قازىرگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆكە الاشتىڭ ءبىرتۋرا ۇلى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ «قازاقستانداعى حالىق اعارتۋ ماسەلەللەرى» اتتى بايانداماسىن ءبىر وقىتىپ الۋ كەرەك سەكىلدى.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ (1900-1933) – الاشتىڭ ايباتىنان ات ۇركەتىندەي ارداگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى ەدى.

قوعام جانە ۇلت قايراتكەرى نەبارى 33 جاسىندا ماسكەۋدە بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولىپ، سۇيەك كۇلى ورتەلگەن العاشقى قازاقتىڭ بىرىنە اينالدى. 2011 جىلدارى مارقۇمنىڭ سۇيەك كۇلى استاناعا جەتكىزىلىپ، 2013 جىلى جەر قوينىنا تاپسىرىلدى. قىسقا عانا عۇمىرىندا ۇلتىنا وشپەستەي ىزگى ىستەرىمەن ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتىمىزدىڭ عۇمىر جولى تىم كۇردەلى، ساياسي كۇرەس جولى وتە بەلسەندى  بولعان-دى. قازىرگى «ەڭبەكشىل قازاق» (ەگەمەن قازاقستان) گازەتىن باسقاردى. رەسپۋبليكالىق اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باسشىلىق جۇمىسىن دا اتقارعان. قازاقستاندا حالىق اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ قازىرگى جايى مەن بولاشاقتاعى بەت الىسى تۋرالى جالپى قازاقستان مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىرىنشى توبىندا جاساعان «قازاقستانداعى حالىق اعارتۋ ماسەلەلەرى» اتتى بايانداماسىنىڭ «وقۋ قۇرالدارى جانە ءتىل تۋرالى» ءبولىمىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز!

بۇل بايانداما سول كۇردەلى كەزەڭدەگى حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ قاي باعىتتا، قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن بىلۋىمىزگە مۇمكىندىك تۋدارادى.  جوعارى سىنىپتاردا كەي پاندەردى شەت تىلىندە وقىتۋ ماسەلەسى دە ايتىلعان.

«قازاقستانداعى حالىق اعارتۋ ماسەلەلەرى» اتتى  س. سادۋاقاسوۆ بايانداماسى

قازاقستاندا حالىق اعارتۋ ماسەلەلەرى

قازاقستاندا حالىق اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ قازىرگى جايى مەن بولاشاقتاعى بەت الىسى تۋرالى جالپى قازاقستان مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىرىنشى توبىندا جاساعان سادۋاقاسۇلىنىڭ بايانداماسى /  1927 جىل فەۆرال. قىزىلوردا.

دوكولاد ت. سادۆاكاسوۆا و سوستوياني ي پرەسپەكتيۆاح دەلا نارودنوگو وبرازوۆانيا ۆ كازاكستانە سدەلاننىيم نا 1-م ۆسە كازاكسكوم ۋچيتەلسكوم سەزد ۆ گ.كىزىل – وردە. فەۆراليا 1927 گ.

سادۋاقاسوۆ سماعۇل

قىزىلوردا : قازاق مەملەكەت باسپاسى

1927 جىل.  29 بەت. 2000 دانا .

وقۋ قۇرالدار جانە ءتىل تۋرالى

جوعارىمەن بايلانىستىرا مەن وقۋ قۇرالدارىنا دا قاعىلىپ وتپەكشىمىن. بۇل ماسەلە: قازاق مەكتەپتەرىندە وتە ناشار كۇيدە. ءبىزدىڭ وتكەندەگى تاريحىمىز تۇلدىر بولارلىق ەش نارسە قالدىرماق تۇگىل، قازىرگىگە ساباق بولارلىق تا ەش نارسە بەرە المادى.

سونىمەن وقۋ قۇرالدارىن ءبىز توڭكەرىستەن بەرى عانا شىعارا باستادىق. ونىڭ ۇستىنە 1913 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ وزىنە ارنالعان قارپى بولمادى، ءبىز اراب ەملەسىن پايدالاندىق; 1915 جىلعا شەيىن قازاقشا ءتىل قۇرالدارى بولمادى; 1913 جىلعا شەيىن قازاقتىڭ ءباسپاسوزى دە بولعان جوق. قازاق اراسىنداعى مولدالار اقساقالدارعا «اۋليەلەردىڭ» ءومىرىن سۋرەتتەگەن «زارقۇم»، «كەر بالا» سەكىلدى اراب ەرتەگىلەرىن ايتىپ ۇيىتتى. بۇل كىتاپتاردى قازانداعى ءبىر تاتار كوپەسى باستىرىپ شىعارۋشى ەدى.

