Belgili týrik sayasatkeri, Týrkiya Respublikasy ýkimetining janyndaghy ASSAM strategiyalyq ortalyghy diyrektorlar kenesining mýshesi, otstavkadaghy podpolkovnik Halil Mert Týrkiyanyng býgingi әlemdegi oryny men jahandyq ózekti oqighalargha degen týrikting sayasy elitasynyng kózqarastary turaly Tengrinews.kz portalyna kólemdi súhbat berdi. «NewsAsia.kz» aqparat agenttigi atalghan súhbattyng qazaqsha núsqasyn oqyrman qauymgha úsynady.

— Týrkiyanyng býgingi tandaghy Amerika jәne ózge de memlekettermen qarym-qatynasy qalay damuda?

— Qazirgi Týrkiya – búrynghy Osman imperiyasynyng ornyna kelgen memleket. Esterinizde bolsa, birinshi dýniyejýzi soghysy kezinde Osman imperiyasy «auru adam» retinde qaraldy. Áriyne, birinshi dýniyejýzi soghysynyng basty maqsaty – Osman imperiyasynyng topyraqtaryn bólu edi. Osman imperiyasynyng topyraqtary qanday jerler? Biz azattyq bir soghys berdik. Nәtiyjesinde, 1923 jyly respublikalyq memleket qúryldy. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin 1952-shi jyly NATO qúramyna kirdik. Ózimizde eshtene joq edi. Qaru-jaraq jasamaytynbyz. Óitkeni, Amerika ekinshi dýniyejýzilik soghystan qalghan qaru-jaraqtardy bizge berdi. Sol sebepti Týrkiya syrtqy sayasatty jýrgize almaytyn edi. Ózi iyne de shyghara almaytyn edi.

Áriyne, Týrkiya búghan qarsy әreketter jasady. Marqúm Dinmúhamed Qonaevtyng qazaqylyqty oyatu maqsatynda istegen әreketteri sekildi. Kezinde Qazaqstan KSRO qúramynda bolghandyqtan ózin azat el sezinbegeni sekildi, Týrkiya da NATO qúramynda bolghandyqtan egemen el retinde ózin esh sezinbegen edi. Áriyne, biz –Týrik eli búghan qarsy әreketter jasadyq.

Bir últty quatty qylatyn nәrse ne? Ol, eng aldymen, óz otanyna degen sýiispenshilik. Ekinshi, ony quatty qylatyn salt-dәstýri men mәdeniyeti.  Kelesisi – óz dinine degen beriktigi. Din degende oiynyzgha Hizbulla men Ali-Kaida sekildi lankestik toptar kelmesin. Negizi, týrik halqy dindar halyqpyz biz. Sen de dinge senesin. Nege? Bizge mindetti týrde ýstimizge shapan kiyip, oramal taghu shart pa? Alladan qorqasyng ba? Qorqasyn! Ýlken agha-apalarymyz Allany qúrmetteudi ýiretken joq pa? Mysaly, biz ýkimetten bir zat úrlasyq, ony – kýnә deymiz. Nege ol kýnә? Sebebi, bizding dinimizde oghan rúqsat joq. Dinshil bolu basqa, din jolynda jýru basqa. Óz dinimizge qúrmet kórsetu, ony jaqsy kóru ol basqa. Dinge qúrmet kórsetu jaman nәrse emes. Alayda, dindi jeke mýddene, óz oilaryndy jýzege asyru maqsatynda paydalansang ol jaman. Tórtinshi, dәulet. Búl tórt nәrse óte manyzdy. Ata-babamyz bizge osy tórt nәrseni údayy ýiretip keldi.

Biz qazirgi tanda osy tórt nәrsege ózimizdi baylay bastadyq. Osy tórt túraqtyng tabaldyryghynda, songhy on bes jylda, Rejep Tayyp Erdoghannyng basshylyghymen ózimizding ortamyzda da basqa sezim payda boldy. Mysaly, biz qazir  qaru-jaraq shygharamyz. Álemdegi eng ýzdik «ATAK» atty tikúshaqty biz shygharamyz. «Altay» degen tankter men «Hurkush» úshaqtaryn shygharamyz. «Myzrak» (Nayza) atty tankke qarsy raketalar shygharamyz. Múnyng bәri ortaq tarihymyzdan alynghan ataular.

