Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng «Ruhany janghyru: Bolashaqqa baghdar» baghdarlamalyq maqalasy jariyalanghaly bir jyl ótti. Álbette, tútas elding ruhaniyaty men mәdeny múrasyna basa manyz berilgen baghdarlamany jýzege asyrudaghy mindetting salmaqty jýgi Mәdeniyet jәne sport ministrligine artylghany belgili. Elbasy bastap, eli qoldaghan baghdarlamany is jýzinde pash etu maqsatynda osy ministrlikting bir jyldyq júmysynyng nətiyjesi qanday? «Ruhany janghyru» baghytyndaghy onyng kelesi qadamy qanday bolmaq? Osy qúralpy birshama súraqtyng jauabyn bilu ýshin Mәdeniyet jәne sport ministri Arystanbek Múhamediyúlyn sózge tartqan edik.

- Arystanbek Múhamediyúly, Sizding basshylyghynyzdaghy ministrlik «Ruhany janghyrudyn» alghashqy jylyn qalay qorytyndylady?

- Elbasynyng «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» baghdarlamasynda qoyylghan mindetterdi jýzege asyru - ministrlik júmysynyng basty baghyttarynyng biri. Bekitilgen júmys baghyttaryna say bizding ministrlik «Ruhany Qazyna» kishi baghdarlamasynyng iske asuyna jauapty organ bolyp belgilengen.

Ótken jyly ministrlik aitarlyqtay auqymdy jobalardy jýzege asyrdy. Mәselen, qazan aiynda biz Parijdegi YuNESKO-nyng shtab-pәterinde «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng túsaukeserin ótkizdik. Shara ayasynda «Qazaqstandyq jol jәne Núrsúltan Nazarbaevtyng ýlgisi» halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyasy, «Qazaqstan - Astana» fotokórmesi, «Altyn adamnyng әlem muzeylerine sherui» jobasy ayasynda «Úly daladaghy kóshpendiler tarihy», qazaq  aqyndary men jazushylary kitaptarynyn, belgili qazaqstandyq suretshilerding tuyndylaryna arnalghan kórmeler, «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy» atty kartasynyng túsaukeseri ótti. Sonymen qatar, Qazaqstan jәne Astana turaly biregey derekti filimder kórsetilip, Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq halyq aspaptar orkestri, «Astana Balet» teatry, «Astana Opera» teatrynyng jetekshi solisteri, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Edil Qúsayynov, Dimash Qúdaybergen jәne ózge de óner sheberlerining gala-konserti úiymdastyryldy.

2017 jyldan bastap ministrlikting úiymdastyruymen «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy» jobasy ayasynda auqymdy sharalar jýzege asyryluda. Búl jobany tiyimdi jýzege asyru maqsatynda arnayy Júmys toby men Jobalau kensesi jәne QR Últtyq Muzeyi janynan «Qasiyetti Qazaqstan» ólketanudy damytu ortalyghy qúrylghany barshanyzgha məlim. Osydan keyin «Qasiyetti Qazaqstan» ortalyghy janynan ghylymiy-saraptamalyq Kenes qúrylyp, onyng júmysyna elimizge belgili ghalymdar, tarihshylar, arheologtar, qogham qayratkerleri, ólketanushylar tartyldy.

Osynday tarihiy-mәdeny múramyzdy auqymdy týrde jýieleuding nәtiyjesinde jalpyhalyqtyq manyzy bar 100 keshenning jәne ónirlik manyzy bar 456 nysannyng tizimi jasaldy.

Jalpy, ótken jyly ministrlik birshama iri sharalardy jýzege asyrdy. Atap aitqanda, «Qazaqstannyng jalpyúlttyq qasiyetti nysandary», «Qazaqstannyng ónirlik qasiyetti nysandary» kitaptary jәne «Qasiyetti Qazaqstan» ensiklopedisiyasynyng 1-i tomy jaryqqa shyqty. Jalpyúlttyq manyzy bar kiyeli nysandar boyynsha «Qazaqstannyng qasiyetti jerlerining geografiyasy» kópfunksionaldy virtualdy kartasy, ónirlik manyzy bar obektiler boyynsha interaktivti karta jasaldy.

