…«Aspangha kóterilgen aq tas tura,

Sekildi anyzdaghy aqbas bura.

Kóbigin qaytadan ol kólge berip,

Qayyngha kólendetip jappas shuda.

Jinalghan tabighattyng asyly bar,

Etegi – appaq qayyn, basy – shynar.

Kókshening kýmbezindey kóterilip,

Oynaydy jalt-júlt etip jasyl múnar».

Syrbay Mәulenov

Erte, erte, ertede qazirgi Burabay kólining jaghasyn aqbas bura mekendegen desedi. Oisyl qaranyng úrpaghy kiyeli januar jaugershilik zamanda kól manyna túraqtaghan ejelgi qazaq júrtynyng qorghaushysy hәm habarshysy bolypty. Qily kezende dúshpannyng tayanghanyn alystan sezetin aqbas bura buyrqanghan baqsyday auzynan aq kóbik shashyp, enirep-bozdap, tau-tasty kezip, halyqqa jaudyng jaqyndaghandyghy turaly belgi beredi eken. Sodan elding etek-jenin jinaghan erleri bes qaruyn qamdanyp, jaugha qarsy attansa, qariyalary men bala-shaghasy osy ónirding tau-tasyna tyghylyp-panalap, aman qalyp otyrghan.

Aqbas bura beybit kýnde jaybaraqat kýige týsip, mamyrajay jayylyp jýre bergen. Ákki jaudyng ailasy tausylghan mergenderi andyp jýrip, aqyry, aqbas burany atyp óltiredi. Qasiyetti Oisyl qara tizerlep shókken boyy qúlaghan jerinde qara tasqa ainalyp qatyp qalghan desedi.

Tabighattyng osy bir tanghajayyp súlu búryshyn atalarymyz ejelden-aq Burabay dep atapty. Bura týiening atauy. Halyq Kókshetau ónirinde ómir sýrgen týieler turaly jogharydaghy anyzdy saqtap qalghan. Osy anyzgha sәikes Kókshetau taularynyng birinde eki órkeshti týiening beynesi saqtalghan. Jergilikti jerding biyik shyny – Kókshetau. Panoramalyq kórinisting biri – ontýstikke qaray ornalasqan Burabay tauy (690 m). Odan ontýstikke qaray Shuchie qyraty ornalasqan, onyng eng biyik nýktesi «Jeke batyr» (826 m) dep atalady.

Osy taudyng baurayyndaghy Burabay kólining jaghasynda Burabay kenti ornalasqan. Kent Kókshetau oblysynyng Shortandy audanyna qaraydy. Halqynyng sany 30 000-nan asa adam.

Kent pen kólding ainalasy qalyng orman jәne biyiktigi әrtýrli dengeydegi taularmen qorshalghan. Mening nazarymdy audarghan dýnie kentting Bura jәne bay degen eki birikken sózden túratyn atauy jәne onyng orta jerinde ornalasqan qatar jatqan ýsh tas ýiindisi boldy.

Ýsh ýiindining jalpy úzyndyghy 150 metr shamasynda. Ýzilgen eki jerinde tastyng tabany anyq bayqalady. Ýshinshi ýiik kýnshyghys baghytqa qaray 45 ͦbúrylghan. Tura buranyng kýnshyghysqa qarap túrghan beynesin beredi.

Meni tandandyrghan nәrse shetki tas ýiindining shógip jatqan alyp buranyng artqy bóliginen aumay túrghany boldy. Búl tas ýiindining úzyndyghy 40-50 metr shamasynda, biyiktigi 5-6 qabat ýiding biyiktigimen shamalas. Eni 30-40 metrdey. Zer salyp qaraghan adamgha ýiindining tabany óndelgen taspen qalanyp, ortasy qotyr taspen toltyrylyp, syrty týp-týzu óndelgen tas plitalarmen adam qolymen jymdastyryla qaptalghany anyq bayqalady (Manghystaudaghy ejelgi kesenelerding barlyghy derlik osylay, ortasy qotyrtaspen toltyrylyp syrty men ishi óndelgen tastarmen qaptalghan). Búl ýiindining aldynghy betinen aiqyn kórinedi.