Áriyne, osymen birge ainalamyzdaghy kórshilermen jaqsy qarym-qatynas qúrudy da basty maqsat etip otyrmyz. Qazirgi tanda, bizding mәdeny geografiyamyz eki bólikten túrady. Biri – týrik dýniyesi. Ol jaqtyng kóbi onsyz da músylman. Ekinshisi – islam әlemi. Islam әlemi onsyz da týrikterdi jaqsy kóredi. Mysaly, Katar bizge әskery baza berdi. Eger osy ónirde bizding әskery bazamyz bolsa, biz Irandy, Irakty, Saud Arabiyasyn baqylauda ústay alamyz. Búghan deyin osynda aghylshyndar jýrgen kezde bәri jaqsy edi de, biz kelgende nege jaman bolyp qaldy?

— Qashan әskery baza ornatyldy búl aimaqta?

— Bes jyl búryn. Ol jerde bizding babalarymyzdyng qany bar. Mysaly, Súltan Beybarys kim? Nege Qazaqstan kelip osy jerdi iygermeske? Al, biraq Amerika kelip osy jerdi iygeretindey ne joghaltty búl jerde? Búl jerde bizding Súltan Beybars pen Yavuz Selim atalarymyzdyng qany bar. Búl jer ýshin eshqanday azattyq soghysy bolmady, olar bizden bir jýz jyl búryn osy jerdi jaulap alyp qoyghan.  Qazirgi kezde sol ónirdegi júrt ilim-bilimge kenelip, oyana bastady. Al, múny Amerika men Batys elderi qalamaydy. Sebebi, barlyq qazba baylyqtarynyng keni músylmandar әleminde ornalasqan. Eger músylmandar oyansa Batysqa ony eshkim bermeydi ghoy. Qazirgi tanda bolyp jatqan qan maydangha sebepshi osy jayt.

— Eger Erdoghan men Tramp kezdesse, qanday mәseleler talqylanuy mýmkin dep oilaysyz?

— Eng aldymen, shekara mәselesi. Myna shekaralardy qaranyz, bәri syzghyshpen syzylghan. Búl bir últty tómen sanau emes pe? Búlar kezinde Osman imperiyasynyng jerleri edi. Qazir Sudandy da ekige bólip tastady: Ontýistik Sudan jәne Soltýstik  Sudan. Nil ózeni Sudannan bastau alatynyn bilesiz. Qazir onda Izraili men Angliyanyng әskery bazalary bar. Sudan qazir bizge dihanshylyq ýshin dep ýlken bir jer telimin berdi. Qazir bizding de onda әskery bazamyz bar. Nege? Bilesiz onda Qyzyl teniz bar, Sues kanaly bar. Ol jaqtan da Izraili bir kanal ashyp jatyr. Áskery baza ashyp, Nildi baqylaugha alyp otyr. Al, Týrkiya Izrailidi baqylap otyr. Amerika ony qalamaydy.

Biz ýlken mәdeniyet, ýlken bir últpyz. Sondyqtan, bizding qoyghan maqsattarymyz da joghary. Mysaly, Anadoly – ol әlemning bel omyrtqasy. Dýniyede 17 myng shópting týri bar. Onyng 13 myny tek osy Anadolyda bar. 8 myng jandy hayuan bar. Týrkiyanyng manyzy osynda. Atalarymyzdyng osy jerge qonystanu sebebin endi týsindiniz ghoy. Búl jerding bereketi bar. Áriyne, búl berekettik topyraqtyng bizde qalghanyn eshkim qalamaydy. Shynyn aitqanda, ol jerde 40 jylday Kýrdistan júmysshy partiyasy jýrdi. Ol marksizm-leninizmdi ústanatyn úiym. Mysaly, biz qazir Afringe kirdik. Bizge bәri «Týrkiyanyng Afrinde nesi bar?» deydi. Al, Amerika, Angliya, Germaniya, Resey men Irannyng búl jerde ne júmysy bar?  Eshkim ony súramaydy, alayda Týrkiya Afringe kirip edi, bәri osynday súraqtardy qoya bastady. Búl әdiletti me? Búl 100 jyl búryn týrikting jeri edi. Afrinde týrikter de ómir sýredi sayyp kelsek. Sol Afrin arqyly bizge lankes toptar kiretin edi. Bir jyl ishinde toghyz jýz zymyran atyldy. Qanshama meshitterimiz qiratylyp, adamdarymyz mayyp boldy. Al endi kelip bizge «Búl jerde nelering bar?» dep súraq qoyady. Búl әdiletti súraq pa?