بىزگە قازىر دە ءبارىن دە جاڭادان شىعارۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. بۇل جولدا بىزگە كەزدەسىپ وتىرعان قيىنشىلىقتار كوپ. ءبىرىنشى،  وقۋ قۇرالدارىن جازاتىن ادامداردىڭ بىزدە سانى شاعىن، ىلعي وقۋ كىتابىن جازۋعا عانا جالعىز بايتۇرسىنۇلى... باسقا ادامىمىز جوق. ءبىز بۇل جۇمىستى باسقا ىستەن قولدىڭ بوسانۋىنا قاراتىپ كەلدىك. بىراق وقۋ كىتابىن جازۋ دەگەن جەڭىل جۇمىس ەمەس. مۇنى ولەڭ سىقىلداندىرىپ جازا سالۋعا بولمايدى. ارينە، ولەڭ جازۋ دا وڭاي ەمەس قوي! بىراق اقىن ادام ونشا قينالماي-اق جازا سالسا كەرەك، كەيدە اقىن ەمەستەردىڭ دە ولەڭ جازا سالاتىن ادەتى  بىزدە بار. وقۋ كىتاپتارىن جازۋ ءۇشىن قۇرى حات تانيتىن بولۋى جەتپەيدى، جازۋشى وقىتۋ عىلىمىنا جەتىك بولۋ كەرەك; بالالاردىڭ پسيحولوگياسىن ءبىلۋى كەرەك. جالپى العاندا وقىمىستى ادام بولۋى كەرەك. ايتپەگەندە پايدا ورنىنا زيان شىعۋى مۇمكىن. ادامدى بۇزىپ بىتىرگەننەن دە، وعان ەش نارسەنى وقىتپاعاننىڭ ءوزى ارتىق. ەگەر دۇرىس وقىتامىز دەسەك، وعان جاقسى كىتاپ كەرەك. جاقسى كىتاپتاردى جازۋ ءۇشىن ادامنىڭ ءبىلىمدى بولۋى شارت.

مەن اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولعانىمنان وسى كۇنگى قىزمەتكەرىمىزدىڭ ىسىنە زارلانباي امالىم جوق. قولىنان ءىس كەلەتىندەر «ماڭىزدى» جۇمىستارعا ءبىر شىعىپ كەتسە، قىزمەتكە ىلگەرىلىكتىڭ كۇشتىلىگىنەن، جاستار دا ءتيىستى ءبىلىمدى الماي جاتىپ جۇمىسقا جەگىلىپ كەتەدى. وقۋ كىتاپتارىن جازۋدىڭ ءبىر جەرىندە كوميسسار بولىپ وتىرۋدان كەم ەمەس ەكەندىگىن بىلەتىن ادام بىزدە سيرەك. ءبىز بۇعان كۇشتى سالۋىمىز كەرەك، اسىرەسە وقىتۋشىلار كىرىسۋى كەرەك. ءبىز الدىمەن وقىتۋشىلارعا كوز تىگەمىز.

سەندەردىڭ ارالارىڭنان وقىتۋ جۇمىسىنا جەتىك ادامدار شىعىپ، وقۋ كىتاپتارىن جازۋعا كىرىسۋى ءتيىس. مۇنى ىستەۋ ءۇشىن وقۋ كىتاپتارىن قولعا الىپ زەرتتەپ، ءىس جۇزىندە سىناۋلارىڭ كەرەك،  جالعىز وقىتۋ جاعىنان عانا ەمەس، جالپى ماڭىز جاعىنان دا كىتاپتىڭ قالاي ەكەندىگىن اشۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل جاعى كوڭىلدەگىدەي ەمەس. ءبىزدىڭ وقىتۋشىلارىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ۇلى جۇمىستىڭ ءبىرى – قازاق مەكتەپتەرىندە ۇلتتىق وقۋ كىتاپحانالارىنىڭ نەگىزىن قۇرۋ. بۇل جۇمىستى ءبىز الىمىزدەن كەلگەنشە ىستەپ كەلەمىز، مۇنى ءبىز كۇشەيتۋىمىز كەرەك. كۇشەيتكەندە الدىمەن وقىتۋشىلاردىڭ كۇشىمەن كۇشەيتۋىمىز كەرەك.

