Qytay qazaqtarynyng taghdyry Qazaqstannyng Qytaymen arnayy kelisimge keluine baylanysty

Biraz uaqyt búryn shet eldegi qandastar mәselesin kóterip jýrgen aqyn Auyt Múqiybek aghamyz habarlasyp, qytay qazaqtarynyng taghdyryna alandaushylyghyn bildirip, olargha qatysty pikirimdi baspasóz betinde jariyalauymdy súraghan edi.

Jalpy, qytay qazaqtaryna qalay kómek bere alamyz degen súraqqa baylanysty óz pikirimdi Azatttyq radiosyna bergen súqbatymda aitqan edim («Qúqyqtanushy: Az últtardy assimilyasiyalau jýrip jatyr» -https://www.azattyq.org/amp/world-china-kazakh-problems/29070087.html). Sol úsynystarymdy әli de tolyqtyra týsip, oqyrmanmen bóliskim keledi. Birinshiden, Qytaydaghy adam qúqyqtarynyng saqtaluyna monitoring jasaushy kóptegen halyqaralyq úiymdardyng ókildikteri Qytayda júmys isteydi. Olardyng qatarynda Halyqaralyq amnistiya, Hiuman Rayts Votch, «Qytaydaghy adam qúqyghy», «Qytay qúqyq qorghaushylary», «Qytaydyng qúqyq qorghaushy zangerler toby» siyaqty úiymdar bar. Atalghan úiymdardyng keybirining Qazaqstanda ókildikteri júmys isteydi. Sondyqtan, qytaydan qamalyp, zәbir kórgen qandastarymyz turaly aqparatty atalghan úiymdargha jetkizu qajet. Sol arqyly halyqaralyq arenada Qytaydaghy adam qúqyqtarynyng búzyluy mәselesining kóteriluine yqpal etuge bolady. Mәselening halyqaralyq dengeyde kóterilui el biyligining de nazaryn audaratyny anyq. Ekinshiden, búqaralyq aqparat qúraldarynda, әleumettik jelilerde qytaydan qysym kórgen qazaqtar jayly aqparatty kóptep taratyp, qoghamnyng nazaryn barynsha atalghan mәselege audaru qajet. Qajet bolsa týrli dokumentalidi filimder týsirip, qysym men zәbir kórudi shynayy sipatta jetkizgen jón. Sol arqyly elimizdegi azamattyq qogham instituttary, sayasy partiyalar men úiymdardyng mәseleni jogharghy dengeyde kóterip, biylikten búl mәseleni sheshudi talap etuine qol jetkizuge bolady. Ýshinshiden, qytay qazaqtaryna janashyr azamattar ózara birigip jiyndar, konferensiyalar men basqosular, baspasóz mәslihattaryn túraqty týrde ótkizip otyruy qajet. Tipti, qytay qazaqtaryn qorghau úiymyn nemese qozghalysyn qúrugha bolady. Qajet bolghan jaghdayda narazylyq sherulerin, narazylyq aksiyalaryn legitimdi týrde úiymdastyru qajet. Osylaysha, qytay qazaqtarynyng basyndaghy jaghdaydy býkilhalyqtyq mәsele dengeyine kóteru arqyly biylikting búl mәseleni tiyimdi sheshu joldaryn izdestiruine jaghday tudyrugha bolady.  Qazirgi kezde atalghan mәseleler birtindep jýzege asyryluda, degenmen tiyisti nәtiyjege qol jetkizu ýshin toqtap qalmau qajet.

