“Men kezinde ministr bolghanmyn. Qazir qarttar ýiining “tútqynymyn”. Nege? Mening qasiretim ózime jasaghan ozbyrlyghymnan boldy.Balala-rymdy orys bala-baqshasyna, mektebine berdim. Oryssha tәrbiyeledim. Qartayghanda olar meni tastap ketti. Áy, qazaghym! Esinde tút, mening jolymmen jýrme! Balalaryna qazaqy tәrbie beruge tyrys. Sening baqytyng da, bolashaghyng da osynda!”Qarttar ýiindegi búrynghy ministrding sózinenRespublika boyynsha qazaq mektebi sany — 3828, orys mektebi — 1573. Al birneshe tilde bilim beriletin mektep sany — 2164.Almaty qalasynda taza qazaq mektep sany 50 bolsa, taza orys tilindegi bilim oshaghy 76 eken. 52 aralas mektep, 3 úighyr tilinde jalpy bilim beretin bilim ordasy da bar.Respublika boyynsha2 531 045 oqushy mektepte bilim alyp jatsa, sonyng 1 823 042-si qazaq últy. Al orys tilinde oqityn qazaq balalarynyng sany — 274 063. Qazaq tilinde oqyp jatqan orys últy — 2 969.(Respublikalyq statistika agenttigining derekteri boyynsha)Tәuelsizdik alghanymyzgha 20 jyl ótse de bodandyq әbden sanasyna sinip qalghan halqymyzdyng ishinde әli kýnge sol qúldyq psihologiyadan arylmay jýrgender bar. Óz ana tiline degen sýiispenshilik balabaqshadan, mektepten bastap qalyptasady. Yaghni, balandy orys synybyna bersen, erteng ol oryssha oilap, sol tilding mýddesine eriksiz qyzmet ete bastaydy. Biz býgin balalaryn orys mektebine aparu ýrdisi nege toqtalmay otyruynyng sebep-saldaryna ýniluge tyrystyq.

“Men kezinde ministr bolghanmyn. Qazir qarttar ýiining “tútqynymyn”. Nege? Mening qasiretim ózime jasaghan ozbyrlyghymnan boldy.Balala-rymdy orys bala-baqshasyna, mektebine berdim. Oryssha tәrbiyeledim. Qartayghanda olar meni tastap ketti. Áy, qazaghym! Esinde tút, mening jolymmen jýrme! Balalaryna qazaqy tәrbie beruge tyrys. Sening baqytyng da, bolashaghyng da osynda!”Qarttar ýiindegi búrynghy ministrding sózinenRespublika boyynsha qazaq mektebi sany — 3828, orys mektebi — 1573. Al birneshe tilde bilim beriletin mektep sany — 2164.Almaty qalasynda taza qazaq mektep sany 50 bolsa, taza orys tilindegi bilim oshaghy 76 eken. 52 aralas mektep, 3 úighyr tilinde jalpy bilim beretin bilim ordasy da bar.Respublika boyynsha2 531 045 oqushy mektepte bilim alyp jatsa, sonyng 1 823 042-si qazaq últy. Al orys tilinde oqityn qazaq balalarynyng sany — 274 063. Qazaq tilinde oqyp jatqan orys últy — 2 969.(Respublikalyq statistika agenttigining derekteri boyynsha)Tәuelsizdik alghanymyzgha 20 jyl ótse de bodandyq әbden sanasyna sinip qalghan halqymyzdyng ishinde әli kýnge sol qúldyq psihologiyadan arylmay jýrgender bar. Óz ana tiline degen sýiispenshilik balabaqshadan, mektepten bastap qalyptasady. Yaghni, balandy orys synybyna bersen, erteng ol oryssha oilap, sol tilding mýddesine eriksiz qyzmet ete bastaydy. Biz býgin balalaryn orys mektebine aparu ýrdisi nege toqtalmay otyruynyng sebep-saldaryna ýniluge tyrystyq.

