2010 jyly 237 ret ózine qol júmsau әreketi tirkeldi

2010 jyly 237 ret ózine qol júmsau әreketi tirkeldi

Búryn-sondy "jasóspirimder ózin-ózi óltiripti" degen suyq habardy qúlaghymyz shalmaytyn edi. Nege ekeni belgisiz, songhy jyldary "Pәlenshening balasy asylyp ólipti, Týgenshening qyzy ózine qol júmsapty" degen saryndaghy óne boyyndy titirkendiretin azaly habargha júrttyng qúlaghy da ýirene bastaghan. Ásirese keyingi eki-ýsh jyldyng ishinde jasóspirimderding ózin ólimge qii derekterining shamadan tys kóbeyip ketkendigi jýrek shoshytady.

Suisidke boy aldyru oqighalary búryn da bolghan shyghar. Biraq byltyrghy jyldyng sonyna taman múnday qayghyly jaghdaydyng jii tirkelgeni belgili. Qazan aiynyng basynda Almaty oblysy, Talghar audanyna qarasty Túzdybastau auylynda 9-synyptyng eki birdey oqushysynyng óz ýiining shatyrynda asylyp túrghan jerinen tabyluy qoghamdy auyr oigha týsirdi. Qyrshynynan qiylghan jasóspirimderding ólimine sebep bolghan ne nәrse?
Mine, Túzdybastau auylynan taraghan osynau bir jantýrshigerlik oqighadan song múnday faktiler kóbeyip ketkendey me, qalay? Kýn sayyn aqparat qúraldary janalyqty tikeley osy ispettes oqighalardan bastaytyn boldy. Ózin-ózi ólimge iytermeleu jaghdayy beleng alyp bara jatqan qoghamda "balamdy qalay qorghaymyn" dep basyn qatyryp jýrgen ata-ana da tyghyryqqa tireldi. Uayymy ýdey týsip, týngi úiqysy shyrt bólindi. Endi ne istemek? Balany qalay tәrbiyelemek kerek? Qúrsaghyn jaryp shyqqan balasynyng ómirin saqtap qaludy oilaytyn kez kelgen ata-anany alandatqan saualdyng jauaby búlynghyr.
Desek te әr týitkilding bir sheshimi bar. Sebepsiz saldar bolmaydy. Nelikten qoghamda balalardyng ózine-ózi qol júmsau oqighalary jiyilep ketti? Álde batystanyp bara jatqan jastar men jasóspirimderding tәrbiyesin uysymyzdan shygharyp aldyq pa? Bәlkim, "balanyng betinen qaqpay ósiru kerek" degen keybir últtyng bizge jat túrmys-saltyn boyymyzgha sinirdik pe? Mýmkin dәstýr sabaqtastyghy ýzilgen, adamdary azghyndaghan qoghamnyng ishtey irui osyghan әkelip soqty ma? Sansyz saual sanany san-saqqa jýgirtedi.
Suisid degenimiz - adamnyng sanaly týrde óz-ózine qol júmsauy. Psihologiya iliminde onyng ashyq, belsendi jәne jasyryn siyaqty ýsh týri bar. Ókinishke qaray, qazirgi qoghamda jasóspirimder arasynda suisidting barlyq týri kóbeyip ketti. Biraq osyny telearnadan kýndelikti aiqaylatyp aitu bylay túrsyn, adamnyng mýrdesin anyq kórsetu dúrys pa? Enbektegen baladan enkeygen qariyagha deyin teledidargha telmiretinin eskersek, búl jasóspirimderding sanasyna selkeu salmay ma? Tipti múny kýibeng ómirding kәduilgi janalyghy retinde qabyldaytyn dәrejege jettik desek ótirik emes.
Kez kelgen pendeni bey-jay qaldyrmauy tiyis qayghyly oqighalar jayynda Premier-ministr Kәrim Mәsimovke deputattyq saual joldaghan Mәjilis deputaty Jarasbay Sýleymenov biraz súmdyqtyng betin ashty. Ol otbasynyng ghana emes, býkil halyqty oilandyruy tiyis suisid oqighalarynyng jyl sanap arta týsuin qolda bar derektermen tәptishtey jetkizdi. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng mәlimetine sensek, Qazaqstan әlemdegi eng kóp suisidtik jaghdaylar tirkelgen el retinde ýshinshi oryngha shyqqan kórinedi. Yaghny búl elimizde jyl sayyn óz erkimen ólimge bas tigushiler qatarynyng artyp jatqanyn anghartady. Resmy derekterge sýiensek, 2009 jyly 260 jasóspirim ózine-ózi qol júmsap, ómirmen qosh aityssa, 2010 jyly osynday 237 oqigha tirkelgen. Ata-anasynyng qabyrghasyn qayystyryp kete barghan balalardyng qayghyly ólimi kóbinese Shyghys Qazaqstan oblysynda oryn alghan. Osy ónirde byltyr 30 shaqty jasóspirim ómirding bazarynan erte qol ýzgen. Alayda, búl kórsetkish densaulyq saqtau salasy mamandarynyng aqparatymen mýlde sәikes emes. Shyghys Qazaqstan oblystyq salauatty ómir saltyn qalyptastyru ortalyghy: "2009 jyly Shyghys Qazaqstanda 34 jasóspirim óz-ózine qol júmsasa, 46-sy osyghan әreket jasaghan. Al byltyr 60 jasóspirim ajal qúshsa, 73 jetkinshek ózin-ózi óltirgisi kelgen. Demek suisid kórsetkishi jyldan-jylgha kóbeymese, azaymay otyr" degendi ashyp aitady.
Bir aita keterligi, múnday derekter elimizding barlyq ónirinde tirkelude. Byltyr Almaty oblysynda - 22, Qaraghandy oblysynda - 21, Aqmola oblysynda - 18, Jambyl oblysynda - 16, Ontýstik Qazaqstan oblysynda - 19 suisidtik әreket jasalghan. Songhy ýsh jylda Soltýstik Qazaqstan oblysynda óz-ózine qol júmsau kórsetkishi eki ese ósken. Búl - osynshama ata-ana qara jamylyp, botasynan airylghan bozingendey enirep qaldy degen sóz.
Jarasbay Sýleymenov myrza: "Dýniyening aqparattanuy, adamnyng tabighattan alshaqtauy, neshe týrli kompiuterlik oiyndar jastardyng arasynda suisidting kóbengine yqpal etedi. Jasóspirimderding óz-ózine qol saluyna kóbinese aitylghan syndy dúrys qabyldamauy, qiyndyqtargha tózbeui sebep boluda" dep qoghamnyng nazaryn audarugha әri mәselening bayybyna ýniluge shaqyrdy.
