Qazirgi Bilim jәne ghylym ministri Erlan Saghadiyevke Alashtyng birtura úly Smaghúl Sәduaqasovtyn «Qazaqstandaghy halyq aghartu mәselelleri» atty bayandamasyn bir oqytyp alu kerek sekildi.

Smaghúl Sәduaqasov (1900-1933) – Alashtyng aibatynan at ýrketindey ardager úldarynyng biri edi.

Qogham jәne últ qayratkeri nebәri 33 jasynda Mәskeude belgisiz jaghdayda qaytys bolyp, sýiek kýli órtelgen alghashqy qazaqtyng birine ainaldy. 2011 jyldary Marqúmnyng sýiek kýli Astanagha jetkizilip, 2013 jyly jer qoynyna tapsyryldy. Qysqa ghana ghúmyrynda últyna óshpestey izgi isterimen enbek sinirgen azamatymyzdyng ghúmyr joly tym kýrdeli, sayasy kýres joly óte belsendi  bolghan-dy. Qazirgi «Enbekshil qazaq» (Egemen Qazaqstan) gazetin basqardy. Respublikalyq aghartu mekemesining basshylyq júmysyn da atqarghan. Qazaqstanda halyq aghartu júmystarynyng qazirgi jayy men bolashaqtaghy bet alysy turaly jalpy Qazaqstan múghalimderining birinshi tobynda jasaghan «Qazaqstandaghy halyq aghartu mәseleleri» atty bayandamasynyng «Oqu qúraldary jәne til turaly» bólimin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz!

Búl bayandama sol kýrdeli kezendegi halyq aghartu isining qay baghytta, qanday dengeyde ekenin biluimizge mýmkindik tudarady.  Joghary synyptarda key pәnderdi shet tilinde oqytu mәselesi de aitylghan.

«Qazaqstandaghy halyq aghartu mәseleleri» atty  S. Saduaqasov bayandamasy

Qazaqstanda halyq aghartu mәseleleri

Qazaqstanda halyq aghartu júmystarynyng qazirgi jayy men bolashaqtaghy bet alysy turaly jalpy Qazaqstan múghalimderining birinshi tobynda jasaghan Saduaqasúlynyng bayandamasy /  1927 jyl fevrali. Qyzylorda.

Dokolad t. Sadvakasova o sostoyaniy y prespektivah dela narodnogo obrazovaniya v Kazakstane sdelannyiim na 1-m vse Kazakskom uchiyteliskom sezd v g.Kyzyl – Orde. Fevralya 1927 g.

Saduaqasov Smaghúl

Qyzylorda : Qazaq memleket baspasy

1927 jyl.  29 bet. 2000 dana .

Oqu qúraldar jәne til turaly

Jogharymen baylanystyra men oqu qúraldaryna da qaghylyp ótpekshimin. Búl mәsele: qazaq mektepterinde óte nashar kýide. Bizding ótkendegi tarihymyz túldyr bolarlyq esh nәrse qaldyrmaq týgil, qazirgige sabaq bolarlyq ta esh nәrse bere almady.

Sonymen oqu qúraldaryn biz tónkeristen beri ghana shyghara bastadyq. Onyng ýstine 1913 jylgha deyin qazaqtyng ózine arnalghan qarpi bolmady, biz arab emlesin paydalandyq; 1915 jylgha sheyin qazaqsha til qúraldary bolmady; 1913 jylgha sheyin qazaqtyng baspasózi de bolghan joq. Qazaq arasyndaghy moldalar aqsaqaldargha «Áuliyelerdin» ómirin surettegen «Zarqúm», «Ker bala» sekildi arab ertegilerin aityp úiytty. Búl kitaptardy Qazandaghy bir tatar kópesi bastyryp shygharushy edi.

Bizge qazir de bәrin de janadan shygharugha tura kelip otyr. Búl jolda bizge kezdesip otyrghan qiynshylyqtar kóp. Birinshi,  oqu qúraldaryn jazatyn adamdardyng bizde sany shaghyn, ylghy oqu kitabyn jazugha ghana jalghyz Baytúrsynúly... Basqa adamymyz joq. Biz búl júmysty basqa isten qoldyng bosanuyna qaratyp keldik. Biraq oqu kitabyn jazu degen jenil júmys emes. Múny óleng syqyldandyryp jaza salugha bolmaydy. Áriyne, óleng jazu da onay emes qoy! Biraq aqyn adam onsha qinalmay-aq jaza salsa kerek, keyde aqyn emesterding de óleng jaza salatyn әdeti  bizde bar. Oqu kitaptaryn jazu ýshin qúry hat tanityn boluy jetpeydi, jazushy oqytu ghylymyna jetik bolu kerek; balalardyng psihologiyasyn bilui kerek. Jalpy alghanda oqymysty adam boluy kerek. Áytpegende payda ornyna ziyan shyghuy mýmkin. Adamdy búzyp bitirgennen de, oghan esh nәrseni oqytpaghannyng ózi artyq. Eger dúrys oqytamyz desek, oghan jaqsy kitap kerek. Jaqsy kitaptardy jazu ýshin adamnyng bilimdi boluy shart.