«Túran» degen sózdi bilesiz be? Týrik elderi jaylaghan jerdi Túran deydi. Ol Túrangha Týrkiya da, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Yakutiya,  Shyghys Týrkistan, Úighyr avtonomiyasy da kiredi. Qazir, Putin «Turan» atty batalion qúrdy. Onyng qúramynda tek músylmandar ghana: qazaqtar, qyrghyzdar, ózbekter, sheshender… Búl «arnayy jasaq». Nege tek músylmandardan qúrdy? Ádemi kórinu ýshin! Orystyng formasyn kiyip alghan әskery adam, biraq aty Ahmet, mysaly. Ol qayda barady? Namazgha jyghylu ýshin meshitke barady. Osyny istep otyrghan Putindi dindar dep aita almaysyn. Alayda, Týrkiya osyny istese, Erdoghandy birden dinshil dep atar edi.

Dәl osyny amerikandar da istedi. Mysaly, Týrkiyada memlekettik tónkeris jasamaqshy bolghan Fethulah Gýlen qayda qazir? Amerikada. Nege ol Amerikada? 2007 jyldan bastap Týrkiya ekonomikalyq túrghydan quattana bastady. Amerika men aghylshyndardyng aitqanyn istemeytin jaghdaygha keldik. Sol uaqyttan bastap Gýlenning mektepterinde týriksheden búryn aghylshynsha ýiretile bastady. Putin sol kezderi Gýlenning mektepterin japqan bolatyn. Ózbekstan japty. Biz ony bizdi satpaydy dep oiladyq. Búl jerde gәp ne? Onda oqyp jatqan bizding balalarymyz. Biraq, olardy miy jalgha berilgen.  Qazir olardyng sana-sezimi qyzyq, qay jerden tamaq tapsan, qayda aqsha tapsang sol jer saghan otan bolady dep oilaydy. Qazirgi tanda Amerika, Angliya men Germaniya jan-jaqtan qorshap jatyr Týrkiyany. Onyng ýstine Týrkiya ózining baghytyn islam әlemi men týrik memleketterin qaray búrdy.

— Erdoghan islam memleketterimen ortaqtasyp qanday júmystar jasap jatyr? Erdoghan týrik dýniyesining liyderi retinde qabyldanady ghoy…

— Biz olay qaramaymyz. Eshkimdi shet bólmeymiz. Mysaly, Núr-agha (N. Nazarbaev) bizding otbasymyzdyng ýlkeni sekildi. Qazaqstan Týrkiyagha múqtaj memleket dep qaramaymyz biz.

Mysaly, Sudanda bir jyldyng tórt mezgilinde tórt ret daqyl egip, ónimin alugha bolady. Qazaqstanda olay jasay almaysyz. Soghan qaramastan men әrdayym Qazaqstangha barghym keledi. Nege? Sebebi, týrki dýniyesindegi aradaghy bauyrmaldyghymyz myqty boluy ýshin. Oghan qosa, Qazaqstan bizding tarihy otanymyz, býkil týrki dýniyesining altyn besigi. Týrkistannyng Qazaqstanda ekenin úmytpau kerek, Qoja Ahmet Yassauiydi úmytpau kerek. Sonymen birge, әigili Qorqytty, azat etu soghysy kezinde týrikterge «Alystaghy aghayyn» atty shygharmasymen dep bergen Maghjan Júmabaevty qalay úmytamyz.

— Erdoghan Týrkiyany 15 jylday basqaryp keledi. Sayasattaghy avtoritarizmge qalay qaraysyz? Jaqsy jaqtary, keri tústary turaly oiynyz qanday? Búl jýie demokratiyalyq qaghidattargha qarsy emes pe?

— Týrkiyada saylau óte joghary dengeyde ótedi. Bir nәrseni bilemin, Tayyp Erdoghan ózining adal qyzmetining nәtiyjesinde osynday dәrejege jetti. Men 2007 jyly basqa partiyanyng mýshesi edim. 2013 jyly qazirgi Týrkiyanyng Mәdeniyet ministri Noman Kurtylmush bar, bәrimiz birigip «Has» atty partiya qúrghanbyz. Biraq, bir nәrseni moyyndau kerek. Tayyp Erdoghan belgili bir uaqyt ishinde býkil halyqty qúshaghyna syidyra aldy. Sóitip, aqyry biz onyng partiyasyna kirdik. Biraq, bizdi eshkim qinaghan joq.

Biz «avtoritarizm» turaly aitqanda kóp adamnyng oiyna Rejep Tayyp Erdoghan keledi. Erdoghandy avtoritarizmshil dep aiyptaghandargha jauap retinde Úlybritaniya hanshayymy Elizaveta ekinshining 1952 jyldan beri el basqaryp kele jatqanyn aitamyn jәne eshkim әli shaghymdanbady oghan. Basshynyng biylikte úzaq otyruy – halyqtyng oghan degen mahabbatynyng belgisi.