Qazaq mektebining bilimi tómen degenge kelispeymin

Tolghanay Orazaliyeva, №126 aralas liysey diyrekto-rynyng oqu isi jó-nindegi orynbasary: — Bizding mektep 1988 jyly ashylghannan beri taza orys tilinde bilim beretin oqu orny bolghan. Keyin qazaq mektebine degen súranys kóbeygen son, aralas mektepke ainaldy. Uaqyt óte kele qazaq synyptarynda balalardyng sany kóbeyip, orys synyptarynda balalar sany azayghannan keyin olar qyskardy. Qazirgi tanda 6-11 deyin ghana orys synyptary bar. Bolashaqta taza qazaq mektebine ainalamyz dep otyrmyz. Búryn jalpy bilim beretin mektep bolsaq, biylghy oqu jylynan bastap liysey degen atqa ie boldyq. Ayta ketetin jayt әli de orys synyptarynda qazaq balalarynyng sany barshylyq.

Osy kýni ata-ananyng arasynda «qazaq mektepterining bilimi tómen» degen qate pikir qaytadan kalyptasqan. Ózimning tuystarym, tanystarymnyng arasynda da sonday pikirdi estip jýrmin. «Bastauysh qazaq synyptarynda sabaq dúrys ót-peydi. Orys mektepterinde tәrtip, jýie, bilim de bar», — deydi. Men oghan mýlde kelispeymin. Bizding mentaliytetimiz orysqa qaraghanda basqasha bolar. Qazaqsha bitirgen balalar óte kishipeyil, ýlkendi syilaytyn bolyp keledi. Elimizdegi joghary oqu oryndarynan qazaq múghalimderi de bitirip jatyr. Mening tughan әkpem: «Balamdy orys synybyna beremin. Orys mektebin bitirgen balalar óz oilaryn ashyq aita alady, men qazaqsha oqyghandyqtan kóp nәrseni aitugha jýreksinip, óspey qaldym», — deydi. Men oghan: «Qazaq mektebin bitirgen balalar izetshil, ýlkendi syilaytyn, tәrbiyesi mýlde basqasha bolatyndyqtan, qartayghanda ózine jaqsy bolady, seni syilap, kómektesedi», — deymin.

Óziniz oilap qaranyzshy, Elbasy N.Nazarbaev ta, D.Qonaev ta jәne t.b myqty azamattarymyz qazaqsha oqyghan. Ol adamnyng sana-sezimi, týisigine baylanysty. Olar eki tildi de jaqsy mengergen. Kezindegi S.Seyfulliyn, A.Baytúrsynovtar da eki tildi jetik mengerip, eki tilde de sauatty jazghan. Sondyqtan da múnday jansaq pikirge mýlde kelispeymin. Men múny namysy joqtyqtan, patriottyq sezimning bol-mauynan dep oilaymyn. Keybireuler «qazaq mektebinde bilim nashar» deydi. Biz, yaghny oqu isi boyynsha mengerushiler múghalimderding sabaghyna ýnemi qatysyp otyratyndyqtan, qazaq synyptarynda kóptegen bilikti de bilimdi múghalimderding bar ekenin jaqsy bilemiz.

Ata-anagha nasihat aitu — bizding paryzymyz

Songzhan Moldasanova, №16 aralas mektep diyrek-torynyng oqu isi jó-nindegi orynbasary: — Bizge «balamdy mindetti týrde orys synybyna beremin, qazaq synybyna bermeymin» dep kelgen ata-ana joq. Orys synybynda qazaq balalarynyng sany kóp emes.

Tәuelsizdik alghan jyldary men bas-tauysh synypqa sabaq berdim. Sol kezde ata-analardyng balalaryn qazaq synybyna alyp kelgenderin kórdim. Ózge últtar da, sonyng ishinde orystar da qazaqshagha berip jatty. Bizding mektepke Altyngýl Zeynollaqyzy diyrektor bolyp kelgen-nen beri 1-4-ke deyin qazaq bastauysh synyptaryn ashty.

Sol qazaq synybynda oqyp jýrgen balasyn shygharyp, orysshagha bergen ata-ana da joq.