Qazaqstannyng kiyeli jerlerining jalpyhalyqtyq tizimine engen keybir nysandardyng (Qoja Ahmet Yasauy jәne Qarahan keseneleri) 3D modeli jasalyp, jalpyúlttyq qasiyetti nysandar turaly әleumettik jelilerge arnalghan qazaq, orys jәne aghylshyn tilderindegi mobilidi formattaghy beynerolikter men Qazaqstandaghy kiyeli jerler turaly 4 ghylymiy-kópshilik derekti filim («Kiyeli Qazaqstan», «Qoja Ahmet Yasaui, Aysha Biybi Mavzoleyleri», «Altyn adam», «Nomadtar eli») týsirildi.

Búdan basqa, ótken jyldan bastap, ministrlik shetelderde zamanauy qazaqstandyq mәdeniyetimizding jetistikterin kórsetu maqsatynda «Jahandaghy zamanauy qazaqstandyq mәdeniyet» baghdarlamasynyng arnayy jobasyn jýzege asyruda.

Qazaqstannyng Últtyq muzeyi Qytayda, Úlybritaniyada jәne Belarusi Respublikasynda birqatar halyqaralyq jobalaryn jýzege  asyrdy. 4 sәuirde «Altyn adamnyng әlem muzeylerine sherui» Halyqaralyq kórme jobasy ayasynda «Úly Dala múrasy: zergerlik ónerding has tuyndysy» kórmesi Mәskeuding Býkilreseylik halyq óneri men dekorativti-qoldanbaly óner muzeyinde ashyldy. Kórmede Qazaqstan Respublikasynyng basty nyshany retinde «Altyn adam» kórermen nazaryna úsynyldy.

Atalghan jobany biyl Ázerbayjannyng últtyq tarih muzeyinde, Qytay Halyq Respublikasy Shenisy provinsiyasynyng tarih muzeyinde, Koreyanyng Últtyq muzeyinde jýzege asyru josparlanghan.

Sonymen qatar, «Altyn adamnyng әlem muzeylerine sherui» jobasy 2019 jyly Japoniya, Gruziya, Úlybritaniya, Ispaniya jәne Týrkiyanyng muzeylerinde, 2020 jyly AQSh, Italiya, Avstriya, Fransiya, Germaniya muzeylerinde kórermen nazaryna úsynylatyn bolady.

Shetelderde zamanauy qazaqstandyq mәdeniyetimizding jetistikterin kórsetu maqsatynda 2018-2020 jyldary «Abay», «Qyz Jibek», «Birjan-Sara» últtyq operalardyng Resey, Italiya, Fransiya, Týrkiya, Qytay, Japoniya, Koreya Respublikasy, Gruziya jәne t.b. elderde kórsetilimder josparlanuda. Sonday-aq, respublikalyq teatrlar últtyq jәne shetel avtorlarynyng ýzdik teatr qoyylymdaryn Týrkiya, Resey, Koreya Respublikasynda úsynatyn bolady.

Respublikalyq muzeylerding qorynan Japoniyada, Qytayda, Majarstanda, AQSh-ta kórmeler ótkiziletin bolady. Búdan basqa, Úlybritaniyada, Ázerbayjanda, Reseyde, Týrikmenstanda mәdeniyet pen kino kýnderin ótkizu, sonymen qatar respublikalyq mәdeniyet úiymdarynyng Ispaniya, Ýndistan, Luksemburg, Shveysariya, Germaniya jәne t.b. elderine issaparlary kózdelgen.

Sonymen qatar, 2017 jyly ministrlik jәne jergilikti atqarushy organdarmen birlesip, «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasynyng ónirlik mәni zor «Tughan jer» jobasyn iske asyru jónindegi sharalar qataryn bekitip, jýzege asyrdy.

Qoryta aitqanda, bir jylda birshama júmys atqaryldy. Dese de múnymen toqtalyp qalmasymyz anyq. Sebebi, əli de alar asuymyz, kózdegen mejemiz aiqyn. Bir sózben týiindesek, eldigimizdi nyghaytqan da, ensemizdi tiktegen de - «Ruhany janghyru».