ورىس مەكتەپتەرىندە بۇل ماسەلە ناشار ەمەس. بىراق، قازاقستان جاعدايىن ەسكە العاندا مۇندا دا ىستەيتىن ىستەر كوپ. ءبارىڭ دە بىلسەڭدەر كەرەك، قازىرگى وقىتۋدىڭ نەگىزى – ەلدىڭ شارۋاشىلىعى، سول جەردىڭ تۇرمىسى، كومپلەكس ءادىسى مەن وقىتۋدىڭ نەگىزى – ايماقتانۋ ماسەلەسىنە تىرەلەدى. ولاي بولسا، ءبىز كىتاپتى قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، ءار گۋبەرنيانىڭ وزىنە ارناپ جازۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ورىس وقىتۋشىلارىنىڭ مىندەتى: ماسكەۋدەن جىبەرگەن كىتابىن عانا قاناعات قىلماي، وزدەرى دە جازۋعا كىرىسىپ، كەڭەستى قازاقستان ەلىنە كوزىن سالىپ قاراۋى كەرەك! ءبىزدىڭ كەڭەستەر وداعىنان وزگەشەلىگىمىز، قازاق بولعاندىعىمىز عانا ەمەس، ورىس بولسىن، قازاق بولسىن  جالپى قازاقستان بولىپ بىرىككەندە كەيبىر وزگەشەلىگىمىز بار. سوندىقتان دا بىرنەشە ۇلت قوسىلىپ ءبىر رەسپۋبليكا بولىپ وتىرمىز. وسى وزگەشەلىگىمىزدى انىقتاپ، جۇمىسىمىزدى وسىعان دالەلدەپ كەلتىرۋ جونىندە ورىس وقىتۋشىلارىنىڭ الدىندا ءىرى جۇمىستار تۇر.

وقۋ قۇرالدارى تۋرالى ءسوزىمىزدىڭ اياعىندا ايتتىنىم: قازاق مەكتەپتەرى تۋرالى: باستاۋىش مەكتەپتەرگە وقۋ قۇرالدارىن ازىرلەۋ جاعىندامىز; ال ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى مەكتەپتەر تۋرالى جوسپارىمىزدى تىم كەڭىتىپ جىبەرمەيمىز، ويتكەنى  بۇل مەكتەپتەرگە كەرەكتى كىتاپتاردى ازىرلەيتىن ادامىمىز جوق. ونىڭ ۇستىنە وقىتۋشىلارىمىز دا جەتكىلىكسىز – ورتا دارەجەلى مەكتەپتەرىمىز وسى كۇنگە شەيىن ورىسشا وقىتۋ مەن كەلەدى. كەي ءبىر جولداستار بۇدان وزىنشە ماعىنا شىعارىپ، ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدى بۇرىنعى ميسسيونەرلەر ساياساتى مەن ءبىر دەگىسى كەلەدى. مەن بۇعان قوسىلمايمىن. ميسسيونەرلەر شكولىنىڭ نەگىزى جالعىز ورىسشا وقىتۋدا (بۇل – ميسسيونەرلەر شكولىنىڭ قۇرالى عوي) عانا ەمەس. سول العان ءبىلىمىن كىمنىڭ پايداسىنا جۇمسالۋدا. ءبىز مەكتەبىمىزدىڭ جەمىسىن، ەڭبەكشىلەرگە جەگىزبەكپىز. ولاي بولسا، تەحنيكۋمداردان وقىپ شىققاندار ورىسشالاپ كەتەدى دەۋگە قاۋىپ جوق، جاس اگرونومدارىمىز، دارىگەرلەرىمىز، باسقا ماماندارىمىز ارتىق ءتىل بىلسە، از دا بولسا ءبىلىمى ارتىلسا، بۇدان كەلەر ولارعا زيان جوق.

ورتا مەكتەپتەر، جوعارى دارەجەلى ءبىلىم ورىندارى قازىرشە ورىس تىلىندە وقىتۋ كەرەك دەپ قايمىقپاي ايتا الامىز. بۇعان ولاي دەيتىنىمىز، قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەپتەرى مەن ورتا دارەجەلى مەكتەپتەردىڭ اراسىن بايلانىستىرۋ كەرەك دەيمىز. ءبىزدىڭ مۇعالىمدەرىمىز ورىسشا جەتىلىپ، مەكتەپتەردىڭ سوڭعى كلاستارىندا ورىسشا وقىتا الارلىق بولۋلارى كەرەك.

ءبىرسىپىرا جولداستار ماعان قاعاز جازادى. مەنىڭ بولجاۋىم تەرىسكە كەتپەگەن ەكەن. ولار جازعان قاعازىندا بىلاي دەيدى: «مەكتەپتەرگە ورىس ءتىلىن كىرگىزۋ ەسكى ساياساتقا، ميسسيونەرلەر ساياساتىن قايتالاۋ ەمەس پە؟» دەيدى. بۇل تۋرالى ايتاتىنىمىز: ءبىز مەكتەپتەرگە ورىس ءتىلىن كىرگىزۋگە ۇسىنساق، پاتشا وكىمەتى سەكىلدى سول ورىس ءتىلىن جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، ءبىزدىڭ باسقا شارامىز بولماي وتىر. ورتا دارەجەلى مەكتەپتەرىمىز تۇگىل، ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپتەرىمىز دە وقۋ قۇرالدارى جاعىنان قامسىزدانا الماي وتىرعانىن سىزدەر بىلسەڭىزدەر كەرەك؟! ولاي بولسا، ورتا دارەجەلى مەكتەپتەرگە قازاق تىلىندە دايىندالعان كىتاپتار جوق بولسا، وقىتۋشى مۇعالىم جوق بولسا، نە قىلماقشىمىز؟! اۋىلدىق مەكتەپتە تىمىرايىپ وتىرا بەرمەكشىمىز بە؟! مەنىڭشە، ەسى بار قازاق، اسىرەسە، مۇعالىمدەر مۇنى ايتپاسا كەرەك.

