsindirme sózdiginde» (2008) «Qarqara» – erte kezdegi tyrna tektes, siraghy úzyn, qauyrsyny әdemi qús jәne «qar­qara» sózi qyzdar men jas әielderding tóbesi biyik shashaqtau bolyp kelgen saltanatty bas kiyim» dep te týsinikteme berilgen.

«Qarqaraly tarihy terende «Qarqaraly» sózining shyghu tarihy turaly derekter de, tarihy әfsanalar da kóp. Shejireli qart Qarqaralynyng kerbez de súlu, kórikti taularynyng alystan qaraghandaghy pishini qazaq әielderining dәstýrli bas kiyimi qarqaragha úqsap keledi. Sondyqtan qalanyng osylay ataluy da dәleldi pikir siyaqty. Biraq Almaty qalasynyng etegindegi Qarqara jeri de osy ataudyng maghynasyn ashyp túrghanday. Sondyqtan kóp derekterde kezdesetin Qarqara atauyn kóbine osy Qarqara jerine telip keledi. «Qarqara» sózining endi bir maghynalyq sipaty «tәj» maghynasynda. Ertede el biylegen kósemderdin, handardyng basynda qarqarasy bolghan. Endeshe Saryarqanyng sayyn dalasyndaghy búl taular hannyng basyna kiygen altyn tәji siyaqty, qarqaraday bolghan son, búl ónir halyq auzynda Qarqaraly óniri atalyp ketui әbden mýmkin. Óitkeni Qarqaraly taulary — tym erte dәuirde týzilgen tauly qyrat. Dey túrghanmen Qarqara atauyn qoya túryp, «Qarqaraly» degen sózding úghymyn ashatyn bolsaq, biz, әriyne, kóne qalanyng ózin, ony qorshay bitken әsem tabighatty da aitamyz. Olay deytinimiz – bar súlulyq pen әsemdikti boyyna jinaghan búl ónirdi talay aqyn jyrgha qosqan. «Atynnan ainalayyn, Qarqaraly, Senen búlt, menen qayghy tarqamady, — dep Mәdy babamyz jyrlap ketse, úly jazushymyz Sәbit Múqanov «Súlushash» poemasyn jazyp qaldyrdy. «Súlushash» dastanynda jyrlanghan qyzdyng taghdyry osy Qarqaraly ónirinde bolghan anyzgha derektelip jazyldy. Tipti Janaq aqynnyng «Qyz bergen qarqarasy týsip qalyp, tau atyn Qarqaraly qoya sapty» deytin jyry da bar. Búl Qarqaraly atauynyng sәukele, qarqara maghynasyndaghy derekter negizinde jazylghanyn anghartady.  Qarqaraly atauynyng taghy bir anyz-әfsanalyq dereginde bylay dep kórsetiledi: «Qarqaraly mekeninde kórshi túrghan eki auyl baylary ózderining balalaryn tumay jatyp atastyryp qoyady. Birde auyldar arasynda kelispeushilikter tuyp, atastyrylghan qyz ben jigitti aiyryp alyp ketedi. Qyz óte súlu bolady, al jigit naghyz batyr bolyp ósedi. Arada jyldar ótip ekeui kezdesedi, eki ghashyq bir-birinsiz ómirding qisyny bolmaytynyn týsinip, auyldarynan qashyp ketedi. Múny sezgen qyz әkesi qughynshy jiberip, jigitting ólimine sebepshi bolady. Sonda múnday súmdyqty kórgen qyz shyday almay óz-ózine qol júmsaydy. Sýigenining keudesine qúlaghanda, qyzdyng auyr bas kiyimi qarqara jerge qúlapty». Aqyry osy qúlaghan qarqaranyng qúrmetine «Qarqaraly» atauy shyqqan degen». (Altynbek Qúmyrzaqúly «Tarihy tylsym Qarqaraly» http://e-history.kz/kz/project/view/14?type=publicationproject&material_id=158).

«Almaty oblysynyng Rayymbek audanynda tau, ózen, jaylau jәne Qarqara auyly da Qarqara degen tau atauyna baylanysty qoyylghan.

«Qarqara qalyng qazaq kebesindey,

       Albannyng albyrt-erke enesindey.

       Qaraghay qaptaldaghy, jynys arsha,

       Qydyrly maldyng qútty kelesindey.

       Qarqara jarasymdy jazyq jaylau,

       Ýi-kýlshe, qúrttyng jayghan óresindey» (Iliyas Jansýgirov).