— Mysaly, Atatýrik halyqty islamdanudan saqtady, Erdoghan bolsa kerisinshe islamgha bet búruda…

— Búghan tek islam baghytymen qaraugha bolmaydy. Atatýrik engizgen janashyqdyq islamdanugha qarsy boldy. Erdoghan bolsa jana zamannyng ghylymy qúndylyqtary men ótkenning mәdeny qúndylyqtaryn sәtti astastyra beldi.

— Batysta Erdoghannyng biylikke keluimen Týrkiya ózgerdi degen kózqaras bar. Ásirese, islamdanu baghytynda. Ony biz kórip otyrmyz ghoy…

— Siz qazir bir týrikting ýiindesiz. Búl týrik bes uaqyt namazyn oqidy. Sizding mazanyzdy alatynday bir nәrse boldy ma búl jerde? Dinde zorlyq joq. Biz ýshin óte manyzdy, qúndy dýniyeler bar. Tayyp Erdoghan bizding qúndylyqtarymyzdy jýielendirdi. Osmannyng kezinde 600 jyl boyy shariat boyynsha bir adamnyng qoly kesilgen joq. Bir әielge de tas atylghan joq. Bilim jýiesi, din, adamgershilik sekildi qúndylyqtar óte joghary dengeyge kóterildi. Islam – bireu, músylman kóp. Árkimning islamgha degen ózindik kózqarasy bar. Týrki әlemi de islamgha ózindik kózqaraspen qaraydy.

Erdoghan jeti ret saylaugha týsken. Alghashynda, shynyn aitu kerek, ol týrikti qatty bilmeytin. Qateler da jasady. Biraq, býgingi tanda onyng qatelik jasaghanyn kóre almaysyz.

Tayyp Erdoghan kelgeli kóp nәrse ózgerdi. Mysaly, ýkimettik úiym qúru ýshin búryn biylikting rúqsaty kerek edi. Qazir ony alyp tastady. Kýrdter óz ana tilinde sóiley alady.

— Kýrdter referundum ótkizip, bólinip ketudi josparlap edi ghoy…

— Ol kýrdter emes. Olar marksister. Olardy Amerika qarjylandyrady. Mysaly, Týrkiya Afringe kirgen son, onda AQShtan jetkizilgen qaru-jaraqtyng 120 qoymasy tabyldy. Týrkiya 170 auyl, 7 audan, bir qalany azat etti, jәne sol azat etu jolynda bir de bir azamatsha qaytys bolghan joq. Amerika men Resey bombalaghan Aleppo men Týrkiya barghan Afrindi salystyryp kóriniz. Býgin bizding әskerlerimiz Afrinde jergilikti halyqpen birge júma namazyn oquda. Afrin bizder ýshin Týrkiyanyng bir qalasy sekildi.

— Týrkiyanyng Siriyagha qatysty sayasaty ary qaray qalay órbiydi?

— Týrikter men orystardyng onda mýddeleri bar, ortaq kelisim bar. Orystardyng qalauy ol jerdegi ózderining әskery bazalaryn qorghap qalu. Týrikter oghan qarsy emes. Týrikterding bir ghana qalauy bar. Jerorta tenizi aimaghy lankestik toptardyng qaramaghyna ótpeuin kózdeydi.

— Al, týrik әskerleri Reseyding úshaghyn atyp týsirgeni turaly ne aitasyz? Sol kezde әlemdik sayasat sahnasynda Erdoghangha qatysty keri pikirler aitylghan edi.

— Dúrys aitasyz. Biraq, onyng bir sebebi bar. Búl oqigha bolmay túryp әr jerde Fethulahshylardyng adamdary bolatyn. Reseyding úshaghyn qúlatqan adam qazir týrmede otyr. Bylaysha aitqanda, búl týrik eline qúrylghan «qaqpan» bolatyn. Ókinishke oray, sol kezdegi ýkimet basshysy Ahmet Dәuitoghly búl oqighadan habardar ekenin aitty. Ýkimet basshysy solay degesin, preziydentting de qoly baylandy. Odan keyin, bilesiz, Dәuitoghly óz qyzmetinen ketti. Mysaly, Qazaqstan bir ministr bar dep oilanyzshy. Ol orystargha jaqyn ekenin bilemiz. Taghy bir ministr bar, ol Amerikagha jaqyn. Bilemiz, biraq lauazymynan ala almaymyz. Nege? Soghan múqtajbyz ba? Bir balans, bir esep bar ortada. Soltýstik Koreyanyng preziydentin bilesiz, zymyrandaryn jan-jaqqa atamyn dep qorqytpaqshy boldy. Nege ol solay aita alady da, biz nege olay aita almaymyz?