- Óziniz aitqanday, baghdarlamanyng basym baghyttarynyng biri - «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy» jobasy. Atalghan joba ayasynda 100 jalpyúlttyq jәne 456 jergilikti manyzdaghy nysandar men oryndar belgilengenin aityp qaldynyz. Osy oryndardyng tanymdyq jәne turistik әleuetin arttyru baghytynda ministrlik qanday júmystardy jýrgizudi kózdep otyr? Ónirlerde osy joba boyynsha qanday júmystar atqaryluda? Búryn belgisiz bolyp kelgen nemese asa zerttelmegen, «Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng arqasynda  tanymaldyqqa ie bolghan jerler bar ma?

- «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy» jobasy ayasynda ótken jyly ghalymdardyng qatysuymen kiyeli oryndardy anyqtau jәne zertteu maqsatynda Qazaqstannyng barlyq ónirine ekspedisiyalar úiymdastyryldy. Ekspedisiyalargha ónirlerding ghalymdary men mamandary tartyldy.

Ministrlik byltyr elimiz boyynsha Q.A.Yasaui, Arystanbab keseneleri, Beket ata, Siysem ata qorymdarynyng nysandary, Kóne Taraz, Kóne Týrkistan, Otyrar, Sauran, Sarayshyq qalashyqtary, Abay Qúnanbaev memorialdyq kesheni tәrizdi 25 tarih jәne mәdeniyet eskertkishin restavrasiyalady. Olardyng kópshiligi halyqqa tanymal kiyeli oryndargha jatady.

Sonday-aq, kiyeli oryndar kóp shoghyrlanghan respublikalyq «Úlytau», «Otyrar», «Tanbaly» tarihiy-mәdeny muzey-qoryqtarynyng turistik tartymdylyghyn jaqsartu maqsatynda biyl olardyng Sapar ortalyqtarynyng qúrylysyn bastaymyz. Búl Sapar ortalyqtary zamanauy qúral-jabdyqtarmen qamtamasyz etilip, turisterge joghary dengeyde qyzmet kórsetuge, mәdeni-aghartu, ghylymy zertteu júmystaryn jandandyrugha ýlken ýles qosady. Bizding oiymyzsha, jaqyn jyldary osy sapar ortalyqtar salynghan aumaqtarda turizm jyldam qarqynmen damuy mýmkin.

Jaqynda QR Ýkimetining respublikalyq «Bozoq», «Botay» jәne «Sarayshyq» tarihiy-mәdeny muzey-qoryqtaryn qúru turaly qaulylary shyqty. Osylaysha, búryn eleusiz bolyp kelgen kiyeli jerlerdi qorghau, nasihattau júmystary jana sapagha kóteriletin bolady.

Muzey-qoryqtardy qúru - bolashaq úrpaq ýshin asa qúndy mәdeniyet eskertkishterin saqtap qalugha mýmkindik beredi, turisterdi tartuda bәsekege qabilettilikti arttyrady, ghylymiy-zertteu, konservasiyalau jәne arheologiyalyq sharalardy jýzege asyrugha serpin beredi.

Jalpy alghanda, elimizde turisterge qyzyghushylyq tudyratyn kiyeli jerler kóp dep aitar edim. Ásirese, jana aityp ótkenimdey, Úly Jibek joly boyyndaghy tarihy eskertkishterding dayyndyghy joghary. Mysaly, Jambyl oblysyndaghy Aqyrtas sәulettik-arheologiyalyq kesheni Ortalyq Aziyadaghy biregey eskertkishterding qataryna jatady. Múnda azdaghan bolsa da turisterdi qabyldaugha arnalghan sapar ortalyq salynghan. 7 sәuirde ministrlik pen Jambyl oblysynyng әkimdigi turizmdi damytu mәseleleri boyynsha BAQ-ókilderine arnalghan baspasóz konferensiyasyn ótkizip, «Aqyrtas» keshenin jәne osy ónirdegi ózge de tariyh-mәdeny múra nysandaryn turistik ortalyqqa ainaldyru maqsatynda Memorandumgha qol qoydy.

Jergilikti atqarushy organdar tarapynan da joba ayasynda birqatar sharalar atqaryluda. Negizinen ónirlerde kiyeli jerlerding infraqúrylym damytu (kógaldandyru, abattandyru, joldar salu), ashyq aspan astynda muzeyler ashu, arheologiyalyq, restavrasiyalyq júmystar jýrgizu, derekti filimder týsiru tәrizdi sharalar qarastyrylghan.