Ayta ketu kerek, әskerge azamattyq boryshyn óteuge attanghan azamattardyng ishinde de әlimjettikke tóze almay óz-ózine qol júmsaytyndar kóp. Songhy eki-ýsh jylda arystay úldardyng tughan jerine tabytpen oralu oqighalary jiyilep ketken. 2009 jyly 97 ózin-ózi óltiru faktisi tirkelgendigi turaly mәlimet bar. Qayghyly oqighanyng kóbeyip ketkendigin joqqa shygharmaytyn Qorghanys ministri Ádilbek Jaqsybekov: "Sarbazdargha qol júmsau, әlimjettilikke tosqauyl qoida jýieli әri pәrmendi sharalar jýrgizilse de nәtiyjesi bayqalmay otyr",- deydi alandaushylyq bildirip. Búl da oilanatyn jayt.
"Mektep oqushylary arasynda suisid nege kóbeyip ketti?" degen saualgha mamandar әrtýrli jauap qatady. Birinshiden, auyldy jerlerde jastardyng bos uaqytyn ótkizetin búrynghy klubtar men sporttyq ortalyqtar jetispeydi. Sodan keyin jaghymsyz әreketke baryp, birte-birte qylmys jasaudy ýirenedi. Múnyng sony zúlymdyqqa, qatygezdikke iytermeleytini aidan anyq. Ekinshiden, suisid kórsetkishining kóbengine eldegi daghdarystyng da salqyny tiygenge úqsaydy. Qanshama otbasynyng asyraushysy júmystan qysqaryp, kýndelikti nәpaqasynan aiyryldy. Búl da otbasy mýshelerinin, sonyng ishinde ómirding aq-qarasyn janadan tanyp keletin jasóspirim tәrbiyesine auyr tiyetini sózsiz.
Suisid - qoghamgha tóngen qauip. Onymen el bolyp, halyq bolyp kýres jýrgizu kerek! Ol ýshin júmysty neden bastau qajet? Japoniya ótken jyly azamattardyng óz-ózine qol saluymen kýresu, aldyn alu ýshin budjetten 32 milliard dollar qarjy júmsapty. Al bizde she? Mәselening әbden sharyqtau shegine jetken kezde ghana attandap jatqanymyz qalay? Áriyne býginde bilim úyalarynda mektep inspektory da, psiholog ta júmys isteydi. Desek te balanyng ishki jan-dýniyesine ýnilip, etene jaqyn qarym-qatynas ornatyp, til tabysatyn psihologtar kemde-kem ekenin moyyndau kerek. Tipti bizde psihologqa degen súranys ta, qoldau da joq. Bir mektepte keminde 1500 bala bilim alsa, bir psiholog qaysybirine jetedi?
Biz jasóspirimderding suisidke jii baru sebebin psihologiya ghylymynyng professory Kýlәsh Orazbekovadan súraghan edik. Psiholog-maman búl mәselening órship ketuin әriden bastady.
- Alla Taghala jaqsy men jamandy qatar jaratsa da, jamannan jiyrenip, jaqsygha jaqyn bolugha úmtylu ýshin jol siltedi. Biraq jastardyng arasynda ónege joghalyp ketti. Tәrbiyening negizi - ónege. Suisidting kóbeyip ketuining ózindik sebebi - osy. Birinshiden, otbasyndaghy tәrbie nasharlap ketti. Demografiyagha ýles qosyp, kóp balany ómirge әkelip jatqandar bar. Alayda olardy asyray almay, dúrys kiyim kiygize almay, tipti dúrys tamaq ishkizbeytin otbasy kóp. Sosyn ol bala ózin mekteptegi qúrbysynan tómen sezinedi. Namys - balalardyng boyynda tughannan bolady. Keyde balanyng mazaqqa shyday almay óz-ózine qol júmsap jatuy sondyqtan. Ekinshiden, taghdyrdyng jazuymen balany nekesiz dýniyege әkeletin analar bar. Ol ekiqabat bolghan kýnnen bastap, ózin tastap ketken jigitti de, ishtegi sharanasyn da qarghap-sileydi. Mine, osynday ananyng qúrsaghynda jatqan nәrestede qanday tәlim-tәrbie bar? Ol bala tughannan baqytsyzdyqqa úshyraydy. Onyng psihikasynda auytqu payda bolady. Bile bilsek, qazaqta bala kótergen kelindi týn әleti jalghyz dalagha shygharmaghan. Oghan týri qorqynyshty adamdy kórsetpegen. Óitkeni onyng bәri ishtegi balagha ziyan dep bildi. Qazir bәri kerisinshe.
Ýshinshiden, qazir balalar neshe týrli filimderdi kóredi. Birde Amerikagha barghan saparymda telearnada bizdegidey zúlymdyq saryndaghy kinolardyng berilmeytinine kuә boldym. Atys-shabys, qyryp-joydy nasihattaytyn filimdi kórgen bala sony istegisi keledi, elikteydi, suyq qarugha ýiir bolady. Qysqasy, sonyng bәrin óz basynan ótkeruge bel buady. Tórtinshiden, mektepke qymbat telefonnyng týrin ústaytyn oqushylar kóp. Oghan әleumettik túrmysy tómen otbasynyng balasy qyzyghyp: "Mende múnday telefon nege bolmaydy? Áke-sheshem nege satyp әpermeydi?"-dep yzalanady. Búl mektepte birynghay tәrtip pen talaptyng joqtyghynan bolyp otyr. Tәrtipting joqtyghy sonshalyq, keybir joghary synyp oqushylary ýzilis kezinde syra iship otyrady.
- Qazir múnday oqighalardyng kýn sanap kóbeyip ketkenin estip te jýrmiz. Biraq ta osyny telearnadan ashyqtan-ashyq kórsetuding qajettiligi bar ma? Búl balanyng psihikasyna әser etpey me?
- Taghy aitam, bayaghyda bir qyz ekiqabat bolyp qalsa, sony jabyq hat arqyly býkil respublika boyynsha talqylaytyn. Biraq ony telearnadan, radiodan jariyalamaytyn edi. Al qazir ekrannan ólip jatqan adamnyng bet-beynesin ashyq kórsetedi. Múny kórip ósken balanyng ertengi kýni dәl sony qaytalamauyna kim kepil? Meninshe, adam óltirip, zorlap ketken suyq aqparatty teledidardan kórsetuge bolmaydy. Tyiym salu kerek. Jaqynda balabaqshada eksperiyment jýrgizdim. Balalargha: "Biz otbasy oiynyn oinaymyz. Sender bolashaqta kimmen bir ýide túrghylaryng keledi? Sonyng qolyn tez arada ústandar" dedim. Bәri әp-sәtte qol ústasyp túra qaldy. Tek Gauhar atty qyz ghana basy salbyrap, oqshaulanyp túr. "Gauhar, saghan ne boldy?" desem, "Men eshqashan túrmysqa shyqpaymyn. Mening mamam túrmysqa shyqqan joq. Onyng qolynda saqinasy joq"- dep jylap jiberdi. Kórdiniz be, kishkentay qyzdyng ózi anasynyng túrmysqa shyqpaghanyn biledi. Al biz "Oy, ol bala ghoy" dep mәn bermeymiz. Shyn mәninde olar bәrin ishtey sezedi, kýizeledi.

