«Mesenat kz» bayqauynda jýldeger atanghan romannyng kótergen jýgi auyr, qany sorghalap túrghan әleumettik mәselelerding úshyqqanyn, moraldyq qúndylyqtardyng tozghanyn jetkizedi. Bas keyipker Taufikting bayandauynda roman komediya-dramalyq, fantastikalyq, allegoriyalyq baghyttargha auysyp, janrlyq kóp qabattylyghymen tartymdy bola týsken. Shygharma tili ironiya men tragikomediyagha bay. Bas keyipkerding psihikalyq auytquy búghan deyin de әlem әdebiyetindegi keyipkerlerding “jyndanghan” bolmysyna úqsas. F.Dostovskiyding “Naqúrysy”, N.Gogoliding “Jyndynyng jazbalary”, F.Kafkanyng “Prosesi” sekildi romandar qogham men túlghanyng qayshylyghynan tuyndaghan psihikanyng tarihyn bayandaydy.

Jazushy Túrysbek Sәuketaydyn romany qazirgi qazaq әdebiyetindegi tereng ekzistensialdyq jәne psihologiyalyq shygharmalardyng biri. Tәuelsizdikten keyingi kezendegi adam ruhynyng kýii, qogham men túlgha arasyndaghy qayshylyq pen qaqtyghys bayandalady.  Taufiq - ruhany kýizelisten, qoghamnyng jalghandyghynan, óz ishki azabynan jyndyhanagha týsken adam. Ol ózin “jyndy” dep jariyalasa da, is jýzinde esinen aiyrylmaghan. Kerisinshe, ol ainalasyndaghy adamdardyng essiz, ekijýzdi, ruhany óli ekenin kóredi. Romandaghy sujet — naqty oqighadan góri ishki monologtar, sananyng aghysy, estelikter men elesterding dialogy. Bayandaushynyng “jyndylyghy” — qoghamnyng әdiletsizdigine qarsy ishki narazylyqtyng kórinisi. Jyndylyghy arqyly ruhany oyaulyghyn, izgilikke, jaqsylyqqa qúmarlyghyn kóremiz. “Izgi qogham qúru”, “Qayyrymdy qala” túrghyndaryn qalyptastyru sekildi iydeyasynyng formulasyn jasaydy. Ar, úyat, adaldyq sekildi úmytyla bastaghan adamy qúndylyqtardy oyatuymen, adam boludyng alghysharttaryn әigileuimen roman ruhany salmaqqa iye, әdebiyet ýshin de, iydeyalogiyalyq qúndylyq retinde de әspetteuge túrarlyq. “Men jyndymyn” – búl jyndanu turaly emes, adam boludyng ne ekenin úmytyp qalghan qogham turaly roman. Keyipker “esinen aiyrylghan” emes – ol tek basqalardan góri shyndyqty kóbirek sezingen adam. Romannyng basty tragediyasy da  – aqiqattyng auyrlyghy.

Bas keyipker Taufiyqtyng ishki oy aghysy men avtordyng oy aghysy qatar óriledi,  avtor sol Taufiyqting ózi sekildi, avtor men keyipkerding bolmysy tútasyp ketken. Roman bólimderge bólinip, taqyrypshalarmen órilip otyrghanymen, biz Taufikting emes, jazushynyng oy sarayyn kezgendey, avtor minezin, ústanymyn, qaghidasyn andap otyramyz. Yaghni, keyde jazushy keyipkerining tasasynda otyryp, roman boyyna býkil oy tanymyn jetkizedi. Roman qay tústan da qayshylyqty, oqyrman ana dýniyege attanghan keyipkerge jany ashy bastaghanymen, keyin jәnnattan oralghan, osy dýniyening qyzyghyn artyq kórgen keyipkerding qylyghyn oghash kóre bastaydy. Avtor keyipkerin «jyndy ghoy» dep tanystyrudan jalyqpaydy. Jyndygha bәri jarasady degen ústanym romannyng aq jalauynday jelpildep, bastan ayaq bizge shyndyqtyng basqa shetinen qaraugha ýiretedi.