Osyghan deyin menen qytay qazaqtaryn qorghaudyng halyqaralyq qúqyqtyq tetikteri jayly da súraghan bolatyn. Men óz kezegimde Qytaydyng halyqaralyq adam qúqyqtary jayly negizgi konvensiyalardy ratifikasiyadan ótkizbegendigin atap ótkim keledi. Sonymen qatar, qytaydaghy adam qúqyqtarynyng taptalu derekteri búghangha deyin halyqaralyq qauymdastyqqa mәlim, jyl sayyn ol eldegi adam qúqyqtarynyng búzyluy jayly halyqaralyq úiymdar bayandamalarynda kórsetip, úsynystar jasaydy. Biraq, qytay ýkimeti óz kezeginde aitylghan eskertpelerge qarsy óz uәjin aitudan jalyqpaydy. Sondyqtan, qytay ýkimetining ishki sayasatyna syrttan әser etu mýmkindigin shekteuli dep aitar edim. Jekelegen adamdardyng azamattyq, sayasi, diny qúqyqtarynyng taptalghany jayly әrtýrli halyqaralyq instansiyalargha shaghymdanuy kóp uaqytty jәne qarjyny talap etedi. Tipti, halyqaralyq instituttar sol adamdardyng paydasyna sheshim shygharghannyng ózinde de ony qytay biyligining oryndauy da neghaybil. Sondyqtan, búl mәseleni sheshuding basqa jolyn qarastyrghan jón. Múnda qytay qazaqtaryn qútqarudyng tek bir tetigi tiyimdi jýzege asyryluy mýmkin. Ol ýshin Qazaqstan biyligi Qytaymen diplomatiyalyq kelissózder jýrgizip, arnayy kelisim-shart jasasyp sondaghy qazaqtardyng elge keluge niyet bildirgenderin kóshirip aluyna bolar edi. Tek osynday jaghdayda ghana qytay qazaqtarynyng bir bóligin elge qaytaru mýmkin. Osy maqsatqa qol jetkizu ýshin jogharyda atap ótken mәselelerdi jalghastyra bergen jón.

Kez-kelgen az sandy halyqtyng kóp halyqpen assimilyasiyagha úshyrap joyylyp ketui biylik jýrgizgen maqsatty últty joiy sayasatynyng ayasynda birneshe on jyldyqta jýzege asuy mýmkin. Osy uaqytqa deyin qytay qazaqtarynyng assimilyasiyagha úshyramauyna til, din jәne dil tejeushi faktor bolghan edi. Endigi jerde qytay biyligining qazaq mektepterin qytay tiline auystyruy, dinge tyiym salyp, qazaqtardyng qytaylyq iydeologiyagha moyynúsynuyn qamtamasyz etui ondaghy qazaqtardyng azdaghan uaqytta qytay halqynyng qúramyna sinip ketuine jaghday jasauy mýmkin. Búl óz kezeginde jalpy qazaq últyna ýlken ziyan bolary sózsiz. Sondyqtan, qytay qazaqtaryn elge qaytaru mәselesi memlekettik biylik ýshin kýn tәrtibindegi negizgi mәselege ainaluy tiyis. Óz basym qytay qazaqtarynyng jýz payyzy elge keledi degenge sene qoymaymyn, mýmkin osy jaghdaydan song jarymyna juyghy elge qaytugha mýddeli bolar degen ýmittemin.

El biyligi qytay qazaqtaryn jappay elge qaytaruy ýshin ýlken qarjy jәne arnayy memlekettik tetikter qarastyruy tiyis. Eng aldymen, qytay qazaqtaryn elge qaytaru, ornalastyru, beyimdeu, qoldau kórsetu ýshin arnayy ókiletti organ qúryluy tiyis. Mening oiymsha, kóshi-qon komiyteti derbes agenttik retinde qúrylyp, onyng qúramynda arnayy shettegi qazaqtardyng mәselesimen ainalysatyn qúrylymdar jasaqtaluy qajet. Osy agenttik arqyly elimiz jalpy shet eldegi barlyq qazaqtarmen tikeley júmysyn nyghaytyp, olardyng elge qaytuyna jaghday tudyrugha bolar edi. Búl mәseleni úiymdastyrudy analitikalyq dengeyde oilay alatyn, strateg sheneunikke jýktese, barlyq is tez arada sheshimin tabar edi.

Esbol Ómirjanov

Abai.kz