Tolqyn Jaqaeva, №13 kópsalaly gimnaziyanyng múghalimi:
- Bireu tәrbie júmysy dúrys jýrgizilmeydi dep, mektepti kinәlaydy, endi bireu balanyng aralasatyn ortasynan kóredi. Keybiri bar sebepti ata-ananyng ózine jabady. Al qyryq jyldan beri balalarmen etene qarym-qatynasta jýrgen ústaz retinde aitsam, eger tәrbie júmysy dúrys jýrgizilmese, nelikten búl indet bir ghana oblystan, audannan shyqpaydy? Ókinishtisi, óz-ózine qol júmsau derekteri elimizding týkpir-týkpirinen shyghyp jatyr ghoy. Alla taghala saqtasyn, búl jasóspirimder arasyna kelgen nәubetting bir týri siyaqty. Qazir osy jóninde psihologtar da kóp júmys isteude. Tәrbie saghatynda balalardyng kózqarasyn, oiyn biluge tyrysamyn. Búl mәseleni halyq bolyp sheshu qajet. Deputattar da kóterip jatyr. Bәlkim, Densaulyq saqtau, Bilim jәne ghylym ministrligining aldyna mәsele qoyyp, sebepteri men saldaryn joydyng jolyn qarastyru kerek shyghar. Sosyn býginde telearnada ómirin qighan balalardyng beynesin kórsetip, baspasózde suretin beru dúrys emes. Ol әsirese jýikesi júqaryp jýrgen balanyng sanasyna keri әser etedi. Búryn múnday oqighalar ishinara kezdeskenmen, ony dabyra aitpaytyn edi. Al qazir suisid jappay indetke ainalyp bara ma dep qorqamyn.