Biz bas keyipkerdi qyryq jasqa tolmay 6 tomdyq jazghan jazushy, qyryqtan keyin jyndyhanagha týsken jyndy, bazardaghy kýzetshi, oppozisioner retinde tanimyz. Keyipker bastan keshken kezeng koronovirusqa deyingi jәne keyingi bolyp bólinedi. Ol kókte bolghanda jerde 5 jyl ótken. Demek, ol qazirgi 2021-23 jyldar. Osy kezendegi týrli qúbylystar men sayasy hal-ahual shyndyqqa da janasa bermeydi, degenmen fantastikalyq saryny basym romannyng qay shyndyghyna da senuge mәjbýrmiz. Bir qyzyghy, keyipkerding әr ortada týrlishe obrazy, sóileu mәneri, ómir keshu bolmysy bar. Ol Ajardyng aldynda mәjnýndey romantiyk. Jazushylar odaghyna kirgende aqsýiek pan.  Al, әriptesi Omqannyng aldynda kәduilgi kýzetshi.  Taufiq qayyrymdy qala túrghyzyp, elge erkindik syilaghandaghy bolmysy da júmbaqtau. Osy tústaghy Taufiyqtyng bolmysy ýnemi jalpylama suretteledi. Kýnәdan pәk, alghausyz aq janyn kirlitpegen, arly azamattyng beynesin avtor bizge әdiptey jetkizedi. Biraq, Omqannyng aldyna kelgende osy bolmysynan taya qúlap, taysaqtaytyn qalpyn taghy qabylday almay tyqyrshimyz. Kereghar bolmysty keyipkerding bir naturasy dramalyq keyipte somdalsa, basqa bolmysy әjua, jeniltek. Avtor osynday keyipkeri arqyly týrli sahna qúryp alyp, týrlishe obrazgha kirip, әdebi, sayasi, qalasa diny pafosty, qalasa Omqanmen araq ishkenin eki bet kóleminde kósile aitatyn kenes adamynyng obrazyn әspettep, zor sheberlikpen somdaydy.

Taufiyqtyng geniy bola túryp, aqyl oidyng úshyna shyqqan bolmysyna qayshy úshqary oilary, ersileu sózderi  keyipker bolmysyn tómendetip te salatyn sekildi. Avtor keyipkerin jyndylyqqa saldyryp, qojanysyrlyghyn kýlki etkisi de keledi, alayda Moldash pen Ajar turaly tereng tolghanys-tebirenisi, qúiyla ketken sheber til oramdary – onyng romantik ta tereng adamyn ekenine sendiredi. Osy bolmysy arqyly Taufiyqke sheksiz qúrmet oyanady, alayda ol tez ainyp qala beretin, túraqsyz qalpymen taghy senimge selkeu týsiredi. Keyipkermen birge jәnnatta Abaydy kezdestirip tildesemiz. Abaymen birge Múhtardy sottaymyz. Ádebiyetshiler, jazushylar ghana týsinetin keybir derekterge qanyq bolamyz. Al, jәnnattan orala salyp Omqanmen sylqiya ishken Taufiyqtyng kóp ótpey onbay tayaq jep qúlaghanyn, әngimelesu dengeyining sonshama qúldyraghanyna tandanamyz. Qolynda Allanyng nyghmet móri bar Taufiyqting qalasa qar jandyra alatyn qabiletine kuә bolamyz, alayda, biz bәribir araq dese, qyz dese Omqana erip kete beretin búrynghy Taufiyqtyng qylyqtaryna qarnymyz ashady. Ol ózgerip keldi emes pe? Osy tústa, Taufiyqtyng shyn bolmysy әriptesi Omqanmen tildesip, aralasuynda ghana shynayy ashylghan ba degen oigha keldik. Basqa tústarda Taufiyqtyng ýnemi is-әreketi bayandalsa, Omqanmen jýrgende ishki oiy, óz sózi jazylady. Avtor әuelde Taufiyqti qarapayym adam retinde alghysy kelgen sekildi, keyin jazushy etip Nobeli aldyrtyp,  izgi adam retinde obrazyn jasaugha tyrysqanday. (Óitpese de sener edik). Keyipkerining osynday san qily bolmysyna sendirgisi keledi, sezindire almaghanday. Áriyne, búnday obrazdardy bir adam boyyna salghanda ózinen ózi «jyndy» bolyp shyghary da anyq.