Qarqara atauy Jetisu ólkesinde ghana emes, Qaraghandy oblysynda Qarqaraly túlghasynda, Qyrghyzstan Respublikasynda Karkyra (Yssyq­kól oblysy Aqsu, Týp audandarynda), Karkyra – kól (Osh oblysy Alay jotasynda), Mongholiyada Harhara atauy kezdesuining tarihy syry bar. Jogharydaghy pikirlerge den qoya otyryp, Qarqara (ózen, tau) atynyng týrki tilderine tәndigin, onyng bizding dәuirimizden búrynghy jyldardan baryn payymdaymyz. Sonymen qatar onyng kóneligin atau qúramyndaghy sózderding ýndi-europa, týrki, monghol tilderinde ejelgi zamannan bary dәleldey týsedi. Birinshi kezekte tau aty, odan song ózen aty Qarqara atalghan bolu kerek. Atau: «ýlken, biyik», «asqaq», «zanghar», «alyp tau» degen maghynagha ie ekeni onyng jaghrapiyalyq sipatyna tolyq say keledi.» («Qarqara» Telghoja JANÚZAQ  http://kazgazeta.kz/?p=48278).

«Qarqara jylghasynyng aty jayynda mynanday bir anyz bar: «Qalmaqtargha shabuyl jasaghan kezderining birinde qazaqtar osy ózenning boyynda Zaysannyng eki qyzyn tartyp alady. Qalmaqtardyng auyly jana ghana kóship ketken eken. Qyzdar júrtta juynyp – taranyp, kósh qonatyn jerge sәn – saltanatpen barmaqshy bolyp ayaldap qalghan. Olardyng sәukelesine qadaghan ýkileri, qauyrsyndary bar eken. Qazaqtar sol qauyrsyndy qarqara degen» Jylghanyng Qarqara ataluy jayyndaghy anyzdyng shyghu tarihy osynday» (Shoqan Uәlihanov «Ystyqkól kýndeligi»).

«Ákesining әbden әrinen airylghan qu shólmektey appaq betine jany qarqaragha kep qysylghanda da qan jýgirmedi, bir týrli kýlgin kógis tartty. ...Jaulyghy qarqaraday kәri әjeler tayaqtaryna sýienip ap, ýy jyghyp jatqan qyz-kelinge anadaydan jón-josyq aityp qoyady» (Ábish Kekilbaev «Shynyrau»).

Troya tónireginde Qarqara atty shyng bar. Gomerding «Iliadaday (El Aday M.Q. )» dastanynda:

«Kronúly (Zevs) Idagha, an-qústyng nuly-suly anasyna,

Toghayy men qúrbandyqhanasy ornalasqan Qarqaragha kelip,

Jýirik sәigýlikterining tizginin tartty», degen joldar bar.

Osy jyrda aitylatyn Eney baspanalaghan Karfagen qalasynyng tolyq atauy Qar Apa kenti. Kar-Qar, fa-Apa, gen-ken (kenti) bolyp taldanady. Kent qazaqta (túrghyny kóp eldi meken), yaghny qala degen maghyna bergeni siyaqty, parsy tilinde de qala, shahar; kóne latyn tilinde adam, adamdar, halyq  degen maghynany bildiredi.

Týsinikteme: Eng alghashqy kentti (qalany) salghan atamyzdyng aty Kenti Baba. Kenti babanyng molasy Manghystauda. Kýni býginde de Kenti baba qorymy dep atalady.

Serikbol Qondybaydyng «Manghystau men Ýstirtting jer-su ataulary» atty enbeginde týbirinde «Qar» men «Qara» bar 300-ge juyq ataular kórsetilgen. Al әlem elderi tarihyna ýnilsek, onday ataulardy sanap tauysa almaysyn, tipti býkil jer sharynda osy attas toponomikalyq ataulary kezdespeytin birde-bir el joq dese de bolady.

Qabibolla Sydiyqúlynyng «Beket Ata» atty kitabynda /«Arys» baspasy, Almaty - 1994 jyl/ Úly babanyng amanat - ósiyetin oqyrmannyng nazaryna úsynghan. Onda, Pir Beket babamyz: «Qarqaragha jandaryng kelip, qashan qiyn jaghdayda qalghansha atymdy atamandar. Onday auyr halde auyzdaryna alsandar, әruaghym jar bolyp jýrer,- dep kóz júmypty» deydi...

«Qarqaragha jandaryng kelgenshe mening atymdy auyzgha almandar, asa qiyn jaghdaygha tap bolghanda ghana jәrdem súrandar!» (Beket Ata ósiyetinen).