Bizde biylghy oqu jylynan bastap qazaqsha mektep aldy dayarlyq, yaghny sha-ghyn ortalyq ashyldy. Sonda qazaqtar orys balabaqshasynda tәrbiyelenip kel-gen balalaryn bizge әkeldi. Orystil-di ata-analardyng balasynyng sabaghyna kómektese almaytynyn bilip túrsa da «sәbiyim ana tilin bilsin» degen niyetpen qazaq synybyna berip jatqanyn kórgende, riza bolasyn.

Mektepke jaz mezgilinde ata-analar ba-lalarynyng qújattaryn ótkizuge keledi. Biz olargha «Balanyzdy qazaq bólimine beriniz. Siz ýide shama-sharqynyzsha ýiretseniz, bizding mektepting joghary sanatty, bilikti múghalimderi oqytady. Balanyz iygerip ketedi», — dep nasihat aitamyz.

Aghartu salasyna kezdeysoq kelgender bar

Sәule Tәjiqúlova, №95 orys mektebi diyrektorynyng oqu isi jónindegi orynbasa-ry: — Elimizdegi barlyq mektepterde 1 synyptan bastap qazaq tili terendetilip oqytylady. Qazaq әdebiyetining súraqtary ÚBT-da kóp kezdesetindikten, keyingi jyldary qazaq әdebiyetining ózi bólinip oqytylady degen mәsele múghalimderding úsynysymen kó-terilude. Bizding mektepte on shaqty qazaq tili mamany bolsa, onyng teng jartysy joghary sanatty mamandar.

Biz ay sayyn test ótkizip, qazaq tili mamandarynyng bilim dengeyin, sabaq beru sapasyn tekserip otyramyz. Biraq búl, әriyne, orys synybyn bitirgen bala qazaq tilin joghary dengeyde bilip shyghady degen sóz emes.

Bastauysh synyptargha arnalghan qazaq tili oqulyqtary tәuirleu bolghanmen, 5-ten 11-ge deyingi qazaq tili oqulyqtarynyng sapasy nasharlau.

Men bizge qazaq últ ókilderining balalaryn orys synybyna әkelgende, ne sebepti orys synybyna berip jatqanyn súraymyn. Sonda barlyghy derlik qazaq oqulyqtary, múghalimderining bilim den-geyi tómen ekenin, sol sebepti de orys synybyna berip jatqandyghyn aitady. Rasynda da qazaq synyptarynda bilim beru dengeyi tómen, aghartu salasyna kezdeysoq kelgen ústazdar kóp kezdesedi. Al orys mektebinde onday ýrdis joq.

Reseyding oqulyqtaryn audarghanymyz dúrys emes

Tatiyana Shumilova, № 95 orys mektebining diyrektory: — Men Últtyq testileu orta-lyghynyng «Qazaqstan tarihy» boyynsha test tapsyrmalarynyng eks-perti, qúrastyrushysymyn.

Bizding mektepte 31 últ ókili bilim alyp jatyr. Yaghny 827 oqushymyz bolsa, onyng 236-sy qazaq, 373-i orys. Qalghandary basqa últ ókilderi.

Endi bilim beru sapasy oqulyqtargha da tikeley baylanysty. Qazaq mektep-terindegi oqulyqtar kóp syngha úshyrap jatady. Alayda keyingi shyghyp jat-qan orys synyptaryna arnalghan oqu-lyqtardyng sapasy da asa jaqsy emes. Kezinde oqulyqtardy tek ghalymdar ghana jazdy. Áriyne, oqulyqtyng ózin jazugha ghalym qatysuy mindetti. Alayda oqushylarmen kýndelikti qarym-qatynas jasap, bala psihologiyasyn, mýmkindigin jaqsy mengergen mektep múghalimderi de qatyspasa bolmaydy. Ásirese, múghalimge arnalghan әdistemelik kórneki qúraldar, oqushylargha arnalghan didaktikalyq tapsyrmalardy múghalim jazu kerek. Qazirgi tanda oqulyq, kórneki qúraldardy jazugha mektep múghalimderi tartyla bastady. Sonymen qatar, bizde oqulyq jazghanda, elding mentaliyteti, salt-dәstýri, ereksheligi eskerilmeydi. Qanshama jyldar Resey elining oqulyqtaryn audaryp keldik. Ásirese Qazaqstan tarihy, til, Qazaqstan geografiyasy, әdebiyetin, yaghny gumanitarlyq pәn oqulyqtaryn jazghan-da mentaliytet eskerilu kerek, últtyq kaloritke negizdelui tiyis.