Raya Hariqyzy, Ahmet Baytúrsynov atyndaghy №139 mektep-gimnaziyanyng diyrektory:
- Búl mәsele elimizdi alandatyp otyr. Soghan baylanysty oqushylar arasynda tәrbie júmystaryn jandandyrudy qolgha aldyq. Pedagogikalyq keneste jasóspirimderding óz-ózine qol júmsauy oqighalaryn talqylap, sebebin anyqtaugha tyrystyq. Qazir búl baghytta tәrbie júmysy jan-jaqty jýrgizilude. Qalalyq, audandyq bilim beru basqarmasy, bólimi tarapynan oqushylar arasynda anonimdi anketalyq súraugha jauap alyndy. Onyng qorytyndysy boyynsha minezi túiyq, eshkimmen aralaspaytyn balalardyng suisidke beyim bolatyndyghyn bildik. Múnday balalar ózin jalghyz sezinip, ata-anasynyng jaqsy kórmeytindigin jazghan eken. Al bizding mektepte әlimjettik jasap, aqsha bopsalau derekteri joq ekendigi anyqtaldy. Oqushynyng bos uaqytyn zaya ketirmeui ýshin qoghamdyq júmystargha tartyp jatyrmyz. Áuezov audanynyng qúqyq qorghau mamandary birneshe ret kelip, balalarmen kezdesip, týsindiru júmysyn ótkizdi.

Gýlmira, ata-ana:
- Áriyne balalarym ýshin qatty uayymdaymyn. Eki úl, eki qyzym bar. Bәri de mektepte oqidy. Tanerteng sabaqqa ketse, kelgenshe taghat tappaymyn. Jasóspirimder arasynda ózin-ózi óltiru oqighasy tirkelgenin estigen sayyn, jýregim tas tóbeme shyghady. Boyyndy qorqynysh biyleydi. Sondyqtan da balalarymnyng nege múqtaj ekendigin bilu ýshin jaqynyraq sóilesuge tyrysamyn. Kez kelgen ata-ana balasynyng tilin tauyp, teng dәrejede qarym-qatynas jasauy tiyis. Olar da aqymaq emes. Qoghamda ne bolyp jatqanyn bilip, kórip jýr.
Tәrbie - tal besik. Otbasynda ata-әje institutynan tәlim alghan balanyng qylyghy da, minez-qúlqy da erekshe. Onyng boyynan izgilik pen izettiliktin, sypayylyq pen inabattylyqtyng iyisi anqyp túrady.
Qasiyetti Qúranda: "Ózderine ózdering qol júmsamandar!" (jәne soghan aparatyn búzyqtyqqa barmandar). Rasynda (sizderdi búdan tyighan) Alla senderge erekshe meyirimdi" delingen ("Nisa" sýresi, 29-ayat). Demek adamnyng óz-ózine qol júmsauy - ýlken kýnә. Al jastar men jasóspirimder óz-ózine qol júmsaugha nege ýiir bolyp ketti? Qoghamdy da, ata-anany da alandatyp otyrghan - osy.

«Týrkistan» gazeti