Ózderiniz kórip otyrghanday, Qarqara qazaqtyng eng qasiyetti úghymdarynyng qataryna jatady. Sondyqtan, Qarqara – Analarymyzdyng basyna kiyetin últtyq bas kiyimi, Qarqara – tau, Qarqara – erlerding basyna kiyetin túmaq, Qarqara – qyz esimi, Qarqara – aspanda úshatyn qús, Qarqara – qasiyetti jer atauy, Qarqara – aqiqat ýshin kýresting jan alysyp, jan berisken jeri, Qarqara – ózen, Qarqara – jaylau, Qarqara - «ýlken, biyik», «asqaq», «zanghar», «alyp tau» degen siyaqty qazaqtyng eng asyl úghymdaryn týgeldey qamtyp túr.  Biraq, búl jerde Qarqara degen sózding ózi qaydan shyqty jәne ne maghyna beredi degen negizgi súraqtyng jauaby joq.

Biz búl súraqtyng jauabyn, Atamyz Qazaqtyng óz tarihyn bir auyz sózben jazatyn basty qaghidasyna sәikes, atau sózding qúramynan jәne onyng týbiirnen tabamyz:

Qarqara – sóz týbiri Ar, ary qaray sóz qúramy Qa, Qar, Ra, Ara, Qara, Arqa, Qarqara bolyp shyghady.

Ar (Ar iman) – әrbir adam balasynyng qorghaugha tiyisti ary (ar-imany, Atameken tughan jeri, otbasy jәne Otany). Mine osylardy qorghaugha tiyispin degen senimin, yaghny imanyng bolsa Arynnyng bolghany, bolmasa Arsyzsyn. Ejelde arsyzdar adam qataryna sanalmaghan, qazirde de sanalmaydy. Atam Qazaqtyng keybir jetesizderge renjigende  «Ói, Arsyz!» úrysatyny osydan. Ejelgi qazaqtardyng kezinde týgeldey, Besqala qazaqtarynyng kýni býginde de «Arma! (Aryng bar ma?)» dep amandasatyny, Sәlem alushynyng «Bar bol (Aryng bar bolghay!)» dep jauap qaytaratyny osydan.

Osylay amandasu salty «Alpamys batyr» jyrynda, Alpamys batyrdyng kezdeskenderge birneshe ret «Arma!» dep, dep amandasqany suretteledi.

Qarqara qúramynda «Ar» degen týbir sóz bir emes eki ret qaytalanady.

Osy Ar-dan tuyndaytyn Arystar (Ariy taypalary) – qazirgi Arystardyng atasy qazaqtyng ýsh arysy (Aqarys, Janarys, Bekarys), Segiz arys Aday (Tәzike, Qosay, Qúnanorys (Rysqúl), Aqpan, Balyqshy (Shybyntay), Búzau, Tobysh, Múnal), Arap (Ar apa), Parsy t.t.. Qazaq dalasynyng ontýstigindegi Arys qalasy men ózen, Qazaqtyng Qap tauy (Kapqaz) syrty elindegi Araks, Ardon  ózenderi atauy t.t. yaghny sóz týbirinde (óz týbinde) «Ar» degen sózi bar elder men toponomikalyq ataulardyng bәri solardan qalghan. Qaraman Ata esimi týbirining de Ar bolatyny osydan.

Arystardyng arghy tegi Jary (Jarty) ruy. Búl Álemge әigili Shynghys qaghandy bergen rudyng aty. Áygili Qiyan men Qiyattar jәne Bórjiginder osy Múnal-Jary ruynan taraydy. Batys Qazaqstandaghy Múnaljary tauy atauy solardan qaldy.  Ardyng aldynda túrghan «J» tanbasy qasiyetti jeti buyn úrpaq, yaghny «Jebe» degen sóz. Búl sóz kýndelikti qoldanysymyzdaghy er men әiel, yaghny  «eki jarty, bir býtin bolyp» Qarqara sózining ishine týgel syiyp túr.

Qa – sóz basynda túr. Osy buynnan Qar, Qara, Qarqara, Qazaq, Qart Qazaq, Qariya, Qazaqtyng Qara balasy degen sózder bar.

Qar –  Qar men Aq sinoniym. Appaq qardy - Aqsha Qar deytinimiz osydan.

Ra – Kýn Qúdayy, Hakim Abaydyng «Allanyng ózi de Ras, sózi de Ras» deytini osy. Ras – shyndyq, yaghny aqiqat.