Reseyding oqulyqtary taza orys úl-tynyng ruhany dýniyesine negizdelip ja-zylghan. Ol qazaq eline jaramaydy. Al bizde solardan kóshirilip keldi. Belgili bir uaqytqa deyin osy jaghynan qiyndyq kórdik.

Qazirgi tanda oqulyqty jazghanda, mentaliytetti eskere bastady. Osy kýngi oqulyqtardyng sapasy kýnnen-kýnge jaqsaryp keledi.

9 orys synybynda bir ghana  orys bala bar

Gýljanat Omarova Erghaliqyzy, №24 aralas liysey diyrek-tory: — Bizding mektepte orys jәne qazaq synybyna da 7 synyptan bastap oqu-shylar bayqau arqyly qabyldanady. Búl — fizika-matematika baghytyndaghy bilim ordasy.

Egemendik alghan alghashqy jyldary barlyq qazaq balasyn qazaq mektebine bere bastady. Qazirgi tanda da orystildi bauyrlarymyzdyng kóbi balalaryn qazaq balabaqshasy men mektebine berude.

Mening mektebimde qazaq bólimindegi balalar sany orys bólimine qaraghanda әldeqayda kóp. Endi ata-analardan qazaq synybynda oqityn balasyn orys bólimine auystyru jóninde birde-bir ótinish týsken joq.

Jasyratyny joq, orys synyptarynda qazaq balalarynyng sany da kóp. Orys últynan mýlde az.

Respublikalyq ghylymy joba — oliym-piadalarda, halyqaralyq ghylymy jo-ba jarystardan da qazaq synybynyng balalary joghary nәtiyje kórsetip jýr. Qysqasha toqtalyp ótsem, osy ýstimizdegi jyly qantardyng 7-8-de qalalyq ghylymy joba jarysy ótti. Oghan bizden 27 bala qatyssa, onyng 16-sy jýldeli oryn aldy. Sonyn 12-si qazaq synybynyng oqushylary. 2001 jyldyng qazan aiynda Grekiyada ótken halyqaralyq fizika-matematika boyynsha pәndik olimpiadagha bizden 6 oqushy qatyssa, barlyghy da jýldeli oryngha ie bolyp qaytty. Sonyng 5-ui qazaq synybynda bilim alyp jatqan balalar. Songhy bes jylda respublikalyq ghylymy joba — olimpiadalardan bizding liyseyden 17 bala jenimpaz atansa, sonyng 12-si qazaq synybynyng oqushylary. Al halyqaralyq ghylymy joba jarystardan bizding bilim ordasynan 21 oqushy jenimpaz atansa, sonyng 16-sy qazaq synybynyng balalary. Ayta bersek, qazaq synybynda oqyp jatqan balalardyng bilim dengeyining joghary ekenin kórsetetin derekter kóp.

Qazaqstan tarihyn qazaq tilinde oqytamyz

Anastasiya Kirilova, jekemenshik orys mektebining Bas diyrektory:

— Bizde balabaqshanyng ashylghanyna alty jyl boldy. Sol balabaqshadan bastap qazaq tilin memlekettik til retinde ýiretip jatyrmyz. Sondyqtan bizding balalar qazaqsha tәp-tәuir sóileydi. Bizde qazaq últynyng balalary kóp. Negizinen, orys pen qazaq balalarynyng sany ten. Basqa últ ókilderi de bar.

Jekemenshik mektepting bir ereksheli-gi, memlekettik jalpy bilim beretin oqu oryndaryna qoyylatyn talap- mindettermen qatar balalardy oqytu boyynsha qosymsha baghdarlamalardy kirgize alady.

Mektep oqushylary «Qazaqstan ta-rihyn» qazaq tilinde jәne orys tilinde birdey ótedi. Endi taghy da keybir pәnderdi qazaq tilinde endiruge tyrysamyz.