Men aghartu mekemesining bastyghy bolghanymnan osy kýngi qyzmetkerimizding isine zarlanbay amalym joq. Qolynan is keletinder «manyzdy» júmystargha bir shyghyp ketse, qyzmetke ilgerilikting kýshtiliginen, jastar da tiyisti bilimdi almay jatyp júmysqa jegilip ketedi. Oqu kitaptaryn jazudyng bir jerinde komissar bolyp otyrudan kem emes ekendigin biletin adam bizde siyrek. Biz búghan kýshti saluymyz kerek, әsirese oqytushylar kirisui kerek. Biz aldymen oqytushylargha kóz tigemiz.

Senderding aralarynnan oqytu júmysyna jetik adamdar shyghyp, oqu kitaptaryn jazugha kirisui tiyis. Múny isteu ýshin oqu kitaptaryn qolgha alyp zerttep, is jýzinde synaularyng kerek,  jalghyz oqytu jaghynan ghana emes, jalpy manyz jaghynan da kitaptyng qalay ekendigin ashu kerek. Óitkeni búl jaghy kónildegidey emes. Bizding oqytushylarymyzdyng aldynda túrghan úly júmystyng biri – qazaq mektepterinde últtyq oqu kitaphanalarynyng negizin qúru. Búl júmysty biz әlimizden kelgenshe istep kelemiz, múny biz kýsheytuimiz kerek. Kýsheytkende aldymen oqytushylardyng kýshimen kýsheytuimiz kerek.

Orys mektepterinde búl mәsele nashar emes. Biraq, Qazaqstan jaghdayyn eske alghanda múnda da isteytin ister kóp. Bәring de bilsender kerek, qazirgi oqytudyng negizi – elding sharuashylyghy, sol jerding túrmysy, kompleks әdisi men oqytudyng negizi – aimaqtanu mәselesine tireledi. Olay bolsa, biz kitapty Qazaqstan ýshin ghana emes, әr guberniyanyng ózine arnap jazuymyz kerek. Sondyqtan orys oqytushylarynyng mindeti: Mәskeuden jibergen kitabyn ghana qanaghat qylmay, ózderi de jazugha kirisip, Kenesti Qazaqstan eline kózin salyp qarauy kerek! Bizding Kenester odaghynan ózgesheligimiz, qazaq bolghandyghymyz ghana emes, orys bolsyn, qazaq bolsyn  jalpy Qazaqstan bolyp birikkende keybir ózgesheligimiz bar. Sondyqtan da birneshe últ qosylyp bir Respublika bolyp otyrmyz. Osy ózgesheligimizdi anyqtap, júmysymyzdy osyghan dәleldep keltiru jóninde orys oqytushylarynyng aldynda iri júmystar túr.

Oqu qúraldary turaly sózimizding ayaghynda aittynym: qazaq mektepteri turaly: bastauysh mektepterge oqu qúraldaryn әzirleu jaghyndamyz; al orta mektepter men joghary mektepter turaly josparymyzdy tym kenitip jibermeymiz, óitkeni  búl mektepterge kerekti kitaptardy әzirleytin adamymyz joq. Onyng ýstine oqytushylarymyz da jetkiliksiz – orta dәrejeli mektepterimiz osy kýnge sheyin oryssha oqytu men keledi. Key bir joldastar búdan ózinshe maghyna shygharyp, bizding sayasatymyzdy búrynghy missionerler sayasaty men bir degisi keledi. Men búghan qosylmaymyn. Missionerler shkolynyng negizi jalghyz oryssha oqytuda (búl – missionerler shkolynyng qúraly ghoy) ghana emes. Sol alghan bilimin kimning paydasyna júmsaluda. Biz mektebimizding jemisin, enbekshilerge jegizbekpiz. Olay bolsa, tehnikumdardan oqyp shyqqandar orysshalap ketedi deuge qauip joq, jas agronomdarymyz, dәrigerlerimiz, basqa mamandarymyz artyq til bilse, az da bolsa bilimi artylsa, búdan keler olargha ziyan joq.