Ara – Aq pen Qaranyng ara jigin ajyratyp túr. Aralassang – qayta qosyp túr. Sóz týsinbey, Aq pen Qarany ajyratugha dәrmening jetpese Ara bolyp shaghyp túr.

Qara birneshe maghynaly: Sebebi búl sózding qúramynyng ózi Aq pen Qaradan túrady.

Mysaly: 1. Qapa – ciyp, jylyq, týie ciyaqty ipi mal: ipi qapa mal; qapa cózi qazaq tilinde keyde jeke túpypta dәl ocy maghynany bildipedi: toqcan myng eken qapacy, noqta tiymegen (Qazaq epocy).

2. Qapa – alyctan búldypap, qapauytyp kópinetin beyne, jandy jәne jancyz zat túlghacy.
3. Qapa – han, aqcýiektep, tópe túqymyna jatpaytyn, jalpy halyq ne col halyqtyng ókili.
4. Qapa – cepik, ec, jәpdemshi.
5. Qapa – maycyz, dәmciz, qatyqcyz, cýtciz dayyndalghan ac.
6. Qapa – ayypty, kinәli, qylmycty adam.
7. Qapa – jala, opyncyz ayyp.
8. Qapa – adamgha ziyan keltipetin qaciyetciz maqúlyq, ecki cenimge baylanycty neshe týpli jyn shaytan albacty ciyaqty nәpcelep.
9. Qapa – ólim-jetim, qayghy-qacipet, ylan.
10.   Qapa – penciz, qonypqay, týp-týcciz.
11.     Qapa – jay, qapapayym cóz, ppozalyq shyghapmanyng tili.
12.     Qapa – auyp, zilbatpan.
13. Qapa – qatygez, qanypezep, úyatcyz, pighyly jaman adam.
14. Qapa – jazu, cyzu, hat, әpip tanbalapy.
15. Qapa – kónilciz, cýpenciz.
16. Qapa – kýshti ekpindi.
17. Qapa – eng jaqyn, eng qymbatty, eng ayauly.
18. Qapa – kedey shapuadan shyghyp enbekpen ycylyp ócken.
19. Qapa – ýlken, qadipli, qactepli, qaciyetti.  Ipi qapa - ciyp, jylqy, týie ciyaqty ipi mal.

Qapa cózi qazaq tilinde keyde jeke túpypta dәl ocy maghynany bildipedi: toqcan myng eken qapacy, noqta tiymegen (Qazaq epocy).

Qapa kýsh – kýshti ekpindi, qapa dauyl – jep betindegi zattapdy qiypatyp búzyp ketetin qatty coghatyn dauyl;

Qapa kýsh – tepce temip ýzetin adamnyn, kýshti hayuannyng t.b zop kýshi.

Qapa cuyq – jelciz, tymypcyq qyc kýndepindegi qatty cuyq, qatty ayaz, tonazu. Mycaly: qapa cuyq – bopany joq qyc jәne kýz aylapynda bolatyn cuyq, ayaz.

Qapa jayau – jayau-jalpyly (adamnyng óz ayaghymen jýpuine baylanycty). Mycaly: qapa jayau - ayaq aptapcyz jayau jýpic; qapa japyc – jayau japyc, qapa jelic - atty jopghalatpay, shaptypmay, bipynghay jeldipip otypu.

Qapashyq – eng jaqyn, eng qymbatty, eng ayauly. Mәcelen, kózimning aghy men qapacynday – eng abzal, qadipli, qymbatty jan maghynacynda qoldanylady.

Qapa shanypaq – ýlken, qadipli, qactepli, qaciyetti. Qapa shanypaq – el qadipleytin ne әkenin, ne atanyn, ne babanyng dәctýp boyynsha kenjening enshicine tiygen ýlken ýii   (Tolyq núsqasy https://massaget.kz/mangilik_el/tup_tamyir/asyil_soz/34475).

Qara sózining búghan qarsy sipaty da bar. Búl sóz óte eskiden kele jatuyna baylanysty Aq pen Aqiqatqa qarama qarsy maghyna berilip qoldanylady. Mysaly, Qaralyq jasau, Qarabet, Jýzi qara t.t. Yaghny Aq sózine antonim retinde qoldanylady.

Arqa – Qazaq arqa dep, artqy jaqty aitady. Mysaly, adamnyng jauyryny, sol siyaqty Qazaqtyng Saryarqasy.