Qazaqstan tarihyn qazaq tilinde bergen dúrys. Sebebi, búl — biz túratyn jerdin, elding ana tili.

Árbir qazaq patriot bolsyn

Altyngýl Zeynollaqyzy, №16 mektep diyrektory:

— Bizding mektep alghash ret 1936 jyly osy qazirgi bilim oshaghyna kórshiles jatqan shygharmashylyq ýiinde er balalar gimnaziyasy bolyp ashylghan. 1975 jyly jana ghimarat salynyp, osynda jalpy bilim beretin orys mektebi bolyp qayta ashyldy.

Shyndyghyn aitqanda, otbasynda qa-zaqsha sóilesetinder balalaryn qazaq synybyna beredi. Al, qalada tuyp-ósken, oryssha tәrbiyelengen ata-ana perzentin kóbine orys synybyna beredi. Men 2006 jyldyng oqu jylynan bastap osy mektepti basqarugha kelgeli beri bizding tóniregimizde túratyn qazaq ata-analardan qazaq synybyna degen súranys kóp boldy. Ózimde mektep manynda ornalasqan jataqhanalardy aralap kórip, ondaghy qaradomalaqtardyng kóp ekenin anghardym. Al jaqyn manda qazaq mektebi joq.

Sodan 1-4-ke deyin bastauysh qazaq synyptaryn ashyp jiberdim. Búl bastamany estigen orys ata-analar maghan kelip, qarsylyqtaryn bildirip jatty. Biraq bәribir de men eshtenege qaramastan qazaq balalaryna arnap qazaq synyptaryn ashtym. Balalardy oqytatyn múghalimderdi bayqau jariyalap, iriktep aldym. Men múghalimning bilim beru dengeyi, oqytu baghyty, ótilimi joghary bilimdi maman boluyn talap ettim. Yaghni, balagha qanshalyqty bilim, tәrbie bere alady? Soghan qatang nazar audardym. Ózim ana bolghasyn, ústazdyng eng aldymen ana bolghanyn qaladym. Sebebi, ústazdyng balagha meyirimi dúrys bolu kerek.

Qazaq synyptarynda bir ghana jas maman bar. Qalghandary kórgeni men týigeni kóp dәrejeli, baysaldy, saliqaly ýlken kisiler. Endi ózim qazaq synybyn moynyma jauapkershilik arta otyryp ashqan son, kadrdyng bilim dengeyining joghary boluyna jәne qazaq synybynda oqyp jatqan oqushylardyng orys synybynan kem emes bilim aluyna mәn berdim.

Mening bauyrlarym, tanystarym orys-tildi bolsa da, balalaryn maghan qazaq synyptaryna berip jatyr. Árbir qazaq «men eng aldymen óz elimning perzentimin» dep esepteu kerek. Qazaq el bolamyn dese, besigin týzeu kerek.

Men, mәselen, orys tilinde oqysam da, ýide ata-anam, ata-әjem bizben qazaqsha sóilesetin. Ákem bizge «ýide qazaqsha sóilender» dep talap qoyatyn. Men oryssha súrasam, tek qazaq tilinde jauap beretin.

Qol astymda enbek etip jatqan orys últynyng ókilderi qazaq tilin jaqsy týsinedi. Olar tilge beyimdelgen. Orys halqy aqyryndap qazaqsha ýirenip jatyr dep aitugha bolady.

Eki balam da orys synybynda oqidy

Gýljamal Qúrmanbaeva, №16 mektepting 4 qazaq synybynyng jetekshisi: — Búl mektepting tarihynda alghash ret 2007 jyly qazaq synyptary ashyldy. Endi alghashqy qazaq synybyn 1 synyptan bastap 4 synypqa deyin oqytyp kele jatyrmyn. Búl balalar óte zerek, daryndy. Sonymen qatar, úldarymyz qalalyq, oblystyq sport jarystarynan altyn, qola medalidar alyp, bizdi quantyp jatsa, al qyz balalarymyz óner bayqaularynan jýldeli oryndar alyp jýr. Bir sózben aitqanda, jan-jaqty damyp, ósip keledi.