ءبىز ورىس تىلىمەن ماڭگى وقىتا بەرۋ كەرەك دەپ ايتپايمىز. مۇمكىندىگى بار جەرىندە قازاقشاسى كەرەك. قىزىلوردا دا قازاق ينستيتۋتى بار. مۇنداعى وقىتۋشىلار ورتا دارەجەلى مەكتەپتەردە وقىتا الادى دەگەن قازاق وقىتۋشىلارى. وقىتۋى ادەمى. بىراق وسى ينستيتۋت سىقىلدانىپ ءار قالادان دا اشا بەرۋگە وقىتۋشىلاردى تابا المايمىز عوي.

سوندىقتان ەش مۇمكىندىگى بولماعان سوڭ ورتا دارەجەلى مەكتەپتەرگە ءبىز ورىس ءتىلىن جۇرگىزىپ وتىرمىز. ونە بويى وسى بويىمىزبەن كەتە بەرەمىز دەپ ايتپايمىز. اقىرىنداپ وتىرىپ ورتا دارەجەلى مەكتەپتەرگە وقۋ قۇرالدارىن ازىرلەي بەرمەكشىمىز. مادەني كۇشتەرىمىز كوبەيگەن سايىن كىتاپ سانىن دا وسىرە بەرمەكشىمىز.

بۇل جەردە ءبىر مىسال كورسەتە وتەيىن: جاپون ەلىنىڭ وقۋ تاريحى مەن قانشالىق تانىستارىڭ بارىن بىلمەيمىن. ايتسە دە ولاردىڭ قۇلدىق تۇرمىستان مادەنيەتكە قالاي ورلەگەنىن ايتىپ وتكىم كەلەدى. 1856 جىلى جاپون ەلى ءبىزدىڭ قاراقالپاق سەكىلدى ەل ەدى. 50 جىلدىڭ ىشىندە مادەنيەتتى ەل بولدى. جاپون ەلى وسىنشا تەز وركەندەگەندە ءوز تىلىمەن وركەندەگەن جوق. ءبىلىمدى اعىلشىن ءتىلى مەن باستاپ ەدى.

ولاردىڭ ورتا دارەجەلى وقۋ مەكتەپتەرى 20 -  عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن اعىلشىن تىلىندە بولىپ كەلدى. ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ جاپون تىلىنە كوشكەنى جاقىن ارادا عانا. كەيبىر ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە پروفەسسورلار وسى كۇنگە شەيىن اعىلشىن تىلىندە ساباق بەرەدى.

ءبىلىم كىتاپتارى وسى كۇنگە شەيىن كوبىندە اعىلشىن تىلىندە باسىلادى. ساناق جۇمىسى دا اعىلشىن تىلىندە. مىنە، بۇل جاپون ەلىنىڭ شەت تىلدەن قانشا پايدالانعاندىعىن اشىپ كورسەتەدى.

ءبىزدىڭ قازاقستاندا مەنىڭشە ءاربىر قاازاق ورىسشا ءبىلۋى كەرەك دە، ورىس – قازاقشا ءبىلۋى كەرەك! مۇنداي كۇي بولسا، وتە جاقسى بولار ەدى. شىنىندا بۇعان ەكىنشى كوزبەن قاراۋعا بولمايدى. ويتكەنى، كەڭەس مەكتەپتەرى تار ۇلتشىلدىقتان اۋلاق قوي.

8-9-10 بەتتەر

سماعۇل قايتىس بولعاندا قازاسىنا قاتتى  قايعىرعانداردىڭ ءبىرى ماعجان ەدى.

جاس سىماعۇل ۇزدىك تۋعان بالا ەكەن،

بايتاق ەلگە اسقار تاۋداي پانا ەكەن.

سول بالادان، سول پانادان ايىرىلعان

قايران قازاق، ورنى تولماس جارا ەكەن！

P.S.

ۇلتى ءۇشىن وشپەس ءىز قالدىرعان الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ جەڭىسى مەن جەمىسى بۇگىنگى تاۋەلسىز  قازاق ەلى. تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگى بولعاي!

مىرزاعالي اباي

Abai.kz