Qarqara – Qar (Aq) jәne Qara osy úghymdardyng bәrin ishine alyp, Aqiqatty (qardy) eki ret qaytalap, Adam balasy kez-kelgen dýnie de Aqiqatqa kózi jetkenshe toqtamay kýresuge mindetti dep otyr. Qazaqtyng «Qarqaragha janyng jetkenshe, Shyda!» deytini osy.

Mine osy qaghidagha sәikes, aq pen qarany, yaghny aqiqatty alghash ajyratqan Qaralar (Qaraghandar, Qarahandar, Qaramandar), yaghny býkil Saq, Ghún (Kýn), týrik halyqtarynyng qara shanyraghy Qazaq halqy, sol siyaqty qazaqtyng qara shanyraghynyng iyesi Bayúly – Adaylar sol ejelgi Kaspiyding jaghasynda әli otyr. Aral, Kaspiy ónirinen bastap, sonau Rimge deyingi úlan ghayyr aimaqtaghy jer, su, tau, el, eldi meken ataularynda Qazaqtyng kishi jýzine kiretin ru, taypa ataulary túnyp túr. Kóbi kýni býginde de sol ejelgi ataularymen atalady. Kýn biyleushilerin (Edil patsha olardyng arghy ata-babalary men úrpaqtaryn) Qarakókting túqymy dep ataghan. Mysaly, «Jasasyn Adaker bahadur! Adaker ordabasy bolsyn! Edige de qarakókting túqymy. Endeshe, Adaker han saylansa, dәstýr-saltqa qayshy kelmeydi» (Túrsyn Júrtbaev Dulygha 2. 59 bet). «Múnaldyng Qúpiya shejiresinde» qazirgi Múnaliyadaghy Sengir ózenining bastauyndaghy aimaq, «Qara jýrekting Kók kóli», yaghny qarakók dep atalghan. Sol taudyng aty «Qara jýrek», kólding aty «Kók» dep kýni býginde de atalady.  Al, endi osy qarakókting týsin týstep, tegin anyqtaytyn bolsaq, onyng negizgi tarihy otany Manghystau men Altay (Maaday-Qaranyng úlynyng aty Kógedey (Kóke Aday ekenin eske alynyz))  ekenin kóremiz. Sebebi, Adaylardyng qys qystauy Manghystaudyng tenizge súghynghan aimaghy Týpqaraghan (Qaraghantýp, Qaraghan týbek),  dep atalsa, sol týbekke jalghasqan tau Qaratau, odan ary Manghystaudyng Qara oiy, odan ary qyrgha kóteriletin jer Qaraghan bosagha dep atalady. Búdan shyghatyn qorytyndy Edil patsha da, Shynghys hannyng arghy atalary Qara hannyng da, Ógiz hannyng da tól úlysy osy Aral-Kaspiy aimaghynan, atap aitqanda Manghystaudaghy Týpqaraghannan (Qaraghantýpten, Qaralardyng týbinen) bastau alghan. Býginde ol jerge Týpqaraghan audanynyng ortalyghy Fort-Shevchenko (ejelgi atauy Aq Ketik) qalasy ornalasqan. Osy aitylghandardyng toponomikalyq aighaqtamasy retinde aitarymyz, Qaraghan týbekte «Qangha baba» degen tarihi, sәulet nysany men «Qaraghan әuliye» degen kiyeli nysan bar. Ekeui de kóne keruen joldyng boyynda ornalasqan. Odanda basqa Bozashy týbeginde Qara әuliye, Qarabaraqty әulie (Qyzan, Aqshymyrau aimaghynda), Qaraghashty әulie (Qaraghashty әulie Manghystauda ekeu, bireui Qaraghan týbekte, Fort-Shevchenko qalasynan shyghysta 47 km. jerde, Bórli ónirinde. Ekinshisi Qarataudyng shyghys bet túsyndaghy «Kýiek joldyn» boyynda), Qaraman ata (Qaraman әulie kesenesi Shetpeden 35 km. jerde, Beki eldi mekenining batys jaghyndaghy Qandybas qyrqasyna jaqyn jerde), Qaraqiya әulie (Qaraqiya oipatynyng týbinde) jәne osylar siyaqty Manghystau men Ýstirtting әr jerinde Qarabýgije, Qaraoba (ekeu), Qaratash, Qarashasaura, Qaraghash, Qaratam (ýsheu), Qaraghanjal, Qaramola (tórteu), Qarabaqty (ekeu), Qarakóz, Qarashymyrau (ýsheu), Qaramúrat, Qaraoyyq, Qaraqisu, Qarashoqy, Qarakýmbet, Qaratóbe, Qarashala, Qarghalytam, Qarazym, Qarabaraq, Qaramay, Qaraqoja, Qaraudan, Qarasha, Qarashelek әulie atty kiyeli oryndar bar. Odan ary Qarabatyr búlaghy, Qaraýlek qúdyghy (Qyzannan 33 km. jerde), Túshyqúdyq aulynan batysta 35 km. jerde Qarazym atty kóne әulie (qorym), Qaraton (Qaradón) atty jer, Qarajanbas, Qaramandybas, Qaramandysor, Qaramandy, Manghystaudyng Qara oiynan qyrgha shyghatyn jol Qaratýie, Qaraghan-bosagha, Kendirli qúmymen Kendirli sorynyng ontýstik jaghyndaghy Qaramaya-Qarashek, Atyrau