Orta da 20 metrdey jeri ýzilgen, biraq jerde ýsti alynghan tas tabany anyq bayqalady. Ekinshi ýiikting úzyndyghy 30 metrdey, biyiktigi de aldynghy ýiindige qaraylas. Tas ýiindi shógip jatqan buranyng aldynghy jaghyna sәikes keledi. Shógip jatqan buranyng ong jaq ayaghynyng túsynda ýlken qalandy tas bloktyng betinde ejelgi qazaqtardyng kәdimgi tәnirlik kires tanbasy aiqyn kórinedi.

Osy bura mýsininen 200 metrdey jerdegi Burabay kólining jaghasynda taghy bir tas ýiindi bar. Diametri 50 metrdey, onyng da biyiktigi 5-6 qabat ýimen shamalas. Syrty dóngelek, búl ýiindining de syrty óndelgen tas bloktarmen jymdastyryla qalanghan.

Kólding kelesi betinde Oqjetpes tau shyny túr. Búl taudyng da formasy dóngelek. Tabany ýlken, biyiktegen sayyn jinishkere beredi. Ýlken tas plitalardan biri men biri jymdastyryla baylanystyryp qalanghan. Zer salyp qaraghan kisige taudyng bir beti men ýstingi jaghy qúlaghany bayqalady.

Oqjetpes demekshi, Oqjetpesting qasyndaghy Abylay han alany óte júpyny. Últtyq tarihy naqysh joqtyng qasy. Mysaly, alang shetinde Abylaydyng 12 qanat Aq Ordasyn ornatyp, ainalasyna etno auyl ornalastyrsa әdemi ýilesip ketken bolar edi.

Osynday ýiikterding «Qarauyl tóbe» dep atalatyn kishireytilgen núsqasy Manghystaudyng qaraoyy men Ýstirtinde kóptep kezdesedi.

HIH ghasyrdyng orta kezinde Manghystau jayly «Bozashy týbegining topografiyalyq sipattamasy», «Soltýstik Ýstirtting Jemge deyingi aralyghynyng topografiyalyq sipattamasy» atty enbekter jazghan A.Alekseev Ýstirt ýstinde kezdesetin qarauyl ýiikter turaly bylay dep jazypty: «...surettelgen anghardyng ong jaghyndaghy biyik basyna tayau jerde ýlken-ýlken tastardan tórt búryshty qisyq piramida pishindes etip qalanghan baghzy eskertkish túr. Onyng biyiktigi 20, al әr qyrynyng biyiktigi – 30 funt.

Dәl osynday ýiik dep atalatyn piramidanyng qaldyghy soltýstikke qaray búdan 20 shaqyrym jerde, al taghy biri – Shaghyrly, Shólqúm qúmyna tayau Toqsanbay tauynda. Biraq olar jartysyna deyin qiraghan...»

«Beyneuding qúbyla betinde, 120 shaqyrym jerde «Qonaydyng ýiigi» atty ýiik bar. Búl – Manqystau qazaqtarynyng tarihynan eleuli oryn alatyn túlghalardyng biri Qonay batyr Kenjeúlynyng qarauyl qarap, úran otyn jaghatyn biyigi. Jaghylghan otty Bozashydaghy, Otpandaghy qarauyldar kórip, olar da ot jaghatyn bolghan. Sóitip, el tez arada jasaqqa jinalyp, jaugha attanady eken.

Myna ýiik taulardyng da osynday maqsatta salynbaghanyna kim kepil. Al, Tәnirlik kres tanbalar Manghystaudaghy ejelgi qorymdar da kýni býginde de samsap túrghan joq pa?

Adaylardyng songhy ghasyrlardaghy eng tanymal tanbalary til, sadaq, jebe jәne jebening úshy. Manghystaudyng ejelgi qorymdaryndaghy eng kóp kezdesetin tanbalar qataryna + kres, P bosagha jәne qazaqtyng qayqy qylyshy jatady. Búlarda Adaylardyng ejelgi tanbalary bolyp tabylady.