Roman sózsiz, býgingi sayasi, әleumettik ahualdy aitugha jan salady, qazirgi adamnyng ishki súranysy men ruhany izdenisin de algha tartady. Izgi qogham, arly qogham, qayyrymdy qala sekildi qúndylyqtardy tiriltkisi keledi, osynday tústarda avtordyng Taufiyqting is-әreketin bayandaugha kóshedi de, ishki oy aghysyna, ishki ózgerisine ene bermeydi. Keyipkerding әreketterine arqau bolar motiyvin ashpaydy. Biz Taufiyqty avtor úsynghan shyndyq prizmasynda – «geniy» retinde moyyndaugha mәjbýr bolamyz. Sóite túra, ol  jyndy dep basa nyghyrlaydy.

Taufiyq  - jiyntyq obraz, onyng oppozisioner bolmysy, ishki kýiinishi, yshqynysy shynayy shyqqan, ashyq jariya qarsylyghy,  keybir sayasattaghy, әdebiyettegi túlghalardyng atyn atap týsteui, keybirine jasyryn at berui – keyipkerding bolmysyn, pozisiyasyn salmaqtyraq etedi. Degenmen, Taufiyqtyng qalay qúlaghanyn, qalay jazalanghanyn, qalay zәbir shekkenin avtor әjualay, ironiyasyn ayamay sheberlikpen suretteydi de, al jannatta jýrgendegi kýii, Abaymen súhbaty, Ajargha әuestigi – jasandy bolyp kórinedi, óitkeni ol jerde yumorlyq boyau joq, boqtampazdau Taufiyqtyng minezi joghalyp ketken. (Minez eger jәnnatta bolmaydy desek, onda ol jaqta nәpsi de bolmauy kerek). Taufiq ghashyq bolghysy keledi, qyzdarmen jýredi, bir ermek tapqysy keledi, jәnattan jalyghady. «Tәttini jey jey tandayym oiyldy» deydi. Logikagha da, sharighatqa da salsaq, kórkem әdebiyet túrghysynan taldasaq ta, bir nәrse aqiqat - nәpsi ghana jalyghady, ruhta onday qasiyet joq. Jazushy realizm men fenteziydi, absurd pen utopiyany, komediya men dramany bir jórgekke bóleymin dep keyde Taufiyqtyng da bolmysyn jasandylyqqa úryndyraghanday.  Romannyng jýregi  derlik - Ajar men Moldash obrazdary shynayy, kórkem de aiqyn, jәnnatta kezdestirgende de súhbattary nanymdy shyqqan.  Keyingi kezdestirgen Ajardyng sinlisi - Ajardyng bolmysy sonshama sendirmedi, ózara dialogy jeniltek te salmaqsyz shyqqan.

Romanda «auzyna balanyng basy syiyp keterdey opyrayyp» degen tirkes birneshe jerde qaytalanady, «núqyl» sózin býkil keyipkerler aityp shyghady. Tipten, Bas Patshanyng ózi Núqyl deydi. Eger, Omqang men ainalasy, Taufiyqtyng ózi aitsa ghana jarasar edi. Búl sózdi Taufiyqtyng ainalasyndaghylardyng da sóz arasynda qystyra ketetin ghadeti bar eken. Taufiyqqa eng jaqyn adam – Omqan, Ómirzaq. Ol qayyrymdy qalagha kóship kelgen song – Taufiyqqa ózgerdim deydi. Alayda, sóz saptauy men minez-qúlqy, ekeuara qaljyndary esh ózgermegenin de bayqaymyz. Qayyrymdy qalany sala jýrip, úyat pen adaldyqty tu ete jýrip, Ómirzaqtyng qyzdardy shaqyrayyq degenine oilanyp qalyp, keliskeni bizdinshe, oqigha aghysyna, logikasyna kólenke týsirip túr. Taufiq Omqandy qúptay beretin dengeyles, sonday sanasy kishkentay adam bolyp qala beredi kóz aldymyzda.