oblysynyng Manghystau oblysymen irgeles jatqan Saryqamys kentinen 15 km. jerde Qaraqúm atty sor men Qaraqúm atty qúmdy massiyv, Qaraqúm atty eldi meken, Qaraqúdyq degen jer, Qara Tóbe degen tóbe, Qaratýley degen sekseuil toghayy, Qarabaraqty degen oi, tauly Manghystaudaghy Jynghyldy auylynyng ontýstik jaghynda 8 km. jerde, ontýstik Aqtau jotasynyng ýstinde «Qaraqoja әuliye» degen beyit, Manghystaudyng shyghysynda Qarabúghaz atty jer bar. Qaraghan bosaghadan shyqqasyn kósh joly jaz jaylaudyng birinshi nýktesi qazirgi Aqtóbe oblysy jerindegi ózen Qara Qobda, osy ózenning bastau alatyn tauynyng aty Qaraghan tau,   ekinshi nýktesi Saryarqadaghy úlan-ghayyr aimaq Qaraghan (búl kýnderi Qaraghandy oblysy) dep atalady. Odan ary Syr óniri Qaratau jәne eski qala orny Qaraqorymgha tap bolasyz. Sol siyaqty, qazirgi Altay, Múnal dalasyndaghy Bayúly tauynyng baurayyndaghy 70-80 shaqyrym aimaghy Qara dala, Kerilgen ózenining sol jaq aiyryghyndaghy ózen Qara su, sol Múnal dalasyndaghy Toly ózenining jaghasyndaghy qalyng jynys Qara orman, sol daladaghy eski qalanyng orny Qaraqorym dep atalady. Al «kók» termiynine kelsek, kók aspan, Kók tәniri men Kók bórige  qosymsha   «Aral men Balhash» atty kók kólder bar.   Búdan shyghatyn qorytyndy Edil patsha iyelik etken alyp memleketting aty «Qazaq» dep atalghan jәne onyng memlekettik tili qazaqtyng Ana tili bolghan. Al olardyng Gýn, Gunn, Hún, Hun, Hýnnu, Hunnu, Ghún, Hún dep jazyp jýrgenderi Adam Ata men Aua Ananyng qarashanyraghy Aday Atanyng birinshi buyn úrpaghy, yaghny ýlken úly Qu Aday әke (Qúdayke) men onynshy buyn úrpaghy, yaghny kenje úl Múnaldyng Qu (Ký) jәne Ýn (Ún) degen eki týbirinen qúralady. Qu jәne Ýn, eki sóz qosylyp Kýn bolyp túr. Atamyz Qazaqtyng barlyq sózderi osylay jasalady. Demek, aspandaghy Kýnge Kýn dep at qoyghandar osylar. Ógiz qaghannyng taq múrageri Kýn han atamyzdyng esimi de osydan shyqqan. Osy qaptap ketken Qaralardy ary qaray týgendeytin bolsaq, Atyrau oblysynda Qarabau; Aqtóbe de Qarabútaq; Oral da Qara tóbe; Qyzylorda da Qarakól; Jezqazghan da Qarajal; Qaraghandy da Qarqara, Qaraghayly; Aqmola da Qarabúlaq, Qaratal,  Qaraqasqa; Semeyde Qarauyl; Shymkentte Qarabúlaq; Almaty da Qarasay; Qyrghyz elinde Qara-su, Qara-Qúlja, Qara-Qabaq, Qara-myq, Qaraqolqa, Qarasay, Qarauyl tóbe, Qara-balta atty eldi mekender; Aqtóbe oblysy jerinde Qaratoghay atty ózen, Aral manynda, yaghny Amu men Syr atty eki ózenning arasynda Qaraqúm atty ýlken qúmdy massiyv; Qaraghandy da Qarasor atty kól; Týrikmenstanda Qarazym (Horezm) atty ólke; Tәjikstan da Qarakól atty kól, Qarasu atty ózen; Ózbekstan da Qaradariya atty ózen; Qyrymda Qara teniz atty teniz; Týrik elinde Qara, Qaraman, Qarakese, Qarahisar, Qarabuk, Qarapyqar atty eldi mekender men Qarasu atty ózen, Ankaranyng batysynda Qarajataq atty ólke; Ázirbayjanda Tauly Qarabaq;  Qaraqalpaq, Qarashay atty últtar bar. Erterekte Qazaqtar qytaylardy Qaraqytay, qypshaqtardy Qara Qypshaq dep ataghan.  Onyng ýstine Aziya kartasynan teniz dengeyinen 8611 metr biyiktiktigi bar Qaraqorym tauy men Qaraqiya aralyn tabasyz. Jalpy әlem  kartasynda (Atlas) sóz týbirinde Qar, Qara degen ataumen atalatyn 878 iri-iri toponomikalyq (jer, su, tau, eldi mekender) ataular saqtalghan. Al, kartagha týspegeni qansha ma? Osy býkil әlemdi jaulaghan Qara-Qarakókterding bәrining bastau alghan jeri jogharyda kórsetkenimdey Manqystau men Altay bolyp tabylady. Búl Qaraghannyng týbi dep atynyng ózi-aq aityp túrghanday daugha jatpaytyn tújyrym. Demek, búl kezinde bastauyn Týpqaraghannan (Qaraghantýp, Qaraghantýbek) alyp, keyinnen býkil әlemdi biylegen Qaralar (Qarahandar) әuletining tegi qazaq degen sóz.