«Adaylardyng onnan asa tanbasy bar. Solardyng ishinde beyit basyndaghy qúlpytastarda eng kóp kezdesetinderi myna ýsh jebe tanba: . Búlar tek qana Aday tanba emes, Oghyz tanba dep te atalady. Aldynghy ekeuining úsh jaghy әr jaqqa qaratylyp qoyyla beredi» (T.S.Dosanov «Runika qúpiyasy» Almaty-2009. 72 bet).

«Qazaq rularynyng keybirinde qosyndy (krest) + týrindegi rulyq tanbalardyng kezdesuleri de qazaq rularynyng shyghu tegin tәnirige tabynu dәuirinen izdestiruge iytermeleydi. Múnday tanbalar qazaqtyng tórtqara, teleu, sirgeli, kerey, aday tәrizdi rularynda kezdesetini belgili. Altay týrkilerining ejelgi tarihyna belsendi qalam tartyp jýrgen Múrat Ádjy qosyndy (krest) belgisining tәnirige tabynu kezeninen bastau alatynyn, yaghny b.z.d. 1Ý-111 ghasyrlardan b.z. Ý11 ghasyryna deyin altaylyq týrkiler arasynda taralghanyn, ony Evropagha ghúndar aparghanyn tәptishtep bayandaydy. Múnday belgiler kók týrikterding runa jazularynda da bar (T.Omarbekov. H.Ghabjalilov «Ejelgi týrki, qazaq rularynyng tanbalary turaly» «Alash jornaly» №1 (1), 2005. 33 bet).

Búl jerde Bizding qaperge ústaytyn dýniyemiz, ejelgi jazbalardyng bәrin de: «Ábes pe (Avesta)», Músa payghambardyng «Tory atynda (Taurat)», Ghaysa payghambardyng Injilinde (Bibliya, Qazaqtyng Biyler bilimi degen sózinen alynghan) t.t. adam balasynyng eng alghash Jaratushynyng bar ekenin tanyghan jeri Kaspiy tenizining soltýstik-shyghysyndaghy týieli auyl dep jazylghan. Taurat ol jerdi dәldep túryp Úly Sinay tauy dep ataydy. Sinay - sóz týbiri Sin (Syn). Qazaqta osy týbirden Syn, Syndy, Synay, Syntas, Synghyrlau, Shyn, Shynyrau, Shyndau, Shyn, Shyndyq degen úghymdar tuyndaydy. Bәrinde de sóz týbiri Syn, Shyn, Shyn. Búlardyng bәri sinonim sózder. Qazaqtyng ejelgi «Syna» jazbasy solardan qaldy. Olardyng eng alghashqy ghúmyr keshken jerleri Manghystaudyng qyry, yaghny Ýstirti (Ýstingi júrty). Ol jerde qazir Manghystaudyng qara oiynan Ýstirtke kóteriler jerde Syndy asuy, Syndy tauy jәne osy attas qúdyq bar. Osy qyrdyng bir biyik jeri kýni býginde de «Shyn» dep atalady. Barlyq tarihy shejirelerding bәrinde adam balasy Qas by (Kaspiy) tenizining soltýstik-shyghysyndaghy týieli auylda Úly Jaratushy – Alladan aiqyn ayan aldy delingen. Mine Alshyn atauynyng shyghu tegi.

Atam Qazaq «Týgel sózding týbi bir, týp atasy Mayqy bi» dep beker aitpaghan. Álemdegi adam qolymen jasalghan barlyq dýniyelerding de, barlyq úghymdardyng da bastauy bar degen osy bolsa kerek.

Sodan sol jerding halqy sol zamanda tastan alyp aqbas buranyng shógip jatqan mýsinin somdapty. Aldynghy ong jaq ayaghynyng ýstine ózderining Tәnirlik «kires» tanbasyn salypty. Sol jerdegi eldi mekendi de, taudy da, kóldi de Burabay dep atap ketipti.

Ókinishtisi, tilsiz jaudyng kelgenin habarlaytyn «Aqbas buralar» ejelgi danalyghynan da, saqtyghynan da airylghan. Jergilikti halyqtyng tili ala shúbarlanyp, Ata salty men Ata shejireden ajyraugha ainalghan. «Qarqaragha jany jetkenshe» shydaytyn halyqtyng aqiqat ýshin kýresi bir sәtke damyldap qalghanday. Alayda, sol zamannyng tiri kuәsindey, Burabay atauy, Buranyng alyp mýsinining qirandysy men tek qana sol elding rulyq tanbasy saqtalghan.  Sodan beri aradan qanshama dәuir ótti. Sol aqbas buranyng atyn halqymyz, әsirese qazaqtyng qarashanyraghy Alshyndar әli úmytpay saqtap keledi.