— Osy jaghday Týrkiya ekonomikasyna qanshalyqty әser etti?

— Týrkiya sonyng kesirinen 35 mlrd dollar joghaltty. Bir nәrseni aitu kerek. Resey Týrkiyagha qarsy ýlken bir sayasat jýrgize almaydy. Qalasa Týrkiya 100 otansýigish adamyn Reseyding әr qalasyna jiberip, onda býlik shyghara alady. Týrkiyanyng onday әleueti bar. Jirinovskiyding «Bizding basymyzdy auyrtatyn Týrkiya» dep aituynyng da jany bar. Ahmadiynejad islam yntymaqtastyq konferensiyasynda «Bizding kóbimiz týrikterge qaryzdarmyz. Týrikter 600 jyl boyy Aziyany batystyng varvarlarynan qorghap keldi» dep aitqan edi. 1870 jyly aghylshynda Babyrdy qúlatty. Odan keyin Osmandy qúlatty. Irandaghy Qashar handyghyn qúlatty. Sóitip ortadagha týrikterdi joydy. Bizding qazirgi sayasatymyz osylardyng bәrin qayta janghyrtu. Qazirgi tanda búl geografiyalyq mekende músylmandar oyanyp jatyr.

— Qazir Stambulda terrorlyq әreketter basyldy ma?

— Ne sebepti basyldy dep oilaysyz? Onyng basty sebebi, Gýlenning adamdaryng qúqyq qorghau salalarynan týgeldey quyp shyqtyq. Mysaly, jogharyda aityp ótken Reseyding elshisi Karlovty óltirgen Fetonyng (F. Gýlen) poliysey adamy bolatyn. Osynday poliyseyler qyzmet etkesin lankestik әreketter mindetti týrde oryn alady ghoy. Olar bizding ýkimetten búiryq alyp jatqan joq, olar Amerikadaghy Gýlennen búiryq alyp jatyr.

— Búl poliysey islamdaghy bir diny baghytty ústanghan ghoy?

— Búl óte kýshti súraq. Óte manyzdy jayt. Islam әleminde eki qauip bar. Birinshisi, Ali-Kaida, Bokoharam sekildi lankestik toptar. Búlardy qúrghan Amerika men aghylshyndar, biraq qarjylandyratyn Saud Arabiyasy, BAÁ men Iordaniya. Ekinshisi, «qalypty islam». Búlar әskery kýshterdi qolgha alyp, Batysqa qyzmet ete bastaghandar. Fethullah Gýlen osy «qalypty islamnyn» ústanushysy. Olar bizdi «Batys senderge tiyispeydi» degenge sendirgisi keldi.

— Týrkiya NATOdan shyghuy mýmkin be?

— Shyqpaymyz. Mysaly, osy bólmede bizding dúshpanymyz bar. Biz osy bólmede otyrghan kezde ol dúshpannyng әreketin kóre alamyz.

— Biraq, Týrkiyagha qatysty NATO elderi «dúrys» baghytta emes qoy…

— Syrtqy isterde barlyghymen dos bolu degen sayasat bolmaydy. Mysaly, erteng bireu «Qazaqstan jerlerining jartysy bizdiki» dep aituy mýmkin. Siz qalasanyz da, qalamasanyz da búghan qarsy bir sayasat jýrgizuiniz kerek bolasyz. Amerika Týrkiyagha qarsy ózge memleketterdi qorghandyryp jatyr.

— Býginde Týrkiyada Erdoghangha qarsy bola alatyn oppozisiyalyq kýshter bar ma?

— Onday kýshter joq. Jalpy, Týrkiyada 40-tan astam partiya bar. Eng ýlken degen oppozisiyalyq partiyalar býginde biyleushi partiyamen birge әrekettesude.

— Al, Týrkiyada jemqorlyqqa qatysty kózqaras qanday, qanday sharalar qoldanady? Mysaly, Erdoghannyng úly óte bay adam ekenin bәri biledi.

— Erdoghannyng úly bay emes. Onyng yahta mingenin eshkim kórgen joq. Qymbat meyramhanalarda jýrgenin de eshkim kórmedi. Ýskidarda ózderining ýileri bar. Múnyng bәri aqparat qúraldarynyng taratqan qauesetteri.

Súhbattasqan Sәule Smaghúlova

Týpnúsqadaghy taqyryp: Halil MERT: Erteng bireu «Qazaqstan jerlerining jartysy bizdiki» dep aituy mýmkin