Osy Qaralargha baylanysty arnayy atap ótetin jaghday, dýniyeni úly mәdeniyetimen kýni býginge deyin tang qaldyryp «auzyn ashtyryp, kózin júmdyrghan» ejelgi Shumerler ózderin «Qarabas, Qarabastylar» dep ataghan. Jogharyda aitqanymday, Manghystauda Qaraqan, Qaraqangha, Qaraghantýp (Qaralardyng týbi, Qaraghan týbek, Týpqaraghan), Qaraman, Qaratau, Qarasu, Qarajal,  Qaraaghashty, Qarabas (Qaramandybas) atty әuliye-qorymdar men jer, su, tau ataulary  kýni býginde de bar. Jergilikti halyqtyng (Adaylardyn) sózinde osy qorymdardyng eng ejelgisi Qaraman Ata delinedi. Olardyng ózderin Qarabas dep ataulary, shyqqan tegimiz Manghystau degeni.

Múnal ruynyng qúramynda Qarabas (bes Qarabas) atty ru da bar. Múnaldyng bes balasynyng biri Shoghydan taraydy.

Ózderiniz kórip otyrghanday, osy enbekte kóptegen jer, su, tau, eldi meken ataulary, negizinen Altayda, Syr ónirinde, Aral – Kaspiy, onyng ishinde әsirese Manqystau ónirinde әsem әnning qayyrmasynday bolyp,  birin-biri ýnemi qaytalap otyrady. Búnyng negizgi sebebi, osy ónirlerdi mekendegen (qystaghan) elderding bәri bir halyq, Alash úrpaqtary. Men osy birin – biri qaytalap jatqan eldi mekenderdi zerdeley bastaghannan, negizgi eki mekenning (Syr men Manqystau) qaysysy negizgi orda (týp qazyq) degen súraqqa jauap izdegenmin. Búl súraqtyng jauabyn atalarymyz jogharyda kórsetkenimdey, týbekting atyn Manqystau, osy Manqystaugha Qarashanyraqtyng (bas ordanyn) suretin salyp, atyn óshpestey etip Manghystaudyng eng týpkirine Týpqaraghan (Qaraghantýp, Qaraghan týbek, Qaralardyng týbi), oghan jalghas taudyng atyn Qaratau, osy Qarataugha jalghas oidyng atyn Manghystaudyng Qara oiy, osy oidan Qyrgha (Ýstirtke) kóteriletin jalghyz joldy  Qaraghan bosagha (Qara týie) dep aishyqtap-aq jazypty.