Qazaq dalasynda Bura men Burabaygha qatysty Aqmola oblysynda Burabay audany, Manghystaudyng qyrynda (Ýstirtte) Burabay atty jer (alqap jәne qúdyq) bar.

Burabay – bura jәne bay degen eki birikken sózden túrady. Atam Qazaqtyng sóz jasau qaghidasy boyynsha Bura - Baydyn, yaghny Bay úldarynyng balasy dep oqylady, yaghny «I, Y» dybys-tanbalary sózding qay jerinde qoldanylsa da balasy, úrpaghy degen maghyna beredi. Búl tanba bastauyn Adagha (Atagha) jalghanghan «Y» tanbasynan alady. Shejireshilerding Adaydy - Adam Atanyng qarashanyraghynyng iyesi deytinderi osydan.

Oysyl qara – týiening piri (ústazy), yaghni, dalanyng jabayy tau taylaghyn eng alghashqy qolgha ýiretken qazaqtar degen sóz.

Oysylqara – aiyr týiening eng alghashqy burasy (avtorlyq qúqyq saqtalyp túr).

Kishi Jýz – Bekarys - Alshyndardyng atamekeni Batys Qazaqstan jerindegi Aqtóbe oblysy aimaghynda Oisylqara Atamyzdyng qorymy kýni býginde de bar.

«OYSYLQARA QORYMY, HVIII-HH Gh.Gh.

Eskertkishting atauy jәne merzimi: Oisylqara qorymy, HVIII-HH gh.gh.

Ornalasqan jeri: Hromtau audany, Hromtau qalasynan 35 km ontýstik-ontýstik-shyghysta.

Sipaty: Oisylqara qorymy Aqtóbe oblysy Hromtau aulanyndaghy eng iri memorialdy-diny keshen bolyp tabylady. Qorymnyng eponiymi әuliye, týiening jәne týie sharuashylyghynyng piri - Oisylqara bolyp sanalady. Búl keshen XVIII-XX gh.gh. basyna jatatyn jalpy alany 100h170 m, shyghystan batysqa qaray sozylghan 150 beyit ornalasqan dәstýrli eskertkishterden qúralghan kóne qorym bolyp tabylady» (Aqtóbe oblysy Ákimdigining resmy saiytinen).

Týsinikteme: Múndaghy  «HVIII-HH gh.gh.» degen kórsetkishterdi birneshe myndaghan jyldargha keri ysyru qajet.

Bura – týiening atalyghy (avtorlyq qúqyq saqtalyp túr).

Bay – on eki Ata Bayúldarynyng arghy Atasy.

Qazaqta osy Bura atauyna baylanysty Qarabura Áz әulie atamyzdyng esimi belgili.

Qarabura Áz әulie (Burahan Ázi) – Qarabura Qazaqtyng bel balasy degen maghyna beredi.  Zertteushi ghalymdardyng ortaq tújyrymy Qarabura - Qarahandar qaghanaty zamanynda ómir sýrgen.

Qarabura – qasiyetti әuliye, sopylyq ilimdi asa joghary dengeyde mengergen jәne osy ilimning damuyna jan ayamay kómektesken memleket qayratkeri;

Qarabura – Alshynnan taraytyn Jetrudyng bir balasy Tamalardyng rulyq úrany. Búl Qarabura әuliyening ruy Tama degendi bildiredi. Tama taypasynyng atauy Qarahandar memleketindegi «yaghma» taypasy atauynyng ózgeriske úshyraghan týri;

Qarabura әulie – H-HI ghasyrlarda ómir sýrgen Qoja Ahmetting zamandasy, ol Qoja Ahmet Yasauy qaytys bolghanda denesin jughan, kebindegen, jerleu rәsimin tolyq qolynan ótkizgen adam;

Qarabura әuliyening aty – Aqtan sopy;

Qarabura әuliyening әkesi Ábdi tama – sopylyq ilimning belsendi ókili, meshit ústaghan. Qarabura alghashqy bilimin osy bilim ordasynan alyp, keyinnen osy ilimdi jalghastyrushy boldy dep aituymyzgha tolyqtay negiz bar.