- Ýkimet otyrysynda «Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynyn» ótken jylghy qorytyndysyn jasaghan kezde terminologiya salasy turaly aitqan ediniz. Jalpy, sheteldik terminderdi qazaq tiline beyimdeu, Ahmet Baytúrsynúlysha aitqanda «Qazaqtyng tiline kirgen sózge qazaqtyng shapanyn jauyp, tymaghyn kiygizip kirgizu» júmysy qalay jýrgizilgeli jatyr?

- Qazaqstanda tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynda qazaq tilining terminologiyalyq qoryn retteu, atap aitqanda, Komissiya bekitken terminderding ýlesin arttyru jóninde talap qoyylghan. Qazirgi tanda, qazaq terminologiyasy әlemdik teoriyalyq-qoldanbaly jetistikterge sýiene otyryp, birshama damu satysyna kóterildi. Qazaq terminologiyasynyng keyingi damu kezeninde QR Últtyq Ghylym Akademiyasynyng akademikteri Ábduәly Qaydar, Ómirzaq Aytbayúly syndy ghalymdarymyz jetildirgen termin qabyldau qaghidattary býgingi kýni basshylyqqa alynyp keled. Búl qaghidattar halyqaralyq tәjiriybege negizdelgen.

Qazaq tilindegi qoldanystaghy kóptegen terminderding ekstralingvistikalyq, sayasy jaghdaylargha baylanysty, shet tilderden, kóbine latyn, grek tilderinen orys tili arqyly qabyldanghany belgili, al orys tilining kóptegen terminderi shet tilderden óz tiline beyimdeu jolymen qabyldanghan. Osyghan baylanysty býginde Ýkimet janyndaghy Respublikalyq terminologiya komissiyasy qazaq tilining ózindik bolmysyn saqtau maqsatynda termin qabyldauda «tól sózderimizge basymdyq beru», «týrki tilderinen termin alu», «terminderdi qazaq tilining zandylyghyna baghyndyryp qabyldau» siyaqty qaghidattardy basshylyqqa alady. Atap aitqanda, olar bayyrghy qazaq leksikasy (kәsiby leksika, dialektizm, eskirgen leksika, auyzeki til ýlgileri jәne t.b.) sózderining qoryn barynsha paydalanu, basqa týrki tilderining ong tәjiriybesin termin shygharmashylyghynda eskeru, halyqtardyng arasyndaghy ekonomikalyq, mәdeni, ghylymiy-tehnikalyq baylanystardy jýzege asyru ýshin qajetti internasionaldyq terminderdi qoldanudy qazaq orfografiyasynyng zandaryna baghyndyru jolymen iske asyru, ghylymnyn, tehnikanyng salalyq ayalarynda semantikasy nemese nysany boyynsha tegi jaghynan jaqyn terminderding qoldanyluyn ýilestiru, últtyq jәne internasionaldyq terminderding tabighy tepe-tendigin saqtau qaghidattaryn basshylyqqa alugha basa mən bermek.

Osy jylghy komissiyasynyng otyrysynda Elbasynyng 10 qantardaghy Qazaqstan halqyna Joldauynda atap ótken terminologiya túrghysynan qazaq tilin halyqaralyq dengeyge jaqyndatu jónindegi tapsyrmasy talqylandy. Komissiya otyrysynda búryn bekitilgen halyqaralyq terminder qayta qaraldy. Biylghy jyldyng mamyr aiynda «Terminjasam qaghidattary jәne últtyq terminologiya mәseleleri» taqyrybynda terminolog ghalymdardyng qatysuymen   respublikalyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya josparlanghan.  Konferensiya júmysynda terminjasamnyng ghylymy qaghidattary, últtyq terminologiyalyq qor,  salalyq terminologiyanyng ózekti mәseleleri, qazaq tilining latyn grafikasyna kóshiriluine baylanysty tuyndaytyn  terminologiyalyq  mindetter, últtyq termiynqordyng elektrondyq bazasyn jasaudyng ghylymiy-tәjiriybelik negizderi jәne t.b. mәseleler qarastyrylatyn bolady.