Endi myna keremetti qaranyz. Osy Qaraghan bosaghadan qyrgha shyqqannan keyin, Qyrdyng ýstine tek qana úshaqtan kórinetin kóptegen alyp jebelerding beynesi bederlengen, tipti birining úzyndyghy 100 km eken. Jәne osy jebelerding úshy tek qana bir baghytqa, yaghny Qazaq dalasyna qaray baghyttalghan. Osy jebe-tanbalardy (strelka) búl kýnde qoldanbaytyn birde-bir el joq. Kez-kelgen jerde baghyt-baghdar siltep, jol kórsetip túr.

Jer betin týgel jaylaghan qaralardyng tegi qazaq bolyp tabylady. Olardyng bәri Qazaqtyng qara balasy delinedi. Qazaqty qaranyng balasy dep esh jerde aitylmaydy.

Búny azsynsanyz, Manqystaugha  Qara-Man atamyzdyng atqa mingen beynesi de tolyqtay surettelgen. Qarajanbastyng tenizge súghynyp túrghan jeri shynynda da suyr atqa (Qazar (qazaq) tenizine) minip otyrghan adamnyng janbasy, al Aqtau baghytynan Taushyqqa jaqyn jerdegi tenizding qúrlyqqa súghynghan jeri adamnyng shatynan (bútynan) ainymaghandyqtan Shat dep qoyylsa, Qaramannyng keudesi (jýregi) Jetibay men Shetpening arasyndaghy Beki men Qaraqiya oiynyng orta jerindegi Qaraman ata atty alqappen osy atamyzdyng atyndaghy әulie qorymy bolsa, basy Jetibay men Janaózenning ortasynda Qaramandybas, yaghny Qaralardyng basy dep atalady.  Qaraman atamyzdyng qolynda qúryqta bar. Ol jer teniz jaghasynyng Aqtau men Ózen qalasy arasynda, tura Jetibaydyng túsynda, kýni býginde de Qúryq (Qaraqiya audanynyng ortalyghy) dep atalady. Al, ainalasynda Qúlandy atty birneshe toponim bar. Sonyng biri osy Qaraqiya audanynyng aumaghynda, Qúryqqa jaqyn jerde ornalasqan. Endi búghan sanasynda sanlauy bar adam dau aitpasa kerekti. Sonda ejelden bergi qazaqtyng ata mekeni Qapqaz (tau), Qazar (teniz) jәne Manqystau (jer) atty toponimnen Qazaqtyng úly tauy Qapqazdyng baurayynda, suyr atqa minip, qúryqpen qúlan aulap jýrgen «Qargha boyly qaztughannyn» (Qazaqtan tughan qazaqtyn), yaghny Qaraman atanyng beynesin kóremiz. Mine, atalarymyz tarihty osylay jazghan. Tarih jazsang osylay jaz. Tarihty búlay jazu qazaqtan basqa esh bir elding qolynan kelip kórgen emes. Sondyqtan da olardyng tanbalaryn «Til»   jәne ózderin Qas by (Qaz bi, Kaspiy) dep ataghan.

Manghystaudaghy Qaraman Ata Múnal-Jarylardyng rulyq qorymy jәne ol eng ejelgi qorymdardyng qataryna jatady. San myndaghan jyldardan beri osy qorym basynda osy rudyng úrpaqtary shyraqshylyq etedi. Manghystaulyqtar kýni býginge deyin osy qasiyetti jerde Aq pen Qaranyng (adal menen aramnyn, jaqsy menen jamannyn, ótirik pen jalghannyn, әdilet pen qiyanattyn) arajigin ajyratu ýshin anttasady.

Adaydyng qúramynda Qarqara atty ru da bar. Búlarda Múnaldyng bes balasynyng biri Bәiimbetten, Bәiimbetting Jәdigerinen taraydy.

Allanyng joly Haq jol. Úly Jaratushy – Alla Adam balasyn mahabbat pen meyirimnen jaratqan.  Úly Alla bizderdi myna dýniyege birin-biri jek kórsin, ghaybattasyn, qorlasyn, zorlasyn, tonasyn, úrlasyn, assyn, atsyn, óltirsin dep jibergen joq. Demek, últtyq memleketimiz Haq joldan auytqymay әrqashan da Aqiqat pen Ádildikti bәrinen joghary qoigha  mindetti. Úl – qyzdarymyz ejelgi Úly Atalarymyzdyng jolyn quyp Allanyng Aq jolyndaghy kýreste jandary «Qarqaragha jetkenshe» shydaudy mengeruge tiyis.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau

Abai.kz