Men osy maqalany jazu bary-synda orys mektebinde oqyp jat-qan balalardyng ata-anasynyng birnesheuimen sóilesken edim. Sonda keybiri qazaq mektepterining bilim beru dengeyi orys synyptaryna qaraghanda tómen ekenin, sol sebepti balasynyng bolashaghyn oilaghandyqtan orys synybyna bergenderin aitsa, al bir ata-analar balasyn orys mektebine qazaq tilindegi oqytu jýiesine kónili tolmaghandyqtan emes, eki tildi de bilsin degen niyetpen bergenderin aityp ótti.

Saltanat: — Balam jekemenshik orys mektebinde oqidy. Ózimiz qazaq tilinde mektepti de, joghary oqu ornyn da bitirdik. Ýide balalarmen qazaqsha sóilesemiz. Ata-әjesimen aqyldasyp, orys tilin de jetik mengersin degen oimen orys mektebine berdik.

Jazira Doskeeva: — Eki balam da orys synybynda oqidy. Bir balam ze-rektigine baylanysty 5 jasynda birinshi synypqa barsa, ekinshi balam 4 jasynda mektepke dayarlyq bólimine baryp, qazir oqyp jatyr. Endi biz balamyzdy orys synybyna qazaq tilin mensinbegendikten әlde qazaq mektepterinde bilim beru sa-pasy nashar dep oilaghandyqtan bergen joqpyz. Ýide tek qazaqsha sóilesemiz. Tek orys tilin de ýirensin dep berdik. Ózimiz qazaqsha oqydyq.

Al aty-jónderin mýlde aitqysy kel-megen ýsh balanyng ata-anasy:

— Balalarymnyng barlyghy da orys mektebinde oqidy. Sebebi qazaq synyp-tarynyng bilim beru dengeyi tómen,—deydi.

Balamdy qazaq tilin bilsin dep berdim

Qazirgi uaqytta qazaq synyptarynda oqyp jatqan ózge últ ókilderi de bar eken. Yaghni, úighyr, ózbek, týrik siyaqty týrki tildes, bauyrlas elderdi aitpaghanda, orys, ukrain t.b. slavyan últtary da kezdesedi. Áriyne, olardyng sany asa kóp emes. Degenmen de ózge últtyng qazaq tilining bolashaghyn moyyndap, balasynyng keleshegin oilap, qazaq mektepterine berip jatqany kónilimizge demeu úyalatady. Al balalaryn óz ana tilin mensinbey, orys synybyna jetektep aparyp jýrgen qazaq bauyrlarymyzdyng azaymay túrghany da ókinishti-aq.

Ekaterina Ahmetiyanova, ata-ana:

— Men ózim ukrain últynyng qyzymyn. Al jarym qazaq últynyng azamaty. Joldasym orys tilinde bilim alghandyq-tan, ana tilin asa jaqsy bilmeydi. Biz qy-zymyzdy qazaq jerinde túryp, enbek etip jatqandyqtan «memlekettik tildi bilsin, ýirensin, bolashaqta qajet bolady» degen niyetpen taza qazaq mektebine berdik. Sebebi, biz osy tilding Otanyn-da ómir sýrip jatyrmyz. Qyzymyzdyng keleshegin oilaghandyqtan osylay sheshtik, — deydi.

P.S.

Daghys-tannyng belgili aqyny, avar tilining janashyry Rasul Ghamzatov: «Kez kelgen halyqtyng ómiri — onyng tilinde», — degen eken. Búl sózding mənisi zor. Tili joyylghan elding ózi de joghalady. Jer betinde osylay ýstemdigi zor tilderding qysymymen jútylyp ketken tilder kóp. Kezinde qazaqtyng maqtanyshy, ghúlama jazushysy M.Əuezov: «El bolam desen, besigindi týze», — dep beker aitpaghan bolar. Endeshe, qazaq tilining ayasyn keneytip, damytamyz desek, ərbir qazaq óz balasyn ana tilinde oqytatyn mektepke beruge mindetti. Tek sonda ghana el bolyp qalamyz.

Mira Mayshyghúlova

http://kazakzaman.kz/kz/newsDetail_getNewsById.action?newsId=53648