Romanda itterding patshalyghy turaly bildey bir bólim bar. Osy bólimge jetpey biz eli tastap ketken patshanyng qalay ólgeni, toqalynyng qalay tәubege kelgeni turaly oqighany oqyp shyghamyz. Biraq, avtor osy bólimdi taghy bir anyqtaushy-tolyqtyrushy oqigha retinde qystyrady. Meninshe, ol bólimning roman kólemi ýshin ghana qyzmet etkennen basqa esh paydasy joq. Avtor it pen it nәpsini qatar alghysy kelgen shyghar, adamnyng ittigi turaly payymdar úsynady. Osynday payymdaular roman basynda Gelya iytining ólimi bóliminde de beriledi. Hәm roman boyynda osynday oy qaytalaular, avtordyng ózin ózi qaytalauy jetip artylady. Avtor keyipker tasasynan ýnemi ózining kózqarasyn bayqatpay-bayqatyp ta bildirip otyrady. Biz bas keyipkerding jyndauyna sebep bolghan jýiening keyipkerleri - jazushysymaqtar, biyliktegilerdin, әdiletsiz basshylardan góri – Omqannyn, Jәniyanyn, Tәukebaydyn, Ajar men Moldashtyng obrazdaryna kóbirek qanyqtyq.

“Ólgender qaytyp keledi” romany qazirgi oi-sanamyzdyng kórinisi sekildi, jarq júrq etken aqparatqa eligip, birinen song birin jútyp, aqyry qoryta almay qoghamgha ma, zamangha ma, adamgha ma, kimge ekeni belgisiz keudede bir renish oyanatynday, roman keyipkeri de bizding aldymyzda týrli taqyrypshalardy laqtyra beredi. Romantikadan bas kóterip, dramagha kezigemiz, odan satirakalyq әjualar serialy elikteredi, sayasy oppoziyasiyalyq oilar aitylady, jazushylar ortasyndaghy tiketireske kuә bolamyz, dini, sharighy oilar da bizdi ainalyp ótpeydi, sóitip jyndy adammen birge shalyq tiygendey esengirep otyryp oqimyz.

Roman auany – osy uaqyttyng ýni, osy kezendegi 40 pen 60- taghy adamnyng oy tereni, qazaqtyng basyndaghy hәl. Bolashaqta jazushygha romandy qayta qarap, romannyng kórkemdigine núqsan kelmeytindey óndep qysqartsa degen úsynysym da bar. Jalpy, romannyng jarqyn túsynan góri qaranghy sәtteri kóp, biz jәnnatqa baryp jaryq núrgha kónili kónshimegen keyipkerding Omqanmen sylqiya iship raqattanghanyna qarap - avtordyng búl dýniyening opasyzdyghy men jalghandyghyn aitugha әuestigin (avtordlyq qúmarlyqty) bayqadyq. Hәm “qayyrymdy qala” jasau niyetinde de keyipker baqytyn, shattyghyn bayqay almadyq, yaghny sene almadyq. Osy tústarda, avtor qayta izdenip, romannyng jarqyn tústaryndaghy keyipker ýnin, keyipker bolmysyn qayta janghyrtsa eken degen de oy keledi.

Qazirgi romandardyng bas kemshiligi de osy, kólem quyp kópsizdilikke salynu, kópirtip jazugha әuestik. Romannyng redaksiyasy qolyma tiyse - kóptegen bólimderdi qysqartar edim. Jazushygha jazyshylyq tilegim de bar,kelesi romandarynyzda ózinizdi kóz-kóz qyla   bermeseniz eken, keyipker atynan sóilep bas kóz joq kirip kele beru - ýnemi әr situasiyagha avtordyng oiyn bildiru - arzan әdis, oqyrmandy jalyqtyratyn әdet. Búl qoyylym kórip otyrghan oqyrmangha rejisser shyghyp oqighany týsindirip otyrghanday kýige bóleydi. Oqyrmangha  keyipkerding sezim tarihy, minez ben oy ózgerisi qyzyq.

Saghadat Ordasheva

Abai.kz