Jalpy terminologiyalyq júmystardy jýielendiru, terminderdi birizdendiru, halyqtyng terminderge qoljetimdiligin qamtamasyz etu maqsatynda «termincom.kz» sayty ashylghanyn eske sala ketkim keledi. Búl saytta bekitilgen terminder, salalyq terminologiyalyq sózdikter, terminologiyanyng teoriyalyq mәselelerine qatysty materialdar qamtyldy. Sonday-aq sayt arqyly kez kelgen adam terminderge qatysty óz pikirin bildire alady. Qazirgi uaqytta terminderding birizdi qoldanyluyn qamtamasyz etu - terminologiya salasyndaghy eng ózekti mәsele. Osy rette Terminkom bekitken terminderge mindetti sipat beru maqsatynda, halyqaralyq tәjiriybeni negizge ala otyryp, salalyq terminderdi Últtyq standartpen bekitu mәselesi qarastyryluda.

- Ótken jyldyng 4 jeltoqsanynda ótken Ýkimet otyrysynda otandyq jazushylardyng tuyndylary әlemning jetekshi 6 tiline audarylatynyn mәlim etken ediniz. Býginge deyin shygharmalary shet tilderge audarylatyn jazushylar men aqyndardyng tizimi jasaldy ma? Jasalmasa, ol tizim qalay belgilenedi?

- Memleket Basshysynyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynda aitylghan mindetterding biri - «Jahandaghy zamanauy qazaqstandyq mәdeniyet» jobasy. Ministrlik osy joba ayasynda ruhany mәdeniyetimizding ýzdik tuyndylaryn jahandyq әlemge tanymal etu ýshin birqatar júmystardy jýrgizip jatyr. Sonyng ishinde, shet elge tanystyrugha úsynylatyn qazaqstandyq kórkem әdebiyet avtorlarynyng shygharmalaryn Birikken Últtar Úiymynyng 6 tiline (orys, aghylshyn, qytay, arab, ispan, fransuz) audaru júmystaryn jýrgizu qolgha alynghan.

Býginde elimizding aqyn-jazushylary men әdebiyetshilerdin, әdeby synshylar men belgili suretshiler qatarynan әdebiyet (proza jәne poeziya) pen kórkemsuret óneri boyynsha sarapshylyq top qúramy jasaqtaluda. Zamanauy mәdeniyetting ýzdik ýlgilerin irikteu men qalyptastyru júmys tobynyng naqty irikteu kriyteriyleri kórsetilgen erejege sәikes jýrgiziledi. Jobanyng nәtiyjesinde poeziya jәne proza janrlary boyynsha «Zamanauy әdebiyet antologiyasy» (2 kitap) BÚÚ-nyng 6 tilinde basyp shygharylatyn bolady.

Sonday-aq, ministrlik jergilikti atqarushy organdarmen birlese «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda «Ádeby ólketanudy damytu» jobasyn jýrgizedi. Osyghan oray bizding ministrlik Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýsheleri men qogham qayratkerlerining qatarynan júmys tobyn qúrdy. Atalghan júmys toby Qazaqstannyng ónirleri turaly biregey materialdar men olardyng avtorlaryn jinau boyynsha júmystardy atqaratyn bolady.

- Esh jarnamasyz, býginning ózinde turistik brendimizge ainalghan, turister jii baryp túratyn oryndarymyzdy atay alasyz ba?

- Áriyne, Qazaqstannyng brendi retinde әlemge әigili «Medeu» múzaydynyn, «Shymbúlaq» tau-shanghylyq kurortyn, Qazaqstannyng Shveysariyasy atalyp ketken Burabay kurorttyq aimaghyn, Kaspiy tenizin atap óter edim. Songhy kezde Alakól aimaghyndaghy jaghajay turizmi qarqyndy damyp keledi. Búl destinasiyalar jarnamany naqty qajet etpegenmen, jarnama qazirgi uaqytta manyzdy ról atqarady. Jarnama kýndelikti ómirimizding qúramdas bóligine, ózindik zandylyqtary bar qoghamdyq qúbylysqa ainaldy. Sondyqtan, uaqyttyng aghymyna say jarnama qajet bolyp tabylady.

- Súhbat bergeninizge rahmet. Isiniz algha basa bersin!

Abai.kz