Qarabura Áz әulie Sozaq qalasynda jerlengen. Qarabura tiri kezinde-aq ózining әdildigimen, kóripkeldigimen, boljaghyshtyghymen, ghajayyp is-әreketterimen qalyng eldi tang qaldyrghan, úiyta bilgen Qarabura babamyzdy halyq әulie dep atap ketedi. Babamyzdyng ruhynyng kýshtiligi sonday, ol kisining dýniyeden ótkenine 1000 jylday uaqyt ótse de, jergilikti Sozaq ónirining túrghyndary ony keshe ghana kórgen әuliyesi sekildi taghzym etedi. Áuliyening jatqan jeri jergilikti túrghyndar ýshin taghzym eter jerding birine ainalyp, әrtýrli aurugha, jan-dýniyesi qinalysqa týsken adamdardyng týndeletip qonatyn jerine ainaldy.

Tama ruynda Esengeldi, Jabal jәne Jógi degen ýsh tarmaq bar. Rulyq tanba belgisi: Qos әlip, yaghny qypshaqtardyng tanbasymen birdey. Tama ruy ertedegi qypshaqtardyng ejelgi jerinde, yaghny Ontýstik Oralda, Jayyq jәne Tobyl ózenderining jogharghy aghysyn mekendep keledi.

HÝ-HÝI ghasyrlarda batyr Shora bastaghan tama taypasy Deshti-Qypshaqta, Qazan handyghynyn, Noghay ordasynyng sayasy ómirinde zor rol atqardy. Qazan qalasyn (qazirgi Tatarstan astanasy) basqynshylardan qorghauda jan ayamay shayqasty.  «Shora batyr» jyry el arasyna keng taraghan.  Osynyng bәri tamalardyng qypshaqtarmen etnikalyq jaghynan tuys ekenin kórsetedi. Tama ruynyng úrany «Qarabura». Qarabura Áz әuliyeni kýni keshege deyin býkil músylman balasynyng arasynda bilmegen jan bolmaghan. Týieli auyl, Qarabura, Qaratýie-Manata, Burabay (Borovoe) bәri bir qaynardan. Qazirgi qazaqtyng Úly Jýzi, Agha arysynda Týie degen ataudyng «avtorlyq» qúqyghy jatyr. Týiening sóz týbiri (óz týbi) Ýy (Ýisin) bolatyny osydan.

«Avestada» jazylghan salt boyynsha jerlengen adamdar qabiri Manghystau oblysy, Manghystau audany jerindegi Taushyq kentine jaqyn, teniz jaghasynda ornalasqan  Shaqpaq ata qorymynda kýni býginge deyin saqtalghan.

Olardyng ústanghan dinderi de ejelgi qazaqtardyng dinderimen birdey.  Islamgha deyin qazaqtarda Tәnirge tabynghan bolatyn. Olardyng jazbalarynda aitylatyn «svastika (kires)» tanbasy, Manghystaudaghy ejelgi qorymdarda: әsirese Qaraman ata, Shopan Ata, Qúsym Ata qorymdarynda bar. Shaqpaq ata meshiti kres beynesinde salynghan. Shenber ishine salynghan kres beyneli alyp qúrylystar Manghystauda kóptep kezdesedi. Qazaqtyng kiyiz ýiining shanyraghy da osy tanbanyng keskinin beredi emes pe?

«Ruhany janghyru: Bolashaqqa baghdar» atty Elbasymyzdyng últtyq baghdarlamasyna sәikes, últtyq sanamyzdy tiriltu maqsatynda sol alyp mýsindi qayta qalpyna keltirudi, yaghny restavrasiya jasaudy ÚSYNAMYN. Mine sonda sol kiyeli ónirde anau Egiypettegi alyp piramidalar siyaqty jana bir tarihy keshenning әlemge tanylyp, qazaq tarihynyng jana bir jarqyn kelbeti býkil әlemge ashylary sózsiz.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau

Abai.kz