Orta mektepter, joghary dәrejeli bilim oryndary qazirshe orys tilinde oqytu kerek dep qaymyqpay aita alamyz. Búghan olay deytinimiz, qazaqtyng bastauysh mektepteri men orta dәrejeli mektepterding arasyn baylanystyru kerek deymiz. Bizding múghalimderimiz oryssha jetilip, mektepterding songhy klastarynda oryssha oqyta alarlyq bolulary kerek.

Birsypyra joldastar maghan qaghaz jazady. Mening boljauym teriske ketpegen eken. Olar jazghan qaghazynda bylay deydi: «Mektepterge orys tilin kirgizu eski sayasatqa, missionerler sayasatyn qaytalau emes pe?» deydi. Búl turaly aitatynymyz: biz mektepterge orys tilin kirgizuge úsynsaq, patsha ókimeti sekildi sol orys tilin jaqsy kórgendikten emes, bizding basqa sharamyz bolmay otyr. Orta dәrejeli mektepterimiz týgil, birinshi basqysh mektepterimiz de oqu qúraldary jaghynan qamsyzdana almay otyrghanyn Sizder bilsenizder kerek?! Olay bolsa, orta dәrejeli mektepterge qazaq tilinde dayyndalghan kitaptar joq bolsa, oqytushy múghalim joq bolsa, ne qylmaqshymyz?! Auyldyq mektepte tymyrayyp otyra bermekshimiz be?! Meninshe, esi bar qazaq, әsirese, múghalimder múny aitpasa kerek.

Biz orys tilimen mәngi oqyta beru kerek dep aitpaymyz. Mýmkindigi bar jerinde qazaqshasy kerek. Qyzylorda da Qazaq instituty bar. Múndaghy oqytushylar orta dәrejeli mektepterde oqyta alady degen qazaq oqytushylary. Oqytuy әdemi. Biraq osy institut syqyldanyp әr qaladan da asha beruge oqytushylardy taba almaymyz ghoy.

Sondyqtan esh mýmkindigi bolmaghan song orta dәrejeli mektepterge biz orys tilin jýrgizip otyrmyz. Óne boyy osy boyymyzben kete beremiz dep aitpaymyz. Aqyryndap otyryp orta dәrejeli mektepterge oqu qúraldaryn әzirley bermekshimiz. Mәdeny kýshterimiz kóbeygen sayyn kitap sanyn da ósire bermekshimiz.

Búl jerde bir mysal kórsete óteyin: Japon elining oqu tarihy men qanshalyq tanystaryng baryn bilmeymin. Áytse de olardyng qúldyq túrmystan mәdeniyetke qalay órlegenin aityp ótkim keledi. 1856 jyly Japon eli bizding Qaraqalpaq sekildi el edi. 50 jyldyng ishinde mәdeniyetti el boldy. Japon eli osynsha tez órkendegende óz tilimen órkendegen joq. Bilimdi aghylshyn tili men bastap edi.

Olardyng orta dәrejeli oqu mektepteri 20 -  ghasyrdyng ayaghyna deyin aghylshyn tilinde bolyp keldi. Uniyversiytetterining japon tiline kóshkeni jaqyn arada ghana. Keybir uniyversiytetterinde professorlar osy kýnge sheyin aghylshyn tilinde sabaq beredi.

Bilim kitaptary osy kýnge sheyin kóbinde aghylshyn tilinde basylady. Sanaq júmysy da aghylshyn tilinde. Mine, búl japon elining shet tilden qansha paydalanghandyghyn ashyp kórsetedi.

Bizding Qazaqstanda meninshe әrbir qaazaq oryssha bilui kerek de, orys – qazaqsha bilui kerek! Múnday kýy bolsa, óte jaqsy bolar edi. Shynynda búghan ekinshi kózben qaraugha bolmaydy. Óitkeni, Kenes mektepteri tar últshyldyqtan aulaq qoy.

8-9-10 better

Smaghúl qaytys bolghanda qazasyna qatty  qayghyrghandardyng biri Maghjan edi.

Jas Symaghúl ýzdik tughan bala eken,

Baytaq elge asqar tauday pana eken.

Sol baladan, sol panadan aiyrylghan

Qayran qazaq, orny tolmas jara eken！

P.S.

Últy ýshin óshpes iz qaldyrghan Alash azamattarynyng enbegining jenisi men jemisi býgingi tәuelsiz  Qazaq eli. Tәuelsizdigimiz mәngi bolghay!

Myrzaghaly